KE INI okotde n̄wed uyo ọwọrọ, nte afo emesikek ndusụk ikọ? Mîdịghe, ke ini afo adade ke iso otuowo ndinọ utịn̄ikọ, nte afo emesikụt nte ọfiọn̄ọde-fiọn̄ọ ubọk oyom nnennen ikọ? Ke edide ntre, eyedi afo emenyene mfịna editịn̄ ikọ ọdọnọ. Owo udọn ikọ esikot n̄wed onyụn̄ etịn̄ ikọ ke usụn̄ oro anamde mme ikọ ye ekikere ẹwọrọ udọn udọn ye ata in̄wan̄-in̄wan̄. Emi iwọrọke ite ke enye etetịn̄ ikọ kpukpru ini, inyụn̄ iwọrọke nte ke enye etịn̄ ikọ ata usọp usọp, m̀mê nte ke enye etịn̄ ikọ ye unana editie n̄kere. Ikọ esie etie inem inem. Ẹnọ akpan ntịn̄enyịn ke editịn̄ ikọ ọdọnọ ke Ufọkn̄wed Utom Ukara Abasi.

Nsio nsio n̄kpọ ẹkeme nditịp nsịn ke nditre nditịn̄ ikọ ọdọnọ. Nte oyom afo ọnọ akpan ntịn̄enyịn ke n̄kpọ ekededi oro ẹtienede mi? (1) Ke ini okotde n̄wed ọnọ mbon efen, afo emekeme ndikek ndusụk ikọ oro mûmeheke. (2) Edituak nda nsịtnsịt ke ata ediwak itie ekeme ndinam utịn̄ikọ etie ibụmede ibụmede ye n̄kpoho n̄kpoho. (3) Unana ntịmidem ekeme nditịp nsịn ke mfịna emi. (4) Kaban̄a editịn̄ ikọ ke iso otuowo, se isiwakde ndinam ikọ owo okûdọnọ edi nditre nditịm utịn̄ikọ ke nde ke nde. (5) Ndinyene esisịt ifiọk mban̄a nsio nsio ikọ ke usem ekeme ndinam owo ekekek ikọ nte enye ọfiọn̄ọde ubọk oyom mme nnennen ikọ. (6) Ekeme ndidi ikọ ididọnọke edieke ẹdoride nsọn̄uyo ke ata ediwak ikọ. (7) Unana edimehe ye ido nte ẹbonde ikọ ke usem ekeme nditịp nsịn ke mfịna emi.

Edieke ikọ fo mîdọnọke, otuowo idiwọrọke ikpọn̄ Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ke ata ata usụn̄, edi ekikere mmọ oyoyo. Nte utịp, ekese ke otu se afo etịn̄de editatak.

Ke n̄kan̄ eken, ana ekpeme man utịn̄ikọ oro ẹkeyomde enyene uwem onyụn̄ etie udọn udọn edikabade etie uyat uyat, ndusụk idem anamde otuowo ẹkop bụt. Edieke ntak edito ekpụk en̄wen anamde mme owo ẹse edu utịn̄ikọ fo nte ananade mbufiọk m̀mê nte se mîdịghe eke ofụri esịt, oro ayanam uduak fo okpu. Odot etịm ọfiọk nte ke okposụkedi apostle Paul ekedide etịn̄ikọ emi enyenede mbufiọk, enye akanam n̄kpọ ye mbon Corinth “ke mmem-idem, ye ndịk, ye akwa nnyek-idem” man enye okûwọn̄ọde ntịn̄enyịn nte mîdotke ọnọ idemesie.—1 Cor. 2:3.

Mme Edinam Enyenede Ndifep. Ediwak owo ẹnyene nnam-mmehe edu edisịn utọ mme ikọ nte “nte ededi-em” ke ini mmọ ẹtịn̄de ikọ. Mbon efen ẹsiwak nditọn̄ọ utịn̄ikọ ye “ndien,” mîdịghe mmọ ẹyedian ubak udịmikọ, nte “ke ntre” m̀mê “edi ata ofụri akpanikọ,” ke ikọ ekededi oro mmọ ẹtịn̄de. Ekeme ndidi afo udiọn̄ọke adan̄a ediwak ini oro afo esitịn̄de mme ikọ emi. Afo emekeme ndinam ndomonse, ọdọhọde owo akpan̄ utọn̄ onyụn̄ afiak etịn̄ mme ikọ emi kpukpru ini oro afo etịn̄de mmọ. Idem ekeme ndikpa fi.

Ediwak owo ẹsikot n̄wed ẹnyụn̄ ẹtịn̄ ikọ ẹfiak ẹtịn̄ ediwak ini. Oro edi, mmọ ẹtọn̄ọ udịmikọ kiet ekem ẹtuak ẹda ke ufọt ẹnyụn̄ ẹfiak ẹtịn̄ ke nsụhọde n̄kaha ubak se mmọ ẹma ẹketetịn̄.

Mbon efen n̄ko ẹsitịn̄ ikọ ọsọp ekem, edi mmọ ẹyetọn̄ọ ye ekikere kiet, ekem, ẹbe ẹdụk n̄kpọ efen ke ufọt ikọ oro. Okposụkedi ẹtịn̄de mme ikọ ifụre ifụre, usọp usọp ukpụhọde ke ekikere iyakke ikọ ọdọnọ.

Nte Akpanamde N̄kọri. Edieke mfịna fo edide nte ke afo esiwak ndifọfiọn̄ọ ubọk nyom nnennen ikọ, afo enyene ndisịn ofụri ukeme ndifiọk ediwak ikọ ke usem. Tịm fiọk mme ikọ oro afo mûmeheke ke Enyọn̄-Ukpeme, Awake!, ye mme n̄wed efen oro afo okotde. Se mmọ ke n̄wed ukabadeikọ, se nte ẹkotde mmọ ye se mmọ ẹwọrọde, nyụn̄ dian ndusụk ke otu ikọ emi ke mme ikọ oro afo ọfiọkde. Edieke n̄wed ukabadeikọ mîdụhe, yom un̄wam to owo oro esemde usem oro ọfọn.

Ndinam edi nnam-mmehe n̄kpọ ndikot n̄wed uyo ọwọrọ kpukpru ini eyetịp esịn ke n̄kọri. Tịm fiọk mme ikọ oro ẹsọn̄de, nyụn̄ kot mmọ uyo ọwọrọ ediwak ini.

Man okot n̄wed ọdọnọ, oyom ọfiọk nte mme ikọ ẹnamde n̄kpọ ọtọkiet ke udịmikọ. Nte ido edide oyom okot mme ikọ ke otu man mme owo ẹkụt ekikere oro andiwet ọnọde. Tịm fiọk mme otu ikọ emi. Nịm idiọn̄ọ ke mmọ edieke emi edin̄wamde fi. Uduak fo idịghe sụk ndikot mme ikọ ọfọn edi n̄ko ndinam mme nnennen ekikere ẹn̄wan̄a. Ke ama okodụn̄ọde udịmikọ kiet, be ka efen tutu afo ekpep ofụri ikpehe ekikere oro ama. Mehe ye nte ẹtịmde ekikere. Ekem kpep ndikot ikọ uyo ọwọrọ. Kot ikpehe ekikere oro ndien ndien tutu afo ekeme ndikot enye ye unana edikek ikọ nnyụn̄ ntuak nda ke mme itie emi mûkpatuakke uda. Ekem be ka mme ikpehe ekikere efen.

Ekem, sịn usọp. Ke ọfiọkde nte mme ikọ ẹdianade ọtọkiet ke udịmikọ, afo eyekeme ndikụt se iwakde ibe ikọ kiet ke ini kiet onyụn̄ ọfiọk ikọ efen oro ekpetienede. Emi eyetịp ekese esịn ke ndinam ukotn̄wed fo enyene uforo.

Ndinam edi ido ndisikot n̄kpọ oro mûketịmke-tịm idem uben̄e ekeme ndinọ ata eti ukpep. Ke uwụtn̄kpọ, ye unana mbemiso ntịmidem, kot itien̄wed eke usen ye mme utịn̄ikọ uyo ọwọrọ; nam enye kpukpru ini. Nam edi ido fo ndinam enyịn fo okụt mme otu ikọ oro ẹwụtde ofụri ekikere utu ke ndikụt ikọ kiet kpọt ke ini kiet.

Ke nneme, man ikọ ọdọnọ oyom afo ekere n̄kpọ mbemiso etịn̄de. Nam oro edi edinam ofụri usen fo. Biere mme ekikere oro afo oyomde ndinọ ye usụn̄ oro afo editịn̄de mmọ; ekem tọn̄ọ nditịn̄. Kûsọsọp inua. Domo nditịn̄ ofụri ekikere ye unana edituak nda m̀mê ndikpụhọde ekikere ke ufọt nneme. Afo emekeme ndikụt nte ọfọnde ndida mbio mbio, mmemmem udịmikọ.

Ekpenyene nditịn̄ ikọ ke ndammana usụn̄ edieke afo ọdiọn̄ọde nnennen se oyomde nditịn̄. Ke nditịm ntịn̄, iyomke ememek mme ikọ oro afo editịn̄de. Ke akpanikọ, nte ukpep, ọfọn nditịm n̄kụt nte ke n̄kpọ oro enyenede ke ekikere an̄wan̄a fi ndien ekem ekere aban̄a mme ikọ oro akpadade nte afo osụk etịn̄de ikọ. Edieke afo anamde oro, onyụn̄ owụkde esịt fo ke ekikere emi ọnọde utu ke mme ikọ oro afo etịn̄de, afo eyetịn̄ ikọ ifụre ifụre, onyụn̄ etịn̄ mme ekikere fo oto esịt. Edi ke ndondo oro afo ọtọn̄ọde ndikere mban̄a mme ikọ utu ke mme ekikere, utịn̄ikọ fo ididọnọke. Ye n̄kaiso ukpep, afo emekeme ndikụt unen ke nditịn̄ ikọ ọdọnọ, emi edide akpan ido utịn̄ikọ ke utịn̄ikọ ye ukotn̄wed oro enyenede uforo.

Ke ini ẹkedọhọde Moses ada ke ibuot Jehovah ọnọ idụt Israel ye ke iso Pharaoh Egypt, enye ekekere ke imọ idotke. Ntak-a? Enye ikedịghe owo udọn ikọ; eyedi enye ama enyene mfịna utịn̄ikọ. (Ex. 4:10; 6:12) Moses ama afan̄a, edi Abasi ikenyịmeke mfan̄a esie ndomokiet. Jehovah ama ọdọn̄ Aaron nte anditịn̄ ikọ ke ibuot Moses, edi Enye ama an̄wam Moses n̄ko nditịn̄ ikọ. Ediwak ini ye ke usụn̄ oro enyenede uforo, Moses iketịn̄ke ikọ inọ owo kiet kiet ye n̄kpri otu kpọt, edi ama etịn̄ ọnọ ofụri idụt oro. (Deut. 1:1-3; 5:1; 29:2; 31:1, 2, 30; 33:1) Edieke afo esịnde ofụri ukeme fo onyụn̄ eberide edem ke Jehovah, afo n̄ko emekeme ndida utịn̄ikọ fo n̄kpono Abasi.

KE UTỊN̄IKỌ, editịn̄ ikọ ntuak nda nte odotde edi akpan n̄kpọ. Ẹyom emi edide afo ọnọ utịn̄ikọ m̀mê enyene nneme ye owo kiet. Edieke mûtịn̄ke ikọ utuak uda ntre, se etịn̄de ekeme nditie nte uyom oro mînyeneke se ọwọrọde, utu ke ndisio ekikere n̄wụt in̄wan̄-in̄wan̄. Editịn̄ ikọ ntuak nda nte odotde an̄wam ndinam utịn̄ikọ fo an̄wan̄a. Ẹkeme n̄ko ndida enye nnam n̄kpọ ke usụn̄ oro edinamde mme owo ẹti mme akpan n̄kpọ fo ẹbịghi.

Didie ke afo ekeme ndibiere ini emi akpatuakde ada? Editịn̄ ikọ ntuak nda ekpenyene ndibịghi adan̄a didie?

Tuak Da Man Ọduọk Ibifịk. Idiọn̄ọ uduọk ibifịk amakabade edi akpan ikpehe ke usem oro ẹwetde-wet. Enye ekeme ndiwụt utịtikọ, m̀mê utịt mbụme. Ke ndusụk usem ẹda enye ẹwụt mme ikọ oro ẹkotde ẹto owo en̄wen. Ndusụk idiọn̄ọ uduọk ibifịk ẹwụt ebuana oro ubak udịmikọ kiet enyenede ye mmọ eken. Owo oro okotde n̄wed ọnọ idemesie oyokụt mme idiọn̄ọ uduọk ibifịk emi. Edi ke ini enye okotde n̄wed man mbon efen ẹnyene ufọn, ukotn̄wed esie enyene ndiwụt idiọn̄ọ uduọk ibifịk ekededi oro odude ke n̄wed oro. (Ke oyomde ntọt efen efen, se Ukpepn̄kpọ 1, “Edikot N̄wed Ọfọn.”) Editre ndituak nda ke ini idiọn̄ọ uduọk ibifịk oyomde ẹtuak ẹda ekeme ndinam edi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ọnọ mbon efen ndifiọk se afo okotde mîdịghe akam ekeme ndikpụhọde se uwetn̄kpọ oro ọwọrọde.

Ke adianade ye idiọn̄ọ uduọk ibifịk, usụn̄ nte ẹbonde mme ekikere ke udịmikọ ebiere ebiet emi odotde ẹtuak ẹda. Ọwọrọetop ebre ikwọ ọkọdọhọ ini kiet ete: “Ami mbreke ikwọ n̄kan mbon efen. Edi edituak nda ke ufọt ikwọ, oh, oro edi ebiet emi usọ esịnede.” Ukem oro ke edi ye editịn̄ ikọ. Nditịn̄ ikọ ntuak nda nte odotde ayanam se afo etịn̄de enem onyụn̄ anam utịn̄ikọ fo oro ekenen̄erede etịm idem enyene se ọwọrọde.

Ke etịmde idem ndikot n̄wed nnọ owo, afo emekeme ndikụt nte ọfọnde ndisịn idiọn̄ọ ke n̄wed oro afo edikotde. Dụri ekpri udịm ke ebiet oro ediyomde atuak ada esisịt, m̀mê ememen̄e kpọt. Dụri n̄kpri udịm iba nọ anyan edituak nda. Edieke afo okụtde ke nte ẹbonde ndusụk ikọ etie fi etikwo etikwo anamde atuak ada ndien ndien ke itie emi mûkputuakke uda, da benetap sịn idiọn̄ọ man eyịri kpukpru ikọ ọtọkiet ke ubak udịmikọ oro ọsọn̄de do. Ekem kot ubak udịmikọ oro to ke ntọn̄ọ tutu esịm utịt. Ntem ke ediwak mme etịn̄ikọ oro ẹnyenede mbufiọk ẹsinam.

Editịn̄ ikọ ntuak nda ke nneme ofụri usen isisọn̄ke sia afo ọmọdiọn̄ọ se afo oyomde nditịn̄. Nte ededi, edieke afo enyenede edu editịn̄ ikọ ntuak nda ke ini ke ini inamke n̄kpọ m̀mê nso ke ekikere oro enyenede ndinọ oyom, utịn̄ikọ fo idinyeneke odudu idinyụn̄ in̄wan̄ake. Ẹnọ mme ekikere ke nte ẹkpenamde n̄kọri ke Ukpepn̄kpọ 4, “Editịn̄ Ikọ Ọdọnọ.”

Tuak Da Man Ebe Odụk Ekikere En̄wen. Ke ini afo ebede ke akpan n̄kpọ kiet odụk efen, edituak nda ekeme ndinọ otuowo fo ifet ndikere n̄kpọ, ndinam ukpụhọde, ndifiọk ukpụhọde ekikere, nnyụn̄ mfiọk akpan n̄kpọ efen oro editienede ata in̄wan̄-in̄wan̄. Edi akpan n̄kpọ afo ndituak nda ke ini ebede ke ekikere kiet odụk efen kpa nte edide akpan n̄kpọ afo ndisan̄a sụn̄sụn̄ ke ini ọwọn̄ọrede oto inụk efak kiet odụk efen.

Ntak kiet oro ndusụk mme etịn̄ikọ ẹsisọpde ẹto ekikere kiet ẹdụk efen ye unana edituak nda edi nte ke mmọ ẹsidomo nditịn̄ n̄kpọ awawak akaha. Ndusụk owo ẹsitịn̄ ikọ ntem kpukpru usen. Eyedi kpukpru owo oro ẹdude ẹkanade mmọ ẹtịn̄ ikọ ke ukem usụn̄ oro. Edi oro idaha ikesịm unọ ukpep oro enyenede uforo. Edieke afo enyenede n̄kpọ nditịn̄ oro odotde mme owo ẹkop ẹnyụn̄ ẹti, do da ini oro ekemde nam akpan n̄kpọ ọwọrọ ada in̄wan̄-in̄wan̄. Fiọk ete ke mbemiso mme akpan n̄kpọ ẹwọrọde ẹda in̄wan̄-in̄wan̄ ke utịn̄ikọ, ke oyom ẹtịn̄ ikọ ẹtuak ẹda.

Edieke afo edinọde utịn̄ikọ oto n̄wed utịn̄ikọ, ekpenyene nditịm utịn̄ikọ fo ke usụn̄ oro anamde ebiet oro edituakde ada ke ufọt mme akpan n̄kpọ ana in̄wan̄-in̄wan̄. Edieke afo edinọde utịn̄ikọ oro ẹkotde-kot, sịn idiọn̄ọ ke mme itie oro ẹbede ke akpan n̄kpọ kiet ẹdụk efen.

Edituak nda man ẹbe ẹdụk ekikere efen esiwak ndiniọn̄ n̄kan edituak nda ke idiọn̄ọ uduọk ibifịk—nte ededi, idiniọn̄ke ke usụn̄ oro anamde utịn̄ikọ oro ododụri. Edieke ẹniọn̄de ẹkaha, mmọ ẹyenọ ekikere nte ke afo ukunen̄ekede utịm idem ndien ke afo odomo ndiyom n̄kpọ efen oro ekpetịn̄de.

Tuak Da Man Odori Nsọn̄uyo. Edituak nda man ẹdori nsọn̄uyo esiwak ndina in̄wan̄-in̄wan̄, oro edi, ẹsinam enye mbemiso ẹtịn̄de ikọ m̀mê etienede utịn̄ikọ m̀mê mbụme oro ẹkebụpde ufiop ufiop. Utọ editịn̄ ikọ ntuak nda oro ọnọ otuowo ifet ndikere se ẹsụk ẹtịn̄de, m̀mê ndiben̄e idem nnọ se iditienede. Mmọ isidịghe ukem ukem. Biere enye oro odotde ndida nnam n̄kpọ. Edi ti ete ke ekpenyene ndituak nda ndori nsọn̄uyo ke mme ebiet oro ẹnen̄erede ẹnyene akpan n̄kpọ nditịn̄. Mîdịghe ntre, se ẹtịn̄de idinyeneke ufọn.

Ke ini Jesus okokotde N̄wed Abasi uyo ọwọrọ ke synagogue ke Nazareth, enye ama etịn̄ ikọ atuak ada nte ekemde. Akpa, enye ama okot utom oro ẹkedọn̄de enye oto ikpan̄wed prọfet Isaiah. Nte ededi, mbemiso adade enye abuan, enye ama ofụt ikpan̄wed oro, ayak enye ọnọ asan̄autom, onyụn̄ osụhọde etetie. Ndien ke kpukpru mmọ emi ẹdude ke synagogue ẹwụkde enyịn ẹse enye, enye ọdọhọ ete: “Ikọ n̄wed Abasi emi omosu ke utọn̄ mbufo mfịn emi.”—Luke 4:16-21.

Tuak Da ke Ini Mme Idaha Ẹyomde Emi. Mme n̄kpọ ubiọn̄ọ ẹkeme n̄ko ndiyom fi atuak ada ke utịn̄ikọ fo ke ini ke ini. Uyom n̄kpọisan̄ oro ẹwatde ẹbe m̀mê eyen oro atuade ekeme ndiyom etre nneme ye enyeneufọk oro afo osobode ke an̄wautom. Edieke ndutịme mîkponke ikaha ke itie emi ẹsopde idem, afo emekeme ndimenede uyo fo onyụn̄ aka iso. Edi edieke ndutịme okponde onyụn̄ ebịghide, ana afo atuak ada. Otuowo fo idinọhọ n̄kpan̄utọn̄ ndomokiet. Ke ntre tịn̄ ikọ tuak da nte ekemde, ye ekikere edin̄wam otuowo fo ẹbọ ọyọhọ ufọn ẹto nti n̄kpọ oro afo oyomde nditịn̄ nnọ mmọ.

Tuak Da Bet Ibọrọ. Okposụkedi ekemede ndidi utịn̄ikọ fo isịneke ata ata ebuana otuowo, ọfọn ndiyak otuowo ẹtiene ẹbuana, idịghe ke ndinọ ibọrọ, edi ke ekikere. Edieke afo obụpde mbụme oro akpanamde otuowo fo ekere n̄kpọ edi afo etre ndituak nda ebịghi ekem, mbụme oro idinen̄ekede inyene ufọn.

Nte ededi, edi akpan n̄kpọ ndituak nda, idịghe ke ini etịn̄de ikọ ke mbot utịn̄ikọ kpọt edi n̄ko ke ini ọnọde mbon efen ikọ ntiense. Etie nte akanam ndusụk owo isitịn̄ke ikọ ituak ida. Edieke oro edide mfịna fo, sịn ọkpọsọn̄ ukeme ndikọri ido utịn̄ikọ emi. Afo ayanam n̄kọri ke nneme fo ye mbon efen oyonyụn̄ enyene uforo ke utom ukwọrọikọ fo ke an̄wautom. Editịn̄ ikọ ntuak nda edi ini oro ẹdopde uyo, ndien ẹsitịm ẹtịn̄ ẹte ke ndopuyo anam ẹduọk ibifịk, ẹdori nsọn̄uyo, anam ẹkpan̄ utọn̄, onyụn̄ edemede udọn̄.

Nneme ofụri usen abuana edem mbiba nditịn̄ ekikere mmọ. Mbon efen ẹyetịm ẹnyene udọn̄ ndikpan̄ utọn̄ nnọ fi ke ini afo akpan̄de utọn̄ ọnọ mmọ onyụn̄ owụtde udọn̄ ke se mmọ ẹtịn̄de. Emi oyom ete afo atuak ada ebịghi ekem man ọnọ mmọ ifet nditịn̄ ikọ.

Ke an̄wautom, ikọ ntiense nnyịn esiwak nditịm nnyene uforo ke ini ẹnamde enye ke ido nneme. Ke ẹma ẹkekọm owo, ediwak Ntiense ẹsikụt nte ọfọnde ndisiak ibuot nneme mmọ ndien ekem ẹbụp mbụme. Mmọ ẹsituak ẹda man ẹnọ owo enye eken ifet ndinọ ibọrọ, ndien ekem mmọ ẹwụt ke imokop se enyeneufọk etịn̄de. Ke ini nneme oro, mmọ ẹkeme ndinọ enyeneufọk ediwak ifet nditịn̄ ikọ. Mmọ ẹfiọk ẹte ke mmimọ idikeme ndinen̄ede n̄n̄wam owo edieke mmimọ ifiọkde se idide ekikere esie ke se ẹnemede.—N̄ke 20:5.

Nte ededi, idịghe kpukpru owo ẹdinyịme ndinọ ibọrọ ke eti usụn̄. Edi oro ikakpanke Jesus ndituak nda ebịghi ekem man ọnọ idem mme andibiọn̄ọ enye ifet nditịn̄ ikọ. (Mark 3:1-5) Ndinọ owo enye eken ifet nditịn̄ ikọ esịn udọn̄ ọnọ enye ndikere n̄kpọ, ndien nte utịp, enye ekeme ndiyarade se idude enye ke esịt. Ke akpanikọ, kiet ke otu uduak utom ukwọrọikọ nnyịn edi ndidemede udọn̄ esịt akpanikọ ebe ke ndiwụt mme owo mme akpan eneni ke Ikọ Abasi oro anade mmọ ẹnam ubiere.—Heb. 4:12.

Ke akpanikọ editịn̄ ikọ ntuak nda nte odotde ke utom ukwọrọikọ nnyịn edi usọ. Ke ini ẹtịn̄de ikọ ẹtuak ẹda nte odotde, mme akpan n̄kpọ oro ẹtịn̄de ẹyetịm an̄wan̄a, ndien owo idisọpke ifre.

KE INI afo etịn̄de ikọ m̀mê okotde n̄wed uyo ọwọrọ, se idide akpan n̄kpọ ikụreke ke afo ndikot mme ikọ kiet kiet nte enende, edi n̄ko ndidori nsọn̄uyo ke mme ọkpọ ikọ ye mme ikọ oro ẹkamade ekikere ke usụn̄ oro anamde mme akpan n̄kpọ ẹwọrọ ẹda in̄wan̄-in̄wan̄.

Edisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ nte odotde esịne se ikande edidori nsọn̄uyo efen efen ke ikọ ifan̄ m̀mê idem ke ediwak ikọ. Ẹnyene ndidori nsọn̄uyo ke nnennen ikọ. Edieke odoride nsọn̄uyo ke mme ikọ oro mîdotke, ekeme ndidi se afo etịn̄de idin̄wan̄ake otuowo fo, nte utịp, oro ekeme ndinam ekikere mmọ oyo aka mme n̄kpọ efen. Idem okposụkedi utịn̄ikọ oro ọdọn̄ọde mme akpan n̄kpọ, ndinọ enye ye unana edisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ iditịmke idemede otuowo udọn̄.

Ẹkeme ndidori nsọn̄uyo ke nsio nsio usụn̄, ediwak ini ẹdade mmọ ẹnam n̄kpọ ọtọkiet: ebe ke akamba uyo, ke ndiwụt ọkpọsọn̄ ntụk, ke ndikokoi nsụhọde uyo ntịn̄ ikọ sụn̄sụn̄, ke ndituak nda mbemiso ẹtịn̄de ikọ m̀mê ke ẹma ẹketịn̄ ikọ ẹma (m̀mê mbiba), ye ke edida idem ntịn̄ ikọ ye nte ẹnịmde iso. Ke ndusụk usem, ẹkeme n̄ko ndidori nsọn̄uyo ebe ke ndisụhọde m̀mê ndimenede uyo. Da se isịnede ke utịn̄ikọ ye mme idaha ẹdude biere se iditịmde idot.

Ke ini ebierede se okpodoride nsọn̄uyo, kere ban̄a se itienede mi. (1) Ke udịmikọ ekededi, idịghe sụk udịmikọ oro etienede ke ẹda ẹbiere mme ikọ oro ẹkpenyenede ndinen̄ede ndori nsọn̄uyo, edi ẹda n̄ko udọn̄ikọ ẹbiere. (2) Ẹkeme ndisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ man ẹdori nsọn̄uyo ke ntọn̄ọ obufa ekikere, edide ke akpan n̄kpọ m̀mê sụk ukpụhọde ke nte ẹkọkde ibuot. Enye ekeme n̄ko ndidụri ntịn̄enyịn n̄wụt utịt n̄kọkibuot. (3) Etịn̄ikọ ekeme ndisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ ndiwụt nte enye ekerede aban̄a n̄kpọ. (4) Ẹkeme n̄ko ndisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ nte odotde man ẹwụt mme akpan n̄kpọ ke utịn̄ikọ.

Man ẹkeme ndisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ ke mme usụn̄ emi, etịn̄ikọ m̀mê andikot n̄wed nnọ otuowo enyene nditịm mfiọk utịn̄ikọ esie onyụn̄ enen̄ede oyom enye odụk otuowo esie esịt. Kaban̄a ukpep oro ẹkenọde ke eyo Ezra, Nehemiah 8:8 ọdọhọ ete: “Mmọ ẹtịm ẹkot n̄wed mbet Abasi, ẹnyụn̄ ẹsiak, ẹnyụn̄ ẹda se mmọ ẹkotde, ẹsian ẹnọ mmọ.” Ana in̄wan̄-in̄wan̄ nte ke mbon oro ẹkekotde ẹnyụn̄ ẹnamde Ibet Abasi an̄wan̄a ke usen oro ẹma ẹfiọk ufọn edin̄wam otuowo mmọ ndidiọn̄ọ se n̄kpọ oro ẹkekotde ẹwọrọde, ye ufọn edimụm enye nsịn ke ibuot, nnyụn̄ nda enye nnam n̄kpọ.

Se Ikemede Ndida Mfịna Ndi. Ediwak owo ẹkeme ndinam se mmọ ẹtịn̄de an̄wan̄a ke ata nneme ofụri usen. Nte ededi, ke ini mmọ ẹkotde n̄kpọ oro owo en̄wen ewetde, ekeme ndidi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndibiere m̀mê mme ikọ ewe ke ẹkpedori nsọn̄uyo. Nditịm mfiọk se isịnede ke uwetn̄kpọ oro eyenen̄ede an̄wam ẹdiọn̄ọ itie ẹkpedoride nsọn̄uyo. Oro oyom editịm n̄kpep se ẹkewetde. Ntre edieke ẹdọhọde fi okot n̄wed ke mbono esop, afo ekpenyene nditịm mben̄e idem.

Ndusụk owo ẹsinam se ẹkemede ndikot “edisọn̄ọ ntịn̄ ikọ ke nsio nsio ini” utu ke edisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ. Mmọ ẹdori nsọn̄uyo ke ikọ ke nsio nsio ini, edide utọ edidori nsọn̄uyo oro enyene se ọwọrọde m̀mê inyeneke. Mbon efen ẹsidori nsọn̄uyo ke mme ikọ oro ẹnọde un̄wam ke nte ẹbonde ikọ ke usem, ndusụk ẹdoride nsọn̄uyo ẹkaha ke mme ikọ emi ẹdade ẹwụt itie oro n̄kpọ odude ye mme ikọ ẹdade ẹyịri ikọ. Ke ini edidori nsọn̄uyo mîtịpke isịn ke ndinam ekikere an̄wan̄a, enye ọyọsọp ndikabade ndi mbumehe oro etịmerede owo.

Ke ndidomo ndisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ, ndusụk mme etịn̄ikọ ẹsimenede uyo ke usụn̄ anamde otuowo ekere ke ẹnọ mmimọ nsuannọ. Ke akpanikọ, oro isiwakke ndida nti utịp ndi. Edieke edisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ mîdịghe ke ndammana usụn̄, enye ekeme ndinọ ekikere nte ke etịn̄ikọ ososụhọde otuowo esie itie. Ekpetịm ọfọn adan̄a didie ndikam nda ima ndemede udọn̄ mmọ nnyụn̄ n̄n̄wam mmọ ẹkụt nte ke se ẹtịn̄de oto N̄wed Abasi onyụn̄ owụt eti ibuot!

Nte Akpanamde N̄kọri. Ediwak ini, owo oro enyenede mfịna edisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ isifiọkke. Ekeme ndiyom owo efen etịn̄ ọnọ enye. Edieke oyomde afo anam n̄kọri ke afan̄ emi, esenyịn ufọkn̄wed mbufo ayan̄wam fi. N̄ko, nyene ifụre ndiyom un̄wam nto owo efen ekededi oro edide eti etịn̄ikọ. Dọhọ enye etịm akpan̄ utọn̄ ọnọ ukotn̄wed ye utịn̄ikọ fo onyụn̄ ọnọ ekikere man anam n̄kọri.

Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ, ọnọitem fo ekeme ndinọ ekikere ete afo ada ibuotikọ kiet ke Enyọn̄-Ukpeme anam ndomonse. Nte eyịghe mîdụhe enye ọyọdọhọ fi odụn̄ọde udịmikọ kiet kiet ndifiọk mme ikọ m̀mê mme ubak udịmikọ oro ẹyomde ẹdori nsọn̄uyo man otodo edi mmemmem owo ndisọp mfiọk se mmọ ẹwọrọde. Enye ekeme nditi fi ete ọnọ akpan ntịn̄enyịn ke ndusụk ikọ oro ẹwetde ke sịghisịghi ubọkn̄wed. Ti ete ke mme ikọ oro ẹdude ke udịmikọ ẹsan̄a kiet. Ediwak ini, ẹsiyom ẹdori nsọn̄uyo ke otu ikọ, idịghe sụk ke ikọ kiet. Ke ndusụk usem, ẹkeme ndisịn udọn̄ nnọ nditọ ufọkn̄wed ndinọ ọyọhọ ntịn̄enyịn ke se mme idiọn̄ọ oro ẹwụtde nte ẹmenerede ẹnyụn̄ ẹsụhọrede uyo ẹwụtde ẹban̄a ebiet oro odotde ẹdori nsọn̄uyo.

Nte udiana usio-ukot ke ndikpep se ẹkpedoride nsọn̄uyo, ọnọitem fo ekeme ndisịn udọn̄ nnọ fi ndikere mban̄a udọn̄ikọ oro atarade akan udịmikọ oro ke idemesie. Nso akpan ekikere ke ẹtat ke ofụri ikpehe ekikere oro? Didie ke oro okpotụk se afo odoride nsọn̄uyo ke udịmikọ kiet kiet? Se ibuotikọ ye ekpri ibuotikọ ẹwetde ke ndodobi ubọkn̄wed emi esịnede ke se afo okotde. Nso ebuana ke emi ẹnyene ye afo ndimek mme ikọ oro edidoride nsọn̄uyo? Kpukpru emi ẹdi se enyenede ndikere mban̄a. Edi kpeme mbak ududori nsọn̄uyo ukaha ke ata ediwak ikọ.

Edide afo edinọ utịn̄ikọ oro owo mîkotke-kot ke n̄wed m̀mê edikot n̄wed, ọnọitem fo ekeme ndisịn udọn̄ nnọ fi ndiyak nte ẹkọkde ibuot ebiere nte ọsọn̄ọde etịn̄ ikike ikọ. Oyom afo ọdiọn̄ọ mme ebiet oro n̄kọkibuot etrede m̀mê ebiet oro nneme oro otode akpan ekikere kiet ebe odụk efen. Otuowo fo oyokop inemesịt edieke utịn̄ikọ fo anamde mmọ ẹdiọn̄ọ mme ebiet emi. Emekeme ndinam emi ebe ke ndidori nsọn̄uyo ke mme utọ ikọ nte akpa kan̄a, ke adianade do, ke akpatre, ntem, ye nte owụtde eti ibuot.

Ọnọitem fo oyodụri ntịn̄enyịn fo n̄ko owụt mme ekikere oro afo ekpesịnde akpan ntụk. Man anam emi afo emekeme ndidori nsọn̄uyo ke mme utọ ikọ nte ata, ofụri ofụri, baba, n̄wan̄ansa-o, akpan n̄kpọ, ye kpukpru ini. Afo ndinam ntre ekeme nditụk nte otuowo fo ekerede aban̄a se afo etịn̄de. Ẹyetịn̄ ekese ẹban̄a emi ke Ukpepn̄kpọ 11, “Ufiop ye nte Otụkde Owo ke Idem.”

Man anam n̄kọri ke edisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ, ẹyesịn udọn̄ ẹnọ fi ndinyene n̄ko mme akpan n̄kpọ oro afo oyomde otuowo fo eti in̄wan̄-in̄wan̄ ke ekikere. Ẹyefiak ẹneme ẹban̄a emi ke ini ẹdinemede iban̄a edikot n̄wed nnọ otuowo ke Ukpepn̄kpọ 7, “Edidori Nsọn̄uyo ke Mme Akpan Ekikere,” ye ke ini ẹdinemede iban̄a editịn̄ ikọ ke Ukpepn̄kpọ 37, “Edinam Mme Akpan N̄kpọ Ẹwọrọ Ẹda.”

Edieke afo odomode ndinam n̄kọri ke utom ukwọrọikọ fo, nọ ọyọhọ ntịn̄enyịn ke nte afo okotde N̄wed Abasi. Nam edi ido fo ndibụp idemfo, ‘Ntak emi ami n̄kotde itien̄wed emi?’ Edikot mme ikọ nte enende idịghe n̄kukụre se ẹyomde ẹto andikpep. Ekeme ndidi idem edikot itien̄wed nte otụkde owo ke idem idikemke. Edieke afo ọbọrọde mbụme emi owo okobụpde m̀mê ekpepde akpan isọn̄ akpanikọ, ọfọn ndidori nsọn̄uyo ke mme ikọ N̄wed Abasi oro ẹsọn̄ọde se ẹnemede. Mîdịghe ntre, owo oro afo okotde n̄wed ọnọ ekeme nditaba akpan n̄kpọ oro odude.

Sia edisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ abuanade edidori nsọn̄uyo efen efen ke ndusụk ikọ ye ubak udịmikọ, etịn̄ikọ oro mînyeneke mbufiọk ekeme ndidori nsọn̄uyo mbeubọk ke mme ikọ ye mme ubak udịmikọ. Se iditịbede editie nte ikwọ oro owo emi osụk ọtọn̄ọde-tọn̄ọ ndikpep ndibre ndido ikwọ ebrede. Nte ededi, ye n̄kaiso ukpep, se owo oro “ebrede” ayakabade edi “ikwọ” oro enemde etieti.

Ke afo ama ekekpep ndusụk akpan n̄kpọ, afo oyodu ke idaha ndibọ ufọn ebe ke ndise nte mme etịn̄ikọ oro ẹnyenede mbufiọk ẹsinamde n̄kpọ. Afo ọyọsọp ndifiọk se ekemede ndinyene nto nsio nsio udomo nsọn̄uyo. Afo oyonyụn̄ ọfiọk ufọn edidori nsọn̄uyo ke nsio nsio usụn̄ man anam se etịn̄de an̄wan̄a. Ndinam n̄kọri ke edisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ eyetịm ofori edikot n̄wed ye utịn̄ikọ fo.

Kûkpep n̄kukụre se ẹyomde kaban̄a edisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ ndien etre do. Man etịn̄ ikọ uforo uforo, ka iso nam n̄kpọ ban̄a enye tutu afo emehe ye edisọn̄ọ ntịn̄ ikike ikọ onyụn̄ ekeme ndida enye nnam n̄kpọ ke usụn̄ oro enemde ke utọn̄ mbon efen.

ETI andikot n̄wed eyese se ikande udịmikọ kiet, idem ikpehe ekikere emi udịmikọ oro odude. Ke ini enye okotde n̄wed, enye eyenyene mme akpan ekikere ẹdude ke ofụri ibuotikọ oro enye okotde ke ekikere. Emi oyotụk nte enye odoride nsọn̄uyo.

Edieke owo mînamke ntem, mme ọkpọikọ idiwọrọke ida ke utịn̄ikọ oro. N̄kpọ ndomokiet idiwọrọke ida in̄wan̄-in̄wan̄. Ke ini utịn̄ikọ oro okụrede, ekeme ndidi ọkpọsọn̄ n̄kpọ nditi akpan n̄kpọ ekededi.

Ndiwụk akpan ntịn̄enyịn ke nte odoride nsọn̄uyo ke mme akpan ekikere ekeme ndinen̄ede mfori edikot Bible. Utọ edidori nsọn̄uyo oro ekeme ndinam ikpehe oro okotde ke ukpepn̄kpọ Bible m̀mê ke mbono esop etịm enyene se ọwọrọde. Ndien emi edi akpan n̄kpọ akpan akpan ke ini ẹnọde utịn̄ikọ emi ẹkotde-kot, nte ẹsinamde ndusụk ini ke ikpọ mbono nnyịn.

Nte Akpanamde. Ẹkeme ndinọ fi itie Bible ndikot ke ufọkn̄wed. Ekpenyene ndidori nsọn̄uyo ke nso? Edieke ndusụk akpan ekikere m̀mê akpan n̄kpọntịbe ẹdude ke itie oro afo edikotde, ọkpọfọn ndinam enye ọwọrọ ada.

Edide itie oro afo edikotde edi uto m̀mê idịghe uto, n̄ke m̀mê mbụk, otuowo fo ọyọbọ ufọn edieke afo okotde enye ọfọn. (2 Tim. 3:16, 17) Man anam emi, ana afo ekere aban̄a itie oro afo edikotde onyụn̄ ekere aban̄a otuowo fo.

Edieke afo edikotde n̄wed ke ukpepn̄kpọ Bible m̀mê ke mbono esop, nso idi mme akpan ekikere oro oyomde afo odori nsọn̄uyo? Da mme ibọrọ mbụme oro ẹdude ke ukpepn̄kpọ oro nte mme akpan ekikere. Dori nsọn̄uyo n̄ko ke mme ekikere oro ẹnyenede ebuana ye ekpri ibuotikọ oro ẹwetde ke ndodobi ubọkn̄wed.

Owo isịnke udọn̄ inọ fi ndinam edi ido fo ndikama n̄wed utịn̄ikọ oro ẹkotde-kot ke mme utịn̄ikọ oro ẹnọde ke esop. Nte ededi, ke ndusụk idaha, ẹsinọ n̄wed utịn̄ikọ oro ẹkotde-kot man ẹkama ẹnọ ndusụk utịn̄ikọ ke ikpọ mbono man otodo ẹnọ ukem ekikere ke ukem usụn̄ ke kpukpru ikpọ mbono. Man ekeme ndidori nsọn̄uyo ke mme akpan ekikere ke utọ n̄wed utịn̄ikọ oro, etịn̄ikọ enyene ndibem iso ndụn̄ọde n̄wed utịn̄ikọ oro ye ntịn̄enyịn. Nso idi mme akpan n̄kpọ? Enye ekpenyene ndikeme ndidiọn̄ọ mmọ. Mme akpan n̄kpọ idịghe sụk mme ekikere oro enye ekerede ke ẹnem. Mmọ ẹdi mme akpan ekikere oro ẹdade ẹtat ibuotikọ oro. Ndusụk ini ibio ibio ikọ aban̄ade akpan ekikere ke n̄wed utịn̄ikọ esitọn̄ọ ye mbụk m̀mê usụn̄ n̄kọkibuot. Ediwak ini, ẹsitịn̄ ọkpọ ikọ ke ẹma ẹkenọ uyarade oro ọsọn̄ọde enye. Ke ama ọkọdiọn̄ọ mme akpan n̄kpọ emi, etịn̄ikọ ekpenyene ndinịm mmọ idiọn̄ọ ke n̄wed utịn̄ikọ esie. Mmọ ẹsiwak ndidi ibat ibat kpọt, ndusụk iwakke ibe inan̄ m̀mê ition. Ekem, enye enyene ndikpep ndikot n̄wed ke usụn̄ oro otuowo ekemede ndisọsọp ndiọn̄ọ mmọ. Emi ẹdi mme n̄wọrọnda n̄kpọ ke utịn̄ikọ oro. Edieke ẹtịmde ẹdori nsọn̄uyo ke utịn̄ikọ oro ẹnọde, eyedi owo idisọpke ifre mme akpan ekikere emi. Oro ekpenyene ndidi uduak etịn̄ikọ.

Nsio nsio usụn̄ ẹdu oro etịn̄ikọ ekemede ndidori nsọn̄uyo oro ẹyomde man an̄wam otuowo ọdiọn̄ọ mme akpan n̄kpọ. Enye ekeme ndinen̄ede nsịn ufiop, esịn ukpụhọde ke usọp, esịn ntụk, m̀mê ada idem etịn̄ ikọ nte odotde, ke ndisiak ifan̄ kpọt.