Σκιές Πάνω από το Βροχερό Δάσος

ΑΝ ΤΟ δείτε από αεροπλάνο, το βροχερό δάσος του Αμαζονίου σάς θυμίζει ένα χνουδωτό χαλί που έχει μέγεθος ηπείρου, και φαίνεται τόσο πράσινο και παρθένο τώρα όσο φαινόταν όταν το ανακάλυψε ο Ορεγιάνα. Καθώς πασχίζετε να διασχίσετε με τα πόδια το ζεστό, υγρό δάσος, αποφεύγοντας έντομα που έχουν μέγεθος μικρών θηλαστικών, δυσκολεύεστε να καθορίσετε πού τελειώνει η πραγματικότητα και πού αρχίζει η φαντασία. Αυτό που μοιάζει με φύλλα τελικά είναι πεταλούδες, τα αναρριχητικά φυτά είναι φίδια, και τα ξερά ξύλα είναι τρομαγμένα τρωκτικά που τρέχουν ολοταχώς να κρυφτούν. Στο δάσος του Αμαζονίου εξακολουθεί να συγχέεται το υπαρκτό με το φανταστικό.

«Η μεγαλύτερη ειρωνεία», σημειώνει ένας παρατηρητής, «είναι ότι η πραγματικότητα του Αμαζονίου είναι τόσο φανταστική όσο και οι μύθοι του». Και είναι στ’ αλήθεια φανταστική! Φέρτε στο νου σας ένα δάσος όσο η Δυτική Ευρώπη. Γεμίστε το με πάνω από 4.000 διαφορετικά είδη δέντρων. Στολίστε το με την ομορφιά 60.000 και πλέον ειδών ανθοφόρων φυτών. Χρωματίστε το με τις λαμπερές αποχρώσεις από 1.000 είδη πουλιών. Διακοσμήστε το με 300 είδη θηλαστικών. Εμπλουτίστε το με το βουητό ίσως δύο εκατομμυρίων ειδών εντόμων. Τώρα καταλαβαίνετε γιατί όποιος περιγράφει το βροχερό δάσος του Αμαζονίου καταλήγει να χρησιμοποιεί επίθετα στον υπερθετικό βαθμό. Τα επίθετα μικρότερου βαθμού αδικούν την καταπληκτική βιολογική αφθονία αυτού του μεγαλύτερου τροπικού βροχερού δάσους στη γη.

Οι Απομονωμένοι «Ζωντανοί Νεκροί»

Πριν από ενενήντα χρόνια ο Αμερικανός συγγραφέας και ευθυμογράφος Μαρκ Τουέιν περιέγραψε αυτό το συναρπαστικό δάσος σαν «μαγεμένη γη, μια γη υπέρμετρα πλούσια σε τροπικά θαύματα, μια ρομαντική γη όπου όλα τα πουλιά, τα λουλούδια και τα ζώα ήταν τόσο μοναδικά σαν να ανήκαν σε μουσείο, και όπου ο αλλιγάτορας, ο κροκόδειλος και η μαϊμού ένιωθαν τόσο άνετα σαν να ήταν στο ζωολογικό κήπο». Σήμερα, τα πνευματώδη σχόλια του Τουέιν έχουν πάρει μια θλιβερή διάσταση. Τα μουσεία και οι ζωολογικοί κήποι ίσως σύντομα να είναι οι μόνοι τόποι διαβίωσης που απέμειναν για τα ολοένα και περισσότερα τροπικά θαύματα του Αμαζονίου. Γιατί;

Η κύρια αιτία προφανώς είναι ότι ο άνθρωπος πελεκίζει μέχρις εξαλείψεως το βροχερό δάσος του Αμαζονίου, ξεριζώνοντας το φυσικό σπίτι της χλωρίδας και της πανίδας της περιοχής. Ωστόσο, εκτός από τη μαζική καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, υπάρχουν άλλες—πιο ύπουλες—αιτίες που μετατρέπουν τα είδη των φυτών και των ζώων σε «ζωντανούς νεκρούς», μολονότι συνεχίζουν να ζουν. Με άλλα λόγια, οι αρχές πιστεύουν ότι δεν μπορεί να γίνει τίποτα για να μην εξαλειφθούν τα είδη.

Μια τέτοια αιτία είναι η απομόνωση. Στελέχη της κυβέρνησης που ενδιαφέρονται για τη διατήρηση του περιβάλλοντος ίσως απαγορεύσουν τη χρήση αλυσοπρίονων σε κάποια λωρίδα δάσους για να διασφαλίσουν την επιβίωση των ειδών που ζουν εκεί. Ωστόσο, μια μικρή νησίδα δάσους δίνει σε αυτά τα είδη την προοπτική του τελικού θανάτου. Το βιβλίο Προστασία των Τροπικών Δασών—Μια Διεθνής Αποστολή Ύψιστης Σπουδαιότητας (Protecting the Tropical Forests—A High-Priority International Task) αναφέρει ένα παράδειγμα για να δείξει γιατί οι μικρές νησίδες δάσους δεν μπορούν να συντηρήσουν τη ζωή για πολύ καιρό.

Τα είδη των τροπικών δέντρων συνήθως αποτελούνται από αρσενικά και θηλυκά δέντρα. Για να αναπαραχθούν, χρειάζονται τη βοήθεια των νυχτερίδων οι οποίες μεταφέρουν γύρη από τα αρσενικά στα θηλυκά άνθη. Φυσικά, αυτή η υπηρεσία επικονίασης λειτουργεί μόνο αν τα δέντρα φυτρώνουν μέσα στην ακτίνα πτήσης της νυχτερίδας. Αν η απόσταση ανάμεσα στο θηλυκό και στο αρσενικό δέντρο μεγαλώσει πολύ—όπως συμβαίνει συχνά όταν μια νησίδα δάσους καταλήγει να περιτριγυρίζεται από μια «θάλασσα» καμένης γης—η νυχτερίδα δεν μπορεί να καλύψει την απόσταση. Τότε, σημειώνει το βιβλίο, τα δέντρα μετατρέπονται σε «‘ζωντανούς νεκρούς’ αφού δεν είναι πια εφικτή η μακροπρόθεσμη αναπαραγωγή τους».

Ο δεσμός μεταξύ δέντρων και νυχτερίδων είναι μόνο μία από τις σχέσεις που απαρτίζουν το οικοσύστημα του Αμαζονίου. Για να το πούμε απλά, το δάσος του Αμαζονίου είναι σαν ένα τεράστιο σπίτι που παρέχει στέγη και τροφή σε μια ποικιλία διαφορετικών αλλά στενά αλληλοεξαρτώμενων ειδών. Για να αποφευχθεί ο συνωστισμός, οι κάτοικοι του βροχερού δάσους ζουν σε διαφορετικούς ορόφους, μερικοί κοντά στο έδαφος του δάσους, άλλοι ψηλά κοντά στην οροφή. Όλοι οι κάτοικοι έχουν κάποια εργασία και υπάρχει δουλειά όλο το εικοσιτετράωρο—μερικοί εργάζονται τη μέρα, άλλοι τη νύχτα. Αν όλα τα είδη αφεθούν να κάνουν το μέρος τους, αυτή η πολύπλοκη κοινότητα της χλωρίδας και της πανίδας του Αμαζονίου λειτουργεί σαν ρολόι.

Το οικοσύστημα του Αμαζονίου, ωστόσο, είναι εύθραυστο. Ακόμη και αν η παρεμβολή του ανθρώπου σε αυτή τη δασική κοινότητα περιοριστεί στην εκμετάλλευση λίγων ειδών, η αναστάτωση που επιφέρει επηρεάζει όλους τους ορόφους του δασικού σπιτιού. Ο υπέρμαχος για τη διατήρηση του περιβάλλοντος Νόρμαν Μάιερς υπολογίζει ότι η εξαφάνιση ενός μόνο φυτικού είδους μπορεί τελικά να συντελέσει στο θάνατο 30 ζωικών ειδών. Και επειδή τα περισσότερα τροπικά δέντρα, με τη σειρά τους, εξαρτώνται από τα ζώα για τη διασκόρπιση των σπόρων, η εξάλειψη ζωικών ειδών από μέρους του ανθρώπου οδηγεί στην εξαφάνιση των δέντρων τα οποία συντηρούν. (Βλέπε το πλαίσιο «Η Σχέση Δέντρου και Ψαριού».) Όπως η απομόνωση, έτσι και η διατάραξη των σχέσεων στέλνει όλο και περισσότερα δασικά είδη στις τάξεις των «ζωντανών νεκρών».

Μικρά «Κοψίματα», Μικρές Απώλειες;

Μερικοί δικαιολογούν την αποδάσωση μικρών περιοχών με το σκεπτικό ότι το δάσος θα αποκατασταθεί και ένα νέο στρώμα πράσινου θα φυτρώσει πάνω από μια έκταση καθαρισμένης γης με τον ίδιο τρόπο που το σώμα δημιουργεί ένα νέο στρώμα δέρματος πάνω από κάποιο κόψιμο στο δάχτυλο. Σωστά; Όχι και τόσο.

Φυσικά, είναι αλήθεια ότι το δάσος αναπτύσσεται ξανά αν ο άνθρωπος αφήσει ανενόχλητη μια λωρίδα δάσους για αρκετό καιρό. Αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι το νέο στρώμα βλάστησης μοιάζει με το αρχικό δάσος όσο μοιάζει μια κακή φωτοτυπία με μια καθαρή τυπωμένη σελίδα. Η Ίμα Βιέιρα, Βραζιλιανή βοτανολόγος, μελέτησε μια έκταση δάσους εκατό ετών που είχε αναπτυχθεί ξανά στον Αμαζόνιο και διαπίστωσε ότι, από τα 268 είδη δέντρων τα οποία υπήρχαν στο παλιό δάσος, μόνο τα 65 αποτελούν σήμερα μέρος του δάσους που αναπτύχθηκε ξανά. Η ίδια διαφορά, λέει η βοτανολόγος, ισχύει για τα ζωικά είδη της περιοχής. Έτσι, μολονότι η αποδάσωση δεν μετατρέπει πράσινα δάση σε κόκκινες ερήμους, όπως ισχυρίζονται μερικοί, ωστόσο μετατρέπει μέρη του βροχερού δάσους του Αμαζονίου σε κακές απομιμήσεις του πρωτότυπου.

Επιπλέον, το κόψιμο ακόμη και μιας μικρής δασικής έκτασης συνήθως καταστρέφει πολλά φυτά και ζώα τα οποία μεγαλώνουν, περιφέρονται και αναρριχώνται μόνο σε εκείνο το κομμάτι δάσους και πουθενά αλλού. Ερευνητές στον Ισημερινό, για παράδειγμα, βρήκαν 1.025 φυτικά είδη σε μια ορισμένη περιοχή τροπικού δάσους με έκταση 1,7 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Πάνω από 250 από αυτά τα είδη δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στη γη. «Ένα τοπικό παράδειγμα», λέει ο Βραζιλιανός οικολόγος Ροζέριο Γκρίμπελ, «είναι ο σοΐν ντε κολέιρα», ένας μικρός, γοητευτικός πίθηκος που μοιάζει σαν να φοράει άσπρο μπλουζάκι. «Οι λίγοι που έχουν απομείνει ζουν μόνο σε μια μικρή δασική έκταση κοντά στη Μανάους στον κεντρικό Αμαζόνιο, αλλά η καταστροφή αυτού του μικρού φυσικού περιβάλλοντος», λέει ο Δρ Γκρίμπελ, «θα αφανίσει αυτό το είδος για πάντα». Μικρά «κοψίματα» αλλά μεγάλες απώλειες.

Το Τύλιγμα του «Χαλιού»

Ωστόσο, η πιο ανησυχητική σκιά που πέφτει πάνω στο βροχερό δάσος του Αμαζονίου είναι εκείνη της άμεσης αποδάσωσης. Κατασκευαστές δρόμων, υλοτόμοι, μεταλλωρύχοι και ορδές άλλων μειώνουν την έκταση του δάσους όπως τυλίγουμε ένα χαλί, εξαλείφοντας εν ριπή οφθαλμού ολόκληρα οικοσυστήματα.

Ενώ υπάρχει έντονη διαφωνία σχετικά με τα ακριβή στοιχεία του ετήσιου ρυθμού καταστροφής των δασών της Βραζιλίας—συντηρητικοί υπολογισμοί τον ανεβάζουν σε 36.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα το χρόνο—το συνολικό ποσοστό του βροχερού δάσους του Αμαζονίου το οποίο έχει ήδη καταστραφεί ίσως ξεπερνάει το 10 τοις εκατό, μια έκταση μεγαλύτερη από τη Γερμανία. Το μεγαλύτερο εβδομαδιαίο περιοδικό της Βραζιλίας, το Βέτζα (Veja), ανέφερε ότι περίπου 40.000 δασικές πυρκαγιές, τις οποίες άναψαν αγρότες με σκοπό την αποδάσωση της γης για καλλιέργεια, μαίνονταν σε όλη τη χώρα το 1995—πενταπλάσιες από το προηγούμενο έτος. Ο άνθρωπος καίει το δάσος με τόση μανία, προειδοποίησε το περιοδικό Βέτζα, ώστε ορισμένες περιοχές του Αμαζονίου θυμίζουν «κόλαση στο πράσινο σύνορο».

Είδη Χάνονται—Και Λοιπόν;

‘Αλλά’, ρωτάνε μερικοί, ‘τα χρειαζόμαστε όλα αυτά τα εκατομμύρια είδη;’ Ναι, τα χρειαζόμαστε, υποστηρίζει ο υπέρμαχος για τη διατήρηση του περιβάλλοντος Έντουαρντ Ο. Γουίλσον του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ. «Επειδή εξαρτιόμαστε από τα υπάρχοντα οικοσυστήματα για να καθαρίζουν το νερό μας, να εμπλουτίζουν το χώμα μας και να δημιουργούν τον αέρα που αναπνέουμε», λέει ο Γουίλσον, «η βιοποικιλία σαφώς δεν είναι κάτι από το οποίο μπορούμε να απαλλαγούμε χωρίς σκέψη». Το βιβλίο Άνθρωποι, Φυτά και Ευρεσιτεχνίες (People, Plants, and Patents) αναφέρει: «Η πρόσβαση σε άφθονη γενετική ποικιλία θα είναι το κλειδί για την ανθρώπινη επιβίωση. Αν εξαφανιστεί η ποικιλία, οι αμέσως επόμενοι θα είμαστε εμείς».

Όντως, η επίδραση της καταστροφής των ειδών υπερβαίνει κατά πολύ τα κομμένα δέντρα, τα απειλούμενα ζώα και τους ταλαιπωρημένους ντόπιους. (Βλέπε το πλαίσιο «Ο Ανθρώπινος Παράγοντας».) Η μείωση των δασών μπορεί να σας επηρεάσει. Σκεφτείτε το εξής: Ένας αγρότης που κόβει κασσάβα στη Μοζαμβίκη, μια μητέρα που παίρνει αντισυλληπτικό χάπι στο Ουζμπεκιστάν, ένα πληγωμένο αγόρι στο οποίο χορηγούν μορφίνη στο Σεράγεβο ή κάποιος πελάτης που δοκιμάζει ένα εξωτικό άρωμα σε ένα κατάστημα της Νέας Υόρκης—όλοι αυτοί οι άνθρωποι, σημειώνει το Ινστιτούτο Πάνος, χρησιμοποιούν προϊόντα που προέρχονται από το τροπικό δάσος. Έτσι, το δάσος που ακόμη δεν έχει κοπεί εξυπηρετεί ανθρώπους σε όλο τον κόσμο—και εσάς.

Ούτε Αφθονία, Ούτε Πείνα

Είναι αλήθεια ότι το βροχερό δάσος του Αμαζονίου δεν μπορεί να παράσχει άφθονα αγαθά για όλο τον κόσμο, αλλά μπορεί να συμβάλει στην πρόληψη μιας παγκόσμιας πείνας. (Βλέπε το πλαίσιο «Ο Μύθος της Ευφορίας».) Με ποιον τρόπο; Στη δεκαετία του 1970, σε μεγάλη κλίμακα, ο άνθρωπος άρχισε να φυτεύει ποικιλίες φυτών που παρήγαν τεράστιες σοδειές. Μολονότι αυτά τα σούπερ-φυτά έχουν βοηθήσει να τραφούν άλλα 500 εκατομμύρια άνθρωποι, υπάρχει κάποιο μειονέκτημα. Επειδή δεν έχουν γενετική ποικιλία, είναι αδύναμα και ευάλωτα σε ασθένειες. Ένας ιός μπορεί να αποδεκατίσει τη σούπερ-σοδειά ενός κράτους, προξενώντας πείνα.

Για την παραγωγή πιο ανθεκτικών σοδειών και την αποτροπή της λιμοκτονίας, η Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας του Ο.Η.Ε. (FAO) τώρα προωθεί τη «χρήση μιας ευρύτερης βάσης γενετικού υλικού». Και εδώ υπεισέρχονται το βροχερό δάσος και οι αρχικοί του κάτοικοι.

Επειδή τα τροπικά δάση φιλοξενούν πάνω από τα μισά φυτικά είδη του κόσμου (περιλαμβανομένων περίπου 1.650 εδώδιμων ειδών), το φυτώριο του Αμαζονίου είναι το ιδανικό σημείο για όποιον ερευνητή ψάχνει να βρει είδη άγριων φυτών. Επίσης, οι κάτοικοι του δάσους ξέρουν πώς να χρησιμοποιούν αυτά τα φυτά. Οι Ινδιάνοι Καγιάπο της Βραζιλίας, για παράδειγμα, όχι μόνο καλλιεργούν νέες ποικιλίες φυτών αλλά επίσης διατηρούν δείγματα σε γονιδιακές τράπεζες σε λοφοπλαγιές. Η διασταύρωση αυτών των άγριων ποικιλιών με τις ευάλωτες ήμερες ποικιλίες θα κάνει τις καλλιέργειες του ανθρώπου πιο ισχυρές και πιο ανθεκτικές. Και αυτό πρέπει να γίνει επειγόντως, λέει η FAO, διότι «μέσα στα επόμενα 25 χρόνια είναι απαραίτητο να αυξηθεί η παραγωγή τροφίμων κατά 60%». Παρ’ όλα αυτά, μπουλντόζες που συνθλίβουν τα δάση συνεχίζουν να εισχωρούν ολοένα και βαθύτερα στο βροχερό δάσος του Αμαζονίου.

Ποιες είναι οι συνέπειες; Η καταστροφή του βροχερού δάσους από τον άνθρωπο μοιάζει πολύ με έναν αγρότη ο οποίος τρώει το καλαμπόκι που έχει κρατήσει για σπόρο—ικανοποιεί την άμεση πείνα του αλλά θέτει σε κίνδυνο τα μελλοντικά αποθέματα τροφίμων. Μια ομάδα ειδικών στη βιοποικιλία πρόσφατα προειδοποίησε ότι «η διατήρηση και η ανάπτυξη της ποικιλίας των καλλιεργειών που έχουν απομείνει είναι ζήτημα ζωτικής παγκόσμιας σημασίας».

Φυτά που Υπόσχονται Πολλά

Τώρα μπείτε στο «φαρμακείο» του δάσους, και θα δείτε ότι η μοίρα του ανθρώπου είναι συνυφασμένη με τροπικά αναρριχητικά και άλλου είδους φυτά. Για παράδειγμα, τα αλκαλοειδή εκχυλίσματα από αναρριχητικά φυτά του Αμαζονίου χρησιμοποιούνται ως μυοχαλαρωτικά πριν από κάποια εγχείρηση· 4 στα 5 παιδιά με λευχαιμία βοηθιούνται να ζήσουν περισσότερο χάρη στις χημικές ουσίες που υπάρχουν στο φυτό βίνκα η ρόδινη, ένα λουλούδι του δάσους. Το δάσος επίσης προσφέρει κινίνη, που χρησιμοποιείται για την καταπολέμηση της ελονοσίας· δακτυλίτιδα, που χρησιμοποιείται για τη θεραπεία της καρδιακής ανεπάρκειας· και διοσγενίνη, που χρησιμοποιείται στα αντισυλληπτικά χάπια. Άλλα φυτά δίνουν ελπίδες για την καταπολέμηση του AIDS και του καρκίνου. «Μόνο στον Αμαζόνιο», αναφέρει μια έκθεση του Ο.Η.Ε., «έχουν καταγραφεί 2.000 είδη φυτών που χρησιμοποιούνται ως φάρμακα από τους ντόπιους και έχουν φαρμακευτικές δυνατότητες». Παγκόσμια, λέει μια άλλη μελέτη, 8 στους 10 στρέφονται σε φαρμακευτικά φυτά για να θεραπεύσουν τις ασθένειές τους.

Έτσι, είναι λογικό να σώσουμε τα φυτά που μας σώζουν, λέει ο Δρ Φίλιπ Μ. Φίρνσαϊντ. «Πιστεύεται ότι η απώλεια του δάσους του Αμαζονίου ίσως εμποδίσει σοβαρά τις προσπάθειες που γίνονται ώστε να βρεθεί θεραπεία για τον καρκίνο του ανθρώπου. . . . Η ιδέα ότι τα λαμπρά επιτεύγματα της σύγχρονης ιατρικής μάς επιτρέπουν να απαλλαγούμε από ένα μεγάλο ποσοστό αυτών των αποθεμάτων», προσθέτει, «αντιπροσωπεύει μια πιθανώς μοιραία μορφή υπεροψίας».

Εντούτοις, ο άνθρωπος συνεχίζει να καταστρέφει ζώα και φυτά πιο γρήγορα από ό,τι μπορεί να τα βρει και να τα ονομάσει. Αυτό μας κάνει να αναρωτηθούμε: ‘Γιατί συνεχίζεται η αποδάσωση; Μπορεί να αντιστραφεί αυτή η τάση; Έχει μέλλον το βροχερό δάσος του Αμαζονίου;’

[Πλαίσιο στη σελίδα 8]

Ο Μύθος της Ευφορίας

Η ιδέα ότι το έδαφος του Αμαζονίου είναι εύφορο, σημειώνει το περιοδικό Κάουντερπαρτ (Counterpart), είναι ένας «μύθος που δύσκολα θα καταρριφθεί». Το 19ο αιώνα, ο εξερευνητής Αλεξάντερ φον Χούμπολντ περιέγραψε τον Αμαζόνιο ως «σιτοβολώνα του κόσμου». Έναν αιώνα αργότερα, ο Πρόεδρος των Η.Π.Α. Θεόδωρος Ρούσβελτ παρόμοια πίστευε ότι ο Αμαζόνιος επιφύλασσε καλές σοδειές. «Δεν επιτρέπεται να αφήσουμε ανεκμετάλλευτη μια τόσο πλούσια και εύφορη γη», έγραψε.

Πράγματι, ο αγρότης που πιστεύει ό,τι και εκείνοι διαπιστώνει ότι επί ένα ή δύο χρόνια η γη δίνει άφθονη σοδειά επειδή οι στάχτες των καμένων δέντρων και φυτών χρησιμεύουν ως λίπασμα. Μετά, όμως, το έδαφος γίνεται άγονο. Μολονότι η οργιώδης βλάστηση του δάσους υπόσχεται πλούσιο έδαφος, το έδαφος είναι στην πραγματικότητα το αδύνατο σημείο του δάσους. Γιατί;

Το Ξύπνα! μίλησε με τον Δρ Φλάβιο Τζ. Λουιζάο, ερευνητή στο Εθνικό Ινστιτούτο Ερευνών στον Αμαζόνιο και ειδικό σε ό,τι αφορά το έδαφος του βροχερού δάσους. Να μερικά από τα σχόλιά του:

‘Σε αντίθεση με το έδαφος πολλών άλλων δασών, το μεγαλύτερο μέρος του εδάφους στη λεκάνη του Αμαζονίου δεν παίρνει θρεπτικά συστατικά από κάτω προς τα πάνω, από βράχους που αποσυντίθενται, επειδή τα αρχικά πετρώματα είναι φτωχά σε θρεπτικά συστατικά και βρίσκονται σε μεγάλο βάθος. Αντίθετα, το διαπερατό έδαφος παίρνει θρεπτικά συστατικά από πάνω προς τα κάτω, από τη βροχή και τη νεκρή οργανική ύλη. Ωστόσο, τόσο οι σταγόνες της βροχής όσο και τα πεσμένα φύλλα χρειάζονται βοήθεια για να γίνουν θρεπτικά συστατικά. Γιατί;

Το νερό της βροχής που πέφτει στο βροχερό δάσος δεν έχει πολλές θρεπτικές ουσίες. Ωστόσο, όταν πέφτει στα φύλλα και τρέχει στους κορμούς των δέντρων, παίρνει θρεπτικές ουσίες από τα φύλλα, τα κλαδιά, τα βρύα, τα άλγη, τις μυρμηγκοφωλιές, τη σκόνη. Όταν το νερό φτάνει στο έδαφος, έχει μετατραπεί σε καλή τροφή για τα φυτά. Για να μην αφήσει αυτή την υγρή τροφή να κυλήσει απλώς στα ρυάκια, το έδαφος χρησιμοποιεί ένα συλλεκτήρα θρεπτικών συστατικών ο οποίος αποτελείται από ένα πλέγμα ριζιδίων που είναι απλωμένα σε βάθος λίγων μόνο εκατοστών στο επιφανειακό έδαφος. Μια απόδειξη της αποτελεσματικότητας του συλλεκτήρα είναι ότι τα ρυάκια που δέχονται αυτό το βρόχινο νερό έχουν ακόμη μικρότερη περιεκτικότητα σε θρεπτικές ουσίες από το ίδιο το έδαφος του δάσους. Έτσι οι θρεπτικές ουσίες φτάνουν στις ρίζες προτού το νερό καταλήξει στα ρυάκια ή στους ποταμούς.

Μια άλλη πηγή τροφής είναι η νεκρή οργανική ύλη—πεσμένα φύλλα, κλαδάκια και καρποί. Περίπου οχτώ τόνοι τέτοιας ύλης καταλήγουν σε κάθε 10 στρέμματα δασικού εδάφους κάθε χρόνο. Αλλά πώς φτάνει η οργανική ύλη κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και καταλήγει στα ριζικά συστήματα των φυτών; Βοηθούν οι τερμίτες. Κόβουν στρογγυλά κομματάκια από τα φύλλα και τα μεταφέρουν στις υπόγειες φωλιές τους. Ιδιαίτερα στη βροχερή περίοδο, είναι πολύ δραστήριοι και μετακινούν κάτω από το έδαφος ένα εκπληκτικό ποσοστό 40 τοις εκατό όλης της οργανικής ύλης που υπάρχει στο έδαφος του δάσους. Εκεί, χρησιμοποιούν τα φύλλα και φτιάχνουν κήπους για να καλλιεργήσουν μύκητες. Αυτοί οι μύκητες, με τη σειρά τους, αποσυνθέτουν τη φυτόμαζα και εκλύουν άζωτο, φώσφορο, ασβέστιο και άλλα στοιχεία—πολύτιμα θρεπτικά συστατικά για τα φυτά.

Τι κερδίζουν οι τερμίτες από αυτό; Τροφή. Τρώνε τους μύκητες και ίσως καταπίνουν και κομματάκια φύλλων. Στη συνέχεια, οι μικροοργανισμοί που υπάρχουν στα έντερα των τερμιτών μετατρέπουν χημικά την τροφή των τερμιτών και, ως αποτέλεσμα, τα περιττώματα των εντόμων γίνονται μια πλούσια σε θρεπτικά συστατικά τροφή για τα φυτά. Έτσι η βροχόπτωση και η ανακύκλωση της οργανικής ύλης είναι δύο παράγοντες που διατηρούν το βροχερό δάσος ακμαίο και θαλερό.

Είναι εύκολο να δείτε τι συμβαίνει αν κόψετε και κάψετε το δάσος. Δεν υπάρχει πια θόλος για να ανακόπτει την πορεία της βροχής ούτε ένα στρώμα οργανικής ύλης για να ανακυκλωθεί. Απεναντίας, οι καταρρακτώδεις βροχές χτυπούν απευθείας το γυμνό έδαφος με μεγάλη δύναμη, και η πτώση τους σκληραίνει την επιφάνεια. Ταυτόχρονα, ο ήλιος που πέφτει απευθείας στο έδαφος αυξάνει τη θερμοκρασία της επιφάνειας και κάνει το χώμα συμπαγές. Το αποτέλεσμα είναι ότι το βρόχινο νερό τώρα κυλάει πάνω στο έδαφος, και δεν τρέφει το χώμα αλλά τους ποταμούς. Η απώλεια θρεπτικών ουσιών από την αποδασωμένη και καμένη γη μπορεί να είναι τόσο μεγάλη ώστε τα ρυάκια που βρίσκονται κοντά σε αποδασωμένες περιοχές να έχουν πληθώρα θρεπτικών ουσιών, θέτοντας σε κίνδυνο τη ζωή των υδρόβιων ειδών. Σαφώς, αν αφήσουμε το δάσος ανενόχλητο, συντηρείται μόνο του, αλλά η παρέμβαση του ανθρώπου σημαίνει καταστροφή’.

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 7]

Ο Ανθρώπινος Παράγοντας

Η διατάραξη του οικοσυστήματος και η αποδάσωση δεν βλάπτουν μόνο τα φυτά και τα ζώα αλλά και τους ανθρώπους. Περίπου 300.000 Ινδιάνοι, οι εναπομείναντες από τους 5.000.000 Ινδιάνους που κάποτε κατοικούσαν στην περιοχή του Αμαζονίου στη Βραζιλία, εξακολουθούν να συνυπάρχουν με το δασικό περιβάλλον τους. Οι Ινδιάνοι όλο και πιο συχνά αναστατώνονται από υλοτόμους, χρυσοθήρες και άλλους, πολλοί από τους οποίους θεωρούν τους Ινδιάνους «εμπόδια στην ανάπτυξη».

Επίσης υπάρχουν οι καμπόκλος, ένας σκληρός λαός ανάμεικτης λευκής και ινδιάνικης καταγωγής, των οποίων οι πρόγονοι εγκαταστάθηκαν στην Αμαζονία περίπου πριν από 100 χρόνια. Κατοικούν σε καλύβες χτισμένες πάνω σε πασσάλους δίπλα στους ποταμούς, και ίσως να μην έχουν ακούσει ποτέ τη λέξη «οικολογία», αλλά ζουν από το δάσος χωρίς να το καταστρέφουν. Εντούτοις, η καθημερινή τους ύπαρξη επηρεάζεται από τα κύματα των νέων μεταναστών που τώρα μπαίνουν στο σπίτι τους, το δάσος.

Στην πραγματικότητα, σε όλο το βροχερό δάσος του Αμαζονίου, διακυβεύεται το μέλλον περίπου 2.000.000 ατόμων που ζουν από τη συλλογή καρπών, καουτσούκ ή από το ψάρεμα, καθώς και άλλων ντόπιων που ζουν αρμονικά με τους κύκλους του δάσους και τους ρυθμούς των ποταμών. Πολλοί πιστεύουν ότι οι προσπάθειες για τη διατήρηση του δάσους πρέπει να επεκταθούν πέρα από την προστασία των δέντρων, όπως είναι τα μαόνια, και των θηλαστικών, όπως είναι οι μανάτοι. Πρέπει να προστατέψουν και τους ανθρώπους που κατοικούν στο δάσος.

[Πλαίσιο/Εικόνες στη σελίδα 9]

Η Σχέση Δέντρου και Ψαριού

Στην περίοδο των βροχών, ο Αμαζόνιος φουσκώνει και κυκλώνει τα δέντρα που φυτρώνουν σε πεδινά δάση. Στο αποκορύφωμα της πλημμύρας, τα περισσότερα δέντρα σε αυτά τα δάση καρποφορούν και ρίχνουν τους σπόρους τους—αλλά, φυσικά, δεν υπάρχουν εκεί κοντά υδρόβια τρωκτικά για να τους σκορπίσουν. Εδώ έρχεται στο προσκήνιο το ψάρι ταμπάκι (Colonnonea macropomum), το οποίο μοιάζει με καρυοθραύστη που κολυμπάει και έχει οξεία όσφρηση. Καθώς το ψάρι κολυμπάει ανάμεσα στα κλαδιά των βυθισμένων δέντρων, καταλαβαίνει από τη μυρωδιά τα δέντρα που πρόκειται να ρίξουν σπόρους. Όταν οι σπόροι πέσουν στο νερό, το ψάρι σπάει το περίβλημα με τα ισχυρά του σαγόνια, καταπίνει τους σπόρους, χωνεύει το σαρκώδη καρπό που τους περιβάλλει και αποβάλλει τους σπόρους με τα περιττώματά του στον πυθμένα του δάσους για να βλαστήσουν όταν τραβηχτούν τα νερά. Ωφελείται και το ψάρι και το δέντρο. Το ταμπάκι αποθηκεύει λίπος, και το δέντρο πολλαπλασιάζεται. Το κόψιμο αυτών των δέντρων απειλεί την επιβίωση του ταμπάκι και άλλων 200 ειδών καρποφάγων ψαριών.

[Εικόνα στη σελίδα 5]

Οι νυχτερίδες μεταφέρουν γύρη από τα αρσενικά στα θηλυκά άνθη

[Ευχαριστίες]

Rogério Gribel

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Το φυτώριό σας και το φαρμακείο σας

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Η φωτιά απειλεί το πράσινο σύνορο

[Ευχαριστίες]

Philip M. Fearnside