Δεισιδαιμονίες—Γιατί Αντέχουν στο Χρόνο;
ΟΠΩΣ προφανώς γνωρίζετε, υπάρχουν ακόμη πολλοί που πιστεύουν ότι αποτελεί κακό οιωνό το να δουν μια μαύρη γάτα να περνάει από το δρόμο τους ή που φοβούνται να περάσουν κάτω από μια σκάλα. Πολλοί πιστεύουν, επίσης, ότι όταν συμπίπτει να έχουμε Τρίτη και 13 τότε η μέρα είναι γρουσούζικη και ότι είναι επικίνδυνο να βρίσκεται κανείς στο 13ο πάτωμα ενός κτιρίου. Τέτοιες δεισιδαιμονίες εξακολουθούν να αντέχουν στο χρόνο έστω και αν είναι παράλογες.
Σκεφτείτε. Γιατί μερικοί άνθρωποι κουβαλάνε πάνω τους ένα λαγοπόδαρο ή χτυπούν ξύλο για να αποφύγουν κάποια συμφορά; Δεν γίνεται αυτό επειδή, χωρίς να έχουν βάσιμες αποδείξεις, πιστεύουν ότι αυτές οι πράξεις θα τους φέρουν καλή τύχη; Το βιβλίο Λεξικό των Δεισιδαιμονιών (A Dictionary of Superstitions) παρατηρεί: «Ο δεισιδαίμων νους πιστεύει ότι ορισμένα αντικείμενα, μέρη, ζώα ή ενέργειες είναι γούρικα (καλοί οιωνοί ή φυλαχτά) και ότι άλλα είναι γρουσούζικα (κακοί οιωνοί ή σημάδια κακοτυχίας)».—Βλέπε Γαλάτες 5:19, 20.
Προσπάθειες για την Εξάλειψή τους στην Κίνα
Αναμφίβολα, οι δεισιδαιμονίες έχουν επιβιώσει παρά τις προσπάθειες που καταβάλλονται σήμερα για την εξάλειψή τους. Για παράδειγμα, το 1995 η Λαϊκή Συνέλευση της Σαγκάης εξέδωσε ένα επίσημο κυβερνητικό διάταγμα που απαγόρευε τη δεισιδαιμονία ως απαρχαιωμένο κατάλοιπο από το παρελθόν του έθνους. Στόχος ήταν να «εξαλειφθεί η φεουδαρχική δεισιδαιμονία, να αναμορφωθούν τα επικήδεια έθιμα και να προωθηθεί η δημιουργία μιας πιο πολιτισμένης πρωτεύουσας». Αλλά ποιο ήταν το αποτέλεσμα;
Σύμφωνα με ένα δημοσίευμα, οι κάτοικοι της Σαγκάης παρέμειναν πιστοί στις δεισιδαιμονίες τους. Αψηφώντας την επίσημη απαγόρευση της κινεζικής τελετουργίας η οποία προβλέπει το κάψιμο ψεύτικων χαρτονομισμάτων στους τάφους των προγόνων, ένα άτομο που επισκέφτηκε κάποιον τάφο είπε: «Κάψαμε 19 δισεκατομμύρια γιουάν [περ. 900 δισ. δρχ.]», και πρόσθεσε: «Αυτή η συνήθεια αποτελεί παράδοση. Κάνει τους θεούς ευτυχισμένους».
Η έγκυρη εφημερίδα Γκουάνγκμιν Ντέιλι (Guangming Daily) τόνισε πόσο αναποτελεσματική αποδείχτηκε η απαγόρευση, σχολιάζοντας ότι μπορεί να υπάρχουν μέχρι και «πέντε εκατομμύρια επαγγελματίες μάντεις στην Κίνα, ενώ ο αριθμός των ατόμων που ασχολούνται επαγγελματικά με τις επιστήμες και την τεχνολογία είναι μόλις 10 εκατομμύρια». Η ίδια εφημερίδα παρατήρησε: «Η επικρατούσα τάση είναι εξ ολοκλήρου υπέρ των μάντεων».
Η Διεθνής Έκδοση της Αμερικανικής Εγκυκλοπαίδειας (The Encyclopedia Americana) λέει σχετικά με το ότι οι δεισιδαιμονίες αντέχουν στο χρόνο: «Σε όλους τους πολιτισμούς, μερικά παλιά έθιμα, όχι μόνο διατηρούνται, αλλά επανερμηνεύονται και προσλαμβάνουν καινούρια σημασία». Σε μια πρόσφατη έκδοσή της, η Νέα Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (The New Encyclopædia Britannica) παραδέχτηκε: «Ακόμη και στη λεγόμενη σύγχρονη εποχή, κατά την οποία αποδίδεται μεγάλη σημασία στις αντικειμενικές αποδείξεις, οι περισσότεροι άνθρωποι, αν αναγκάζονταν, θα ομολογούσαν ότι ενδόμυχα πιστεύουν σε μερικές παράλογες πεποιθήσεις ή δεισιδαιμονίες».
Δύο Μέτρα και Δύο Σταθμά
Προφανώς πολλοί άνθρωποι έχουν δύο μέτρα και δύο σταθμά, εφόσον δεν ομολογούν δημόσια τα πράγματα που κάνουν κατ’ ιδίαν. Ένας συγγραφέας λέει πως αυτή η απροθυμία οφείλεται στο ότι φοβούνται μήπως φανούν ανόητοι στους άλλους. Γι’ αυτό, τέτοια άτομα ίσως προτιμούν να αποκαλούν τις δεισιδαιμονίες τους έθιμα ή συνήθειες. Διάφοροι αθλητές, λόγου χάρη, μπορεί να χαρακτηρίζουν τη συμπεριφορά τους απλώς ως συνήθειες που ακολουθούν πριν από τον αγώνα.
Κάποιος δημοσιογράφος πρόσφατα μίλησε απολογητικά για μια αλυσίδα επιστολών, δηλαδή μια επιστολή που στέλνεται σε διάφορα άτομα από τα οποία ζητείται να στείλουν αντίγραφά της σε πολλούς άλλους. Συχνά, όταν κάποιος στέλνει την επιστολή σε κάποιον άλλον λαβαίνει την υπόσχεση ότι αυτό θα του φέρει γούρι, ενώ όποιος σπάσει την αλυσίδα υποτίθεται ότι θα αντιμετωπίσει δυσμενείς επιπτώσεις. Έτσι, ο δημοσιογράφος δέχτηκε να γίνει ένας καινούριος κρίκος σε αυτή την αλυσίδα και είπε: «Καταλαβαίνετε ότι δεν το κάνω αυτό επειδή είμαι δεισιδαίμων. Απλώς θέλω να αποφύγω τη γρουσουζιά».
Οι ανθρωπολόγοι και οι λαογράφοι συχνά πιστεύουν ότι ακόμη και ο όρος «δεισιδαίμων» είναι εξαιρετικά υποκειμενικός· διστάζουν να αποδώσουν αυτόν το χαρακτηρισμό σε ορισμένες συνήθειες. Προτιμούν τους πιο «γενικευμένους» αλλά ευφημιστικούς όρους «λαογραφικά έθιμα και πεποιθήσεις», «φολκλόρ» ή «σύνολο πεποιθήσεων». Ο Ντικ Χάιμαν, στο βιβλίο του Μήπως σε Βρει Γρουσουζιά—Δεισιδαιμονίες Μεγάλων και Μικρών (Lest Ill Luck Befall Thee—Superstitions of the Great and Small), λέει με ειλικρίνεια: «Όπως συμβαίνει με την αμαρτία και το κοινό κρυολόγημα, λίγα άτομα υποστηρίζουν ανοιχτά τις δεισιδαιμονίες, αλλά πολλά τις εφαρμόζουν στην πράξη».
Ωστόσο, όπως και αν τις ονομάσουμε, οι δεισιδαιμονίες αντέχουν στο χρόνο. Γιατί συμβαίνει αυτό στη σημερινή, τεχνολογικά προηγμένη, επιστημονική εποχή;
Γιατί Αντέχουν στο Χρόνο
Μερικοί ισχυρίζονται ότι είναι φυσιολογικό να πιστεύει ο άνθρωπος σε δεισιδαιμονίες. Ορισμένοι, μάλιστα, υποστηρίζουν ότι η ροπή προς τις δεισιδαιμονίες βρίσκεται στα γονίδιά μας. Ωστόσο, υπάρχουν έρευνες που αποδεικνύουν το αντίθετο. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, οι άνθρωποι γίνονται δεισιδαίμονες εξαιτίας των όσων διδάσκονται.
Ο καθηγητής Στιούαρτ Α. Βάις εξηγεί: «Τις δεισιδαιμονικές συνήθειες, όπως συμβαίνει με τις περισσότερες συνήθειες, τις αποκτά ο άνθρωπος στη διάρκεια της ζωής του. Δεν γεννιόμαστε με τη συνήθεια να χτυπάμε ξύλο· μαθαίνουμε να το κάνουμε αυτό». Λέγεται ότι οι άνθρωποι αρχίζουν να πιστεύουν στη μαγεία όταν είναι παιδιά, και κατόπιν εξακολουθούν να επηρεάζονται από τις δεισιδαιμονικές πεποιθήσεις πολύ καιρό αφότου «υιοθετήσουν τις ευαισθησίες των ενηλίκων». Και από πού αντλούν πολλές δεισιδαιμονικές πεποιθήσεις;
Πολλές δεισιδαιμονίες σχετίζονται στενά με δημοφιλείς θρησκευτικές πεποιθήσεις. Παραδείγματος χάρη, οι δεισιδαιμονίες αποτελούσαν μέρος της θρησκείας των κατοίκων της γης Χαναάν πριν από τους Ισραηλίτες. Η Αγία Γραφή λέει ότι οι Χαναναίοι συνήθιζαν να χρησιμοποιούν μαντεία και μαγεία, να βασίζονται στους οιωνούς ή στη μαγγανεία, να δένουν άλλους με μαγικά λόγια, να συμβουλεύονται πνευματιστικούς μεσάζοντες και επαγγελματίες προγνώστες γεγονότων και να ζητούν πληροφορίες από τους νεκρούς.—Δευτερονόμιο 18:9-12.
Οι αρχαίοι Έλληνες φημίζονταν και αυτοί για δεισιδαιμονίες που σχετίζονταν με τη θρησκεία τους. Πίστευαν στους χρησμούς, στη μαντεία και στη μαγεία, ακριβώς όπως οι Χαναναίοι. Οι Βαβυλώνιοι παρατηρούσαν το συκώτι των ζώων, επειδή πίστευαν ότι θα τους αποκάλυπτε πώς να ενεργήσουν. (Ιεζεκιήλ 21:21) Φημίζονταν, επίσης, για τα τυχερά παιχνίδια τους, και ζητούσαν βοήθεια από «το θεό της Καλής Τύχης», όπως αναφέρει η Αγία Γραφή. (Ησαΐας 65:11) Ακόμη και σήμερα, είναι πασίγνωστο ότι αυτοί που ασχολούνται με τυχερά παιχνίδια είναι δεισιδαίμονες.
Είναι ενδιαφέρον ότι αρκετές εκκλησίες προάγουν την ενασχόληση με τα τυχερά παιχνίδια. Για παράδειγμα, η Καθολική Εκκλησία προωθεί δραστηριότητες όπως το μπίνγκο. Σχετικά με αυτό, ένα άτομο που ασχολείται με τα τυχερά παιχνίδια σχολίασε: «Είμαι βέβαιος ότι η Καθολική Εκκλησία συνειδητοποιεί [πως οι τζογαδόροι είναι πολύ δεισιδαίμονες,] διότι οι καλόγριες ήταν πάντα δίπλα στον ιππόδρομο περιφέροντας τα κουτιά των συνεισφορών. Πώς θα μπορούσε ένας Καθολικός, και οι περισσότεροι ήμασταν Καθολικοί, να μη συνεισφέρει στην “αδελφή” και κατόπιν να περιμένει να κερδίσει στον ιππόδρομο; Γι’ αυτό, συνεισφέραμε. Και αν κερδίζαμε εκείνη την ημέρα, τότε ήμασταν ιδιαίτερα γενναιόδωροι, ελπίζοντας ότι αυτό θα μας έφερνε συνεχείς επιτυχίες».
Εξέχοντα παραδείγματα της στενής σχέσης ανάμεσα στη θρησκεία και στη δεισιδαιμονία αποτελούν οι δεισιδαιμονίες των Χριστουγέννων, μιας γιορτής που υποστηρίζεται από τις εκκλησίες του Χριστιανικού κόσμου. Σε αυτές περιλαμβάνεται και η πεποίθηση ότι αν δυο άτομα φιληθούν κάτω από το γκι μπορούν να ελπίζουν ότι θα παντρευτούν, καθώς και πολλές δεισιδαιμονικές πεποιθήσεις σχετικά με τον Αϊ Βασίλη.
Το βιβλίο Μήπως σε Βρει Γρουσουζιά παρατηρεί ότι οι δεισιδαιμονίες αναπτύχθηκαν καθώς ο άνθρωπος προσπαθούσε «να διεισδύσει στο μέλλον». Γι’ αυτό, σήμερα, όπως και σε όλη την ιστορία, τόσο οι κοινοί άνθρωποι όσο και οι ηγέτες του κόσμου συμβουλεύονται μάντεις και άλλα άτομα που ισχυρίζονται ότι κατέχουν μαγικές δυνάμεις. Το βιβλίο Μην Τραγουδάς πριν Φας Πρωινό, Μην Κοιμάσαι στο Φεγγαρόφωτο (Don’t Sing Before Breakfast, Don’t Sleep in the Moonlight) εξηγεί: «Οι άνθρωποι ένιωθαν την ανάγκη να πιστεύουν ότι υπήρχαν φυλαχτά και μαγικά λόγια που θα μπορούσαν να αποτρέψουν τους φόβους για το γνωστό και το άγνωστο».
Άρα, με τις δεισιδαιμονικές δραστηριότητες ο άνθρωπος προσπαθεί να καταφέρει ως ένα βαθμό να θέσει υπό έλεγχο τους φόβους του. Το βιβλίο Σταύρωσε τα Δάχτυλά Σου, Φτύσε στο Καπέλο Σου (Cross Your Fingers, Spit in Your Hat) λέει: «Ανέκαθεν [οι άνθρωποι] βασίζονταν στις δεισιδαιμονίες για τους ίδιους λόγους. Όταν αντιμετωπίζουν ανεξέλεγκτες καταστάσεις—οι οποίες εξαρτώνται από την “τύχη” ή από τη “σύμπτωση”—οι δεισιδαιμονίες [τούς] κάνουν να νιώθουν μεγαλύτερη ασφάλεια».
Μολονότι η επιστήμη έχει βελτιώσει τη ζωή των ανθρώπων από πολλές απόψεις, τα αισθήματα ανασφάλειας παραμένουν. Μάλιστα η ανασφάλεια έχει αυξηθεί εξαιτίας προβλημάτων που δημιούργησε η επιστήμη. Ο καθηγητής Βάις λέει: «Οι δεισιδαιμονίες και η πίστη στα παραφυσικά φαινόμενα αποτελούν χαρακτηριστικά ενσωματωμένα στον πολιτισμό μας . . . επειδή ο σημερινός μας κόσμος έχει αυξήσει την αβεβαιότητά μας». Η Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια του Βιβλίου (The World Book Encyclopedia) συμπέρανε: «Οι δεισιδαιμονίες προφανώς θα αποτελούν μέρος της ζωής για όσο διάστημα οι άνθρωποι . . . θα νιώθουν αβεβαιότητα για το μέλλον».
Άρα, λοιπόν, οι δεισιδαιμονίες αντέχουν στο χρόνο επειδή είναι ριζωμένες σε φόβους διαδεδομένους ανάμεσα στους ανθρώπους και ενισχύονται από πολυάριθμες δημοφιλείς θρησκευτικές πεποιθήσεις. Θα έπρεπε, όμως, να συμπεράνουμε ότι οι δεισιδαιμονίες εξυπηρετούν έναν ωφέλιμο σκοπό εφόσον βοηθάνε τους ανθρώπους να αντιμετωπίζουν τις αβεβαιότητές τους; Είναι αβλαβείς; Ή μήπως είναι κάτι επικίνδυνο που πρέπει να αποφεύγεται;
[Εικόνα στη σελίδα 5]
Μπορεί να υπάρχουν πέντε εκατομμύρια επαγγελματίες μάντεις στην Κίνα και μόνο
[Εικόνα στη σελίδα 6]
Προωθώντας το μπίνγκο, πολλές εκκλησίες προάγουν τις δεισιδαιμονίες
[Εικόνα στη σελίδα 7]
Διάφορες παραδόσεις των Χριστουγέννων, όπως τα φιλιά κάτω από το γκι, είναι εντελώς δεισιδαιμονικές