N̄kpọ Ndomokiet Ifọnke Ikan Akpanikọ

Nte G. N. Van Der Bijl Obụkde

Ke June 1941, ẹma ẹyak mi ẹnọ mme ndedịbe bodisi ndien ẹda mi ẹka itienna ekikere Sachsenhausen emi ekperede Berlin, Germany. Do, nte owo n̄kpọkọbi enyenede nọmba 38190, mma ndu do tutu esịm ini ibak ibak isan̄ n̄kpa ke April 1945. Edi mbemiso ntịn̄de mban̄a mme n̄kpọntịbe oro, yak nnam an̄wan̄a nte n̄kasan̄ade ndi owo n̄kpọkọbi.

N̄KAMANA ke Rotterdam, Netherlands, esisịt ini ke Ekọn̄ Ererimbot I ama ọkọtọn̄ọ, ke 1914. Papa akanam utom ke usụn̄ tren, ndien ekpri ufọk nnyịn okodu ekpere usụn̄ tren oro. Ke ekperede utịt ekọn̄ oro ke 1918, mma n̄kụt ediwak moto umen mbon udọn̄ọ ẹwatde usọp usọp ẹnam uyom ẹbe. Nte eyịghe mîdụhe mbonekọn̄ oro ẹkedade unan ẹmi ẹketan̄de ke iso ekọn̄ ẹnyọn̄ ufọk ke ẹkedọn̄ ke mmọ.

Ke n̄kedide isua 12, mma n̄kpọn̄ ufọkn̄wed ndiyom utom. Isua itiaita ke ukperedem mma nsịn enyịn̄ nte ese n̄kpọ mban̄a udia ke nsụn̄ikan̄ umen mme akaisan̄, ndien ke isua inan̄ oro ẹketienede, mma nsinam isan̄ nto Netherlands n̄ka United States.

Ke ini ikadiande ke itie mbehe ubom ke New York ke ndaeyo 1939, ekọn̄ ererimbot efen ke ekesịn ndịghe. Ntre ke ini eren kiet okodụkde nsụn̄ikan̄ nnyịn edinọ mi n̄wed oro Government, emi eketịn̄de aban̄a edinen ukara, mma mbọ enye ye inemesịt. Ke mfiakde nnyọn̄ Rotterdam, mma ntọn̄ọ ndiyom utom ke obot, sia uwem ke inyan̄ eketiede nte idụhe ke ifụre aba. Ke September 1, Germany ama ada ekọn̄ odụk Poland ndien mme idụt ẹma ẹduọ ẹdụk Ekọn̄ Ererimbot II.

Ndikpep Akpanikọ Bible

Usenubọk Sunday kiet ke March 1940, n̄kaka ndise eyeneka mi eren oro ama ọkọdọ ndọ ke ini kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah akamiade n̄kanika enyịnusụn̄. Mma ndọhọ enye nte ke mmenyenyene n̄wed Government ndien mbụp enye mban̄a heaven ye mbon oro ẹkade do. Mma mbọ utọ in̄wan̄în̄wan̄ ibọrọ oro owụtde eti ibuot tutu ndọhọ idem mi nte, ‘Akpanikọ edi emi.’ Mma nnọ enye adres mi nnyụn̄ nnọ enye ikot ndisobo ye ami ke ufọk mi.

Ikata kpọt oro enye edide, emi nnyịn ikenyenede ntotụn̄ọ nneme Bible, mma ntọn̄ọ ndisan̄a ye Ntiense oro ke utom ukwọrọikọ eke ufọk ke ufọk. Ke ini ikesịmde efakutom, enye ama owụt mi ebiet nditọn̄ọde, ndien ami n̄kasan̄a ikpọn̄. Nte ẹketọn̄ọde ediwak mbufa owo edi oro ke ini oro. Ẹma ẹteme mi ẹte, man ẹkûkụt mi ke efak, nnyene ndidu ke usụn̄otop kpukpru ini ke ini nnọde n̄wed. Ama oyom ẹdu ke ukpeme ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini ekọn̄ oro.

Ke urua ita ẹma ẹkebe, ke May 10, 1940, udịmekọn̄ Germany ẹma ẹda ekọn̄ ẹdụk Netherlands, ndien ke May 29, Seyss-Inquart isụn̄utom Ukara ama ọtọt ete ke ẹdori ukpan ke esop Mme Ntiense Jehovah. Nnyịn ikesisop idem ke n̄kpri otu kpọt, ndien ima isiwụt ukpeme man inam mme itie usopidem nnyịn ẹdịbe. Edidi eke mme esenyịn oro ẹsan̄ade-san̄a ẹkesinen̄ede ẹdi n̄kpọ nsịnudọn̄ ẹnọ nnyịn.

N̄kedi owo oro ekesin̄wọn̄de sika etieti, ndien ke ini n̄kọnọde Ntiense oro ekekpepde mi n̄kpọ sika nnyụn̄ n̄kụtde nte ke enye isin̄wọn̄ke sika, mma ndọhọ: “N̄kemeke nditre sika!” Esisịt ini ke oro ebede, nte ededi, nte n̄kasan̄ade nsụhọde efak, mma n̄kere, ‘Edieke nyomde ndidi Ntiense, nyom ndidi ata Ntiense.’ Ntre n̄kafiakke n̄n̄wọn̄ sika aba.

Ndida nnọ Akpanikọ

Ke June 1940, ke mîyọhọke ọfiọn̄ ita nte n̄kosobo ye Ntiense oro ke enyịnusụn̄ eyeneka mi, mma nyarade uyakidem mi nnọ Jehovah nnyụn̄ nna baptism. Ọfiọn̄ ifan̄ ke oro ebede, ke October 1940, mma ndụk utom ukwọrọikọ uyọhọ ini nte asiakusụn̄. Ke ini oro, ẹma ẹnọ mi se ẹkesikotde jaket asiakusụn̄. Enye ama enyene ediwak ekpat ndidọn̄ ikpọ ye n̄kpri n̄wed, ndien ẹma ẹkeme ndisịne kot mfụk enye.

Toto ke ata ntọn̄ọ ini emi ẹkedude ke idak mbonekọn̄ Germany, ẹma ẹsibịne Mme Ntiense Jehovah ẹnyụn̄ ẹmụm mmọ. Usenubọk kiet ke February 1941, n̄kodu ke an̄wautom ye Mme Ntiense ifan̄ efen. Ke adan̄aemi mmọ ẹkade ẹbịne mme owo ke ubọk n̄kan̄ eken ke ikpehe oro ufọk ẹdude, mma nnam utom ke ubọk n̄kan̄ eken ndikosobo ye mmọ. Nte ini akakade, mma n̄ka ndise se ikanamde mmọ ẹbịghi nnyụn̄ n̄kokụt eren kiet emi okobụpde ete, “Nte afo emenyene ekededi ke otu n̄kpri n̄wed ẹmi n̄ko?”

Mma mbọrọ: “Ih.” Ke oro enye ama omụm mi onyụn̄ ada mi aka itieutom mme bodisi. Ẹma ẹsịn mi ke ufọk ukpeme ke n̄kpọ nte urua inan̄. Ediwak ikpọ owo ẹketie ufan ufan. Adan̄a nte owo mîyakke owo inọ mme ndedịbe bodisi, enye ekeme ndinyene ubọhọ n̄kukụre ke ndisịn ubọk ke ntọt oro ẹwetde-wet nte ke enye idisuanke mme n̄wed Bible aba. Ke ini ẹkedọhọde mi nsịn ubọk ke utọ ntọt oro, mma mbọrọ nte: “Idem ọkpọkọm ẹnọ mi miliọn gulden kiet m̀mê iba, ndisụk nsịnke ubọk.”

Ke ẹma ẹkemụm mi ẹnịm ke esisịt ini, ẹma ẹyak mi ẹnọ mme ndedịbe bodisi. Ndien ẹma ẹda mi ẹka itienna ekikere Sachsenhausen ke Germany.

Uwem ke Sachsenhausen

Ke ini n̄kesịmde ke June 1941, n̄kpọ nte Mme Ntiense 150 ẹma ẹdodu—n̄wakn̄kan ẹdide mbon Germany—ke Sachsenhausen. Ẹkeda nnyịn mbufa mbon n̄kpọkọbi ẹka ikpehe itienna oro ẹkekotde Nsannsan. Do nditọete Christian nnyịn ẹma ẹse ẹban̄a nnyịn ẹnyụn̄ ẹtịm nnyịn ẹben̄e se idisobode. Ke urua kiet ama ekebe otu Mme Ntiense efen ẹma ẹto Netherlands ẹdibehe ke nsụn̄ikan̄. Akpa ẹkenọ nnyịn utom edida ebiet kiet ke iso itieidụn̄ mbonekọn̄ ọtọn̄ọde ke n̄kanika itiaba usenubọk tutu esịm n̄kanika itiokiet mbubịteyo. Ndusụk ini mbon n̄kpọkọbi ẹkesinyene ndinam oro kpukpru usen ke urua kiet m̀mê akande oro.

Kpa ye ọkpọsọn̄ ufen, nditọete ẹma ẹfiọk nte edidu ọtọkiet ke otu nnyụn̄ ndia udia eke spirit edide usọp usọp n̄kpọ. Kpukpru usen ẹma ẹsisio owo nditịm mme ekikere ke itien̄wed Bible. Ekem, ke okụre usopidem, Mme Ntiense kiet kiet ẹyeka ẹbịne owo oro ẹkekop se enye eketịmde. Ke usụn̄ kiet m̀mê eken, ẹma ẹsidịbe ẹda mme n̄wed ẹdụk itienna, ndien nnyịn ima isisop idem kpukpru Sunday ikpep n̄wed Bible emi ọtọkiet.

Ke usụn̄ kiet m̀mê eken ẹma ẹdịbe ẹda n̄wed oro Children, emi ẹkesiode ke mbono St. Louis ke United States ke ndaeyo eke 1941, ẹdụk ẹdi Sachsenhausen. Man ẹsụhọde n̄kpọndịk ediyak ẹkụt n̄wed oro nnyụn̄ mbiat enye, nnyịn ima ibahade enye ke ikpehe ke ikpehe, ndien ima inam mme ikpehe ẹmi ẹsan̄a ẹkanade ke otu nditọete man kpukpru owo ẹkot enye ke adiana ke adiana.

Ke esisịt ini ebede, mme akama utom itienna oro ẹma ẹnyene ifiọk ẹban̄a mbonoesop oro nnyịn ikesinịmde. Ntre ẹma ẹbahade Mme Ntiense ẹnyụn̄ ẹdọn̄ mmọ ke nsio nsio itieidụn̄ mbonekọn̄. Oro ama anam nnyịn inyene eti ifet ndikwọrọ ikọ nnọ mbon n̄kpọkọbi efen, ndien nte utịp, ediwak mbon Poland, Ukraine, ye mbon efen ẹma ẹnyịme akpanikọ.

Mbon Nazi ikedịpke uduak mmọ ndibiat mbuọtidem m̀mê ndiwot Bibelforscher, nte ẹkekotde Mme Ntiense Jehovah. Mmọdo, mfịghe oro mmọ ẹkedoride nnyịn ama ọsọn̄ ubọk. Ẹma ẹsian nnyịn nte ke ẹkeme ndisana nnyịn nyak edieke nnyịn isịnde ubọk ke ntọt ndikan̄ mbuọtidem nnyịn. Ndusụk nditọete ẹma ẹtọn̄ọ ndikere ẹte, “Edieke mbọhọde, mmekeme ndinam ekese ke utom Jehovah.” Okposụkedi ibat ibat ẹkesịnde ubọk, ata ediwak nditọete nnyịn ẹma ẹsọn̄ọ ẹda ẹnam akpanikọ kpa ye ofụri unana, esuene, ye mfiomo. Owo ikokopke n̄kpọ aba iban̄a ndusụk mbon oro ẹkekan̄de mbuọtidem. Ke inemesịt, nte ededi, mbon eken ẹma ẹfiak ẹkop nsọn̄idem ke ukperedem ndien ke ẹsụk ẹdi ifịk ifịk Mme Ntiense.

Ẹma ẹsinyịk nnyịn kpukpru ini ndida nse nte ẹmiade mbon n̄kpọkọbi ibak ibak ufen umia ikpa, utọ nte ubọk ikpa 25 ke eto. Ini kiet, ẹma ẹnam nnyịn ida ise nte ẹyịride irenowo inan̄ ẹwot. Mme utọ ifiọk n̄kpọntịbe oro ẹma ẹnen̄ede ẹtụk owo ke idem. Eyenete kiet, anyan, ediye erenowo emi okodude ke itieidụn̄ mbonekọn̄ oro ami n̄kodude, ama ọdọhọ mi ete: “Mbemiso n̄kedide mi, n̄kekemeke ndikụt ẹduọkde iyịp ntre ndisụhọ ke ebe oro. Edi idahaemi esịt ọsọn̄ mi.” Edi, okposụkedi esịt ọkọsọn̄de nnyịn, esịt nnyịn ikodoroke ufiọn. Nnyene ndidọhọ, akanam n̄kereke idiọk mban̄a m̀mê ndisua mbon oro ẹkọbọde nnyịn.

Ke mma n̄kanam utom ye kommando (otu mbonutom) kiet ke ndusụk ini, ẹma ẹda mi ẹka ufọkibọk ke ntak ọkpọsọn̄ ufiopidem. Ọfọn-ido dọkta kiet otode Norway ye nurse kiet otode Czechoslovakia ẹma ẹn̄wam mi, ndien ekeme ndidi mfọnido mmọ akanyan̄a uwem mi.

Isan̄ N̄kpa

Etisịm April 1945, ama ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke Germany idikanke ke ekọn̄. Mbuaha udịmekọn̄ n̄kan̄ edem usoputịn ke ẹketo edem usoputịn, ndien eke idụt Soviet, ẹto edem usiahautịn ẹbụn̄ọ ẹdụk. Mbon Nazi ikekemeke ndida usen ifan̄ n̄wot ediwak tọsịn owo ke mme itie ikie ke mme itienna ekikere nnyụn̄ ndịp okpo mmọ ye unana idiọn̄ọ ndidu. Ntre mmọ ẹma ẹbiere ndiwot mbon oro ẹkedọn̄ọde nnyụn̄ nda mbon oro ẹkesụhọde n̄ka esụkmbehe oro ekekperede akan. Do mmọ ẹma ẹdiomi ndidọn̄ mmọ ke mme nsụn̄ikan̄ nnyụn̄ nnam nsụn̄ikan̄ ẹmi ẹsịp ke inyan̄.

Isan̄ n̄kpọ nte mbon n̄kpọkọbi 26,000 ẹtode Sachsenhausen ọkọtọn̄ọ ke okoneyo April 20. Mbemiso nnyịn ikọkpọn̄de itienna oro, ima inyan̄a nditọete nnyịn oro ẹkedọn̄ọde isio ke itie ukpeme mbon udọn̄ọ. Ima ibọ ukpatn̄kpọ ndida n̄wat mmọ. Ke ofụri ofụri, ibat kpukpru nnyịn ekedi 230 itode nsio nsio idụt itiokiet. Brọda Arthur Winkler, emi eketịpde esịn akamba akamba ke n̄kọri utom ke Netherlands, okodu ke otu mbon udọn̄ọ oro. Nnyịn Mme Ntiense ikodu ke utịt utịt isan̄ oro, ndien ima ika iso isịn udọn̄ inọ kiet eken ndisan̄a.

Akpa, nnyịn ima isan̄a ke hour 36 ye unana nduọkodudu. Ke adan̄aemi n̄kosụk nsan̄ade, idap ama anam mi ọnọ nnanenyịn ye mmemidem. Edi ndituak nda m̀mê ndiduọk odudu ikememke utom koro mbon ukpeme ẹkeme nditop owo. Ke okoneyo nnyịn ikeside idap ke an̄wa m̀mê ke ikọt. Esisịt udia okodu mîdịghe idụhe-du. Ke ini biọn̄ ọkọsọn̄de akaha, mma ndei n̄kpọ utụk edet oro Red Cross mbon Sweden ẹkenọde nnyịn.

Ke idaha kiet, nnyịn ima idu ke ikọt ke usen inan̄ sia mbon ukpeme Germany mîkọfiọkke ebiet emi udịmekọn̄ Russia ye United States ẹkedude. Emi ekedi uduak Abasi koro, nte utịp, nnyịn ikesịmke Itụn̄ Inyan̄ibom Lübeck ke ini man idụk nsụn̄ikan̄ oro ẹkenade ẹmen nnyịn ẹka udi nnyịn ke udem. Ke akpatre, ke usen 12 ye isan̄ oro ebede kilomita 200 ẹma ẹkebe, nnyịn ima isịm Crivitz Wood. Emi ikoyomke usụn̄ ikpọn̄ Schwerin, obio oro edide n̄kpọ nte kilomita 50 ọtọn̄ọde ke Lübeck.

Mbon Soviet ẹkedu ke nnasia nnyịn, ndien mbon America, ke ufien nnyịn. Otode ke uyom ikpọ ikan̄ ye n̄kpri ikan̄ oro ẹketopde ke ubọk ke ubọk, nnyịn ima ifiọk ite ke imekpere iso ekọn̄. Mbon ukpeme Germany ẹma ẹnyek idem; ndusụk mmọ ẹma ẹfen̄e, ndien mbon eken ẹma ẹsion̄o ọfọn̄ ekọn̄ mmọ ẹkabade ẹsịne ọfọn̄ n̄kpọkọbi oro mmọ ẹkesion̄ode mbon oro ẹkekpan̄ade, ẹkerede ke owo ididiọn̄ọke mmimọ. Ke ufọt ndutịme emi, nnyịn Mme Ntiense ima isop idem ndibọn̄ akam mben̄e ndausụn̄.

Nditọete oro ẹkenọde ndausụn̄ ẹma ẹbiere ẹte ke nnyịn ikpenyene ndibak ndaha ke usenubọk nnyụn̄ n̄ka n̄kan̄ oro mbonekọn̄ United States ẹdude. Idem okposụkedi se ikperede ndisịm mbahade iba ke otu mbon n̄kpọkọbi oro ẹketọn̄ọde isan̄ n̄kpa oro ẹkekpan̄ade m̀mê ẹkewotde ke usụn̄, kpukpru Mme Ntiense ẹma ẹbọhọ.

Akwa owo ekọn̄ edide owo Canada ama emen mi esịm obio Nijmegen, emi eyeneka mi an̄wan ekesidude. Edi ke ini n̄kesịmde do, enye ama ọwọrọ do. Ntre mma ntọn̄ọ isan̄ ndika Rotterdam. Ke mfọniso, ẹma ẹmen mi ke usụn̄ ke ọkpọkpọ moto oro akadade mi nnennen esịm ebiet oro n̄kakade.

Akpanikọ Edi Uwem Mi

Kpa ke usen oro n̄kesịmde Rotterdam, mma mfiak nsịn eben̄e utom usiakusụn̄. Ke urua ita ẹbede mma n̄ka efakutom mi ke Zutphen, ke ebiet emi n̄kanamde utom ke isua kiet ye ubak oro eketienede. Ke ini oro, mma mfiak n̄kop nsọn̄idem. Ekem ẹma ẹmek mi esenyịn circuit, nte ẹkotde mme asan̄autom oro ẹsan̄ade-san̄a. Ke ọfiọn̄ ifan̄ ẹbede, ẹma ẹnọ mi ikot ndika Ufọkn̄wed Enyọn̄-Ukpeme Ukpep Bible eke Gilead ke South Lansing, New York. Ke mma n̄kokụre ukpep ke ọyọhọ otu 12 eke ufọkn̄wed oro ke February 1949, ẹma ẹnọ mi n̄ka Belgium.

Mmanam utom ke nsio nsio ikpehe utom ke Belgium, esịnede se ikperede isua itiaita ke n̄kọk itieutom ye mme iduọk isua duop ke utom oro ẹsan̄ade-san̄a nte esenyịn circuit ye esenyịn district. Ke 1958, mma ndọ Justine, emi akakabarede edi nsan̄a isan̄ mi. Idahaemi, ke mme isua usọn̄ mi, ke nsụk nnyene idatesịt ndikeme ndinam utom nsịt nsịt nte andida itie esenyịn oro asan̄ade-san̄a.

Ke ini mfiakde nse utom ukwọrọikọ mi, mmekeme nditịn̄ ke akpanikọ nte: “N̄kpọ ndomokiet ifọnke ikan akpanikọ.” Edi akpanikọ, isidịghe mmemmem n̄kpọ kpukpru ini. Mmokụt ufọn edikpep n̄kpọ nto mme ndudue ye mme mmeme mi. Ntre ke ini nnyenede nneme ye n̄kparawa owo, mmesiwak ndidọhọ mmọ nte: “Mbufo n̄ko ẹyenam ndudue ndien ndusụk ẹnam akwa idiọkn̄kpọ, edi ẹkûsu nsu ẹban̄a enye. Ẹneme n̄kpọ oro ye ete ye eka mbufo m̀mê ye ebiowo, ndien ekem ẹnam edinen̄ede oro oyomde.”

Ke se ikperede ndisịm isua 50 ke utom uyọhọ ini mi ke Belgium, mmenyene ifet ndikụt mbon oro n̄kọdiọn̄ọde ini kiet ko nte nditọwọn̄ ẹnamde utom nte mbiowo ye mme esenyịn circuit. Ndien mmokụt mme anditan̄a Obio Ubọn̄ 1,700 m̀mê n̄kpọ ntre ke idụt emi ẹkọride ẹsịm se iwakde ikan 27,000.

Mbụp nte, “Ndi odu eti usụn̄ oro ọfọnde ndidu uwem akan edinam n̄kpọ Jehovah?” Akananam idụhe, idụhe idahaemi, idinyụn̄ idụhe tutu amama. Mbọn̄ akam nte Jehovah akpakam aka iso ndikpeme nnyụn̄ ndiọn̄ mi ye n̄wan mi man nnyịn ika iso ndinam n̄kpọ esie ke nsinsi.

[Ndise ke page 26]

Ye n̄wan mi esisịt ini ke ima ikọdọ ndọ ke 1958

“Ẹkenam Mme Owo ke Kpukpru Idụt Ẹdi Mbet”

“KE NTRE ẹka ẹkenam mme owo ke kpukpru idụt ẹdi mbet, ẹnịmde mmọ baptism ke enyịn̄ Ete ye Eyen ye edisana spirit.” Emi edi nte New World Translation akabarede ewụhọ Jesus ke Matthew 28:19. Nte ededi, ẹmekụt ndudue ẹnọ edikabade emi. Ke uwụtn̄kpọ, ekpri n̄wed ido ukpono kiet ọdọhọ ete: “N̄kukụre edikabade oro uwetn̄kpọ usem Greek enyịmede edi: ‘Ẹkenam kpukpru mme idụt ẹdi mbet!’” Nte emi edi akpanikọ?

Edikabade emi, “Ẹkenam kpukpru mme idụt ẹdi mbet,” odu ke ediwak edikabade Bible onyụn̄ edi ata ata edikabade ikọ Greek. Ntre, nso isọn̄ idu kaban̄a edikabade emi, “Ẹkenam mme owo ke kpukpru idụt ẹdi mbet, ẹnịmde mmọ baptism”? Udọn̄ikọ. Ikọ oro “ẹnịmde mmọ baptism” nte an̄wan̄ade etịn̄ aban̄a mme owo, idịghe mme idụt. Eyen ukpepn̄kpọ owo Germany oro Hans Bruns ọdọhọ ete: “[Ikọ] oro ‘mmọ’ itịn̄ke iban̄a mme idụt (usem Greek esịn in̄wan̄în̄wan̄ ubahade), edi etịn̄ aban̄a mme owo ke mme idụt.”

N̄ko-n̄ko, ẹkpenyene ndikere mban̄a usụn̄ oro ẹkenamde ewụhọ Jesus oro. Kaban̄a utom ukwọrọikọ Paul ye Barnabas ke Derbe, obio kiet ke Asia Minor, nnyịn ikot ite: “Ke mmọ ẹma ẹkekwọrọ gospel ẹnọ obio oro, ẹnyụn̄ ẹnam ediwak owo ẹkabade ẹdi mbet, mmọ ẹfiak ẹnyọn̄ Lystra, ye Iconium, ye Antioch.” (Utom 14:21) Tịm fiọk ete ke Paul ye Barnabas ikanamke obio Derbe edi mbet, edi ẹkenam ndusụk owo ke Derbe ẹdi.

Ukem ntre, kaban̄a utịt ini, n̄wed Ediyarade ama ebem iso etịn̄, idịghe nte ke ofụri mme idụt ẹdinam n̄kpọ Abasi, edi ke “akwa otuowo . . . eke ẹtode ke kpukpru obio ye esien ye idụt ye usem” ẹdinam oro. (Ediyarade 7:9, sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn.) Ntem, New World Translation ọwọrọ ada nte nnennen edikabade ‘kpukpru N̄wed Abasi, eke odudu spirit Abasi’ oro ẹberide edem.—2 Timothy 3:16.