Μαύρος Θάνατος​—Η Μάστιγα της Μεσαιωνικής Ευρώπης

Από τον ανταποκριτή του Ξύπνα! στη Γαλλία

Ήταν το έτος 1347. Η πανώλη (πανούκλα) είχε ήδη σπείρει τον όλεθρο στην Άπω Ανατολή. Τώρα είχε φτάσει στο κατώφλι των ανατολικών άκρων της Ευρώπης.

ΟΙ ΜΟΓΓΟΛΟΙ πολιορκούσαν τον οχυρωμένο γενοβέζικο εμπορικό σταθμό της Κάφα, που τώρα ονομάζεται Φεοντόσιγια, στην Κριμαία. Αποδεκατισμένοι από τη μυστηριώδη νόσο, οι Μογγόλοι ματαίωσαν την επίθεσή τους. Αλλά προτού υποχωρήσουν, έδωσαν ένα ύπουλο θανατηφόρο χτύπημα. Χρησιμοποιώντας γιγαντιαίους καταπέλτες, πέταξαν τα κορμιά των θυμάτων της πανώλης, που ήταν ακόμα ζεστά, πάνω από τα τείχη της πόλης. Όταν κάποιοι από τους Γενοβέζους υπερασπιστές επιβιβάστηκαν αργότερα στις γαλέρες τους για να ξεφύγουν από την πόλη που τώρα πια τη θέριζε η πανώλη, άρχισαν να μεταδίδουν τη νόσο σε κάθε λιμάνι όπου σταματούσαν.

Μέσα σε μερικούς μήνες, ο θάνατος θέριζε ολόκληρη την Ευρώπη. Η αρρώστια εξαπλώθηκε γρήγορα στη Βόρεια Αφρική, στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Αγγλία, στη Γαλλία, στην Αυστρία, στην Ουγγαρία, στην Ελβετία, στη Γερμανία, στη Σκανδιναβία και στις Βαλτικές χώρες. Σε λίγο περισσότερο από δύο χρόνια, πάνω από το ένα τέταρτο του πληθυσμού της Ευρώπης, περίπου 25 εκατομμύρια ψυχές, έπεσαν θύματα της αρρώστιας που χαρακτηρίστηκε ως «η πιο αμείλικτη δημογραφική καταστροφή που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα»​—του Μαύρου Θανάτου.a

Ανοίγει ο Δρόμος για την Καταστροφή

Η τραγωδία του Μαύρου Θανάτου περιλάμβανε πολύ περισσότερα από την ίδια την ασθένεια. Αρκετοί παράγοντες επιδείνωσαν την καταστροφή, και ένας από αυτούς ήταν ο θρησκευτικός ζήλος. Το δόγμα του καθαρτηρίου είναι ένα παράδειγμα. «Στα τέλη του 13ου αιώνα, η πίστη στο καθαρτήριο ήταν ευρέως διαδεδομένη», λέει ο Γάλλος ιστορικός Ζακ λε Γκοφ. Στις αρχές του 14ου αιώνα, ο Δάντης έγραψε το σημαντικό έργο Η Θεία Κωμωδία, το οποίο περιείχε παραστατικές περιγραφές της κόλασης και του καθαρτηρίου. Έτσι δημιουργήθηκε ένα θρησκευτικό κλίμα που έκανε τους ανθρώπους να αντιμετωπίζουν την πανώλη με φοβερή απάθεια και μοιρολατρία, θεωρώντας την τιμωρία από τον ίδιο τον Θεό. Όπως θα δούμε, αυτή η απαισιόδοξη νοοτροπία συνέβαλε στην εξάπλωση της ασθένειας. «Τίποτα δεν θα μπορούσε να παράσχει πιο πρόσφορο έδαφος στην πανώλη», παρατηρεί το βιβλίο Ο Μαύρος Θάνατος (The Black Death), του Φίλιπ Ζίγκλερ.

Εκτός αυτού, υπήρχαν και οι συνεχείς κακές σοδειές στην Ευρώπη. Ως αποτέλεσμα, ο αυξανόμενος πληθυσμός της ηπείρου υποσιτιζόταν​—και έτσι δεν είχε τα εφόδια για να αντισταθεί στην ασθένεια.

Η Πανώλη Εξαπλώνεται

Σύμφωνα με τον προσωπικό γιατρό του Πάπα Κλήμεντα ΣΤ΄, Γκι ντε Σολιάκ, στην Ευρώπη είχαν εισβάλει δύο είδη πανώλης: η πνευμονική και η βουβωνική. Αυτός περιέγραψε παραστατικά τις συγκεκριμένες ασθένειες γράφοντας: «Η πρώτη διήρκεσε δύο μήνες, προξενούσε συνεχή πυρετό και αιμοπτύσεις, και επέφερε το θάνατο σε τρεις μέρες. Η δεύτερη διήρκεσε ως το τέλος της επιδημίας, προξενώντας επίσης συνεχή πυρετό αλλά και αποστήματα και δοθιήνες στα εξωτερικά μέρη του σώματος, ιδιαίτερα στις μασχάλες και στη βουβωνική χώρα. Αυτή επέφερε το θάνατο σε πέντε μέρες». Οι γιατροί ήταν ανήμποροι να αναχαιτίσουν την εξέλιξη της πανώλης.

Πολλοί άνθρωποι τρέπονταν σε φυγή​—αφήνοντας πίσω τους χιλιάδες αρρώστους. Μάλιστα, οι πλούσιοι ευγενείς και οι επαγγελματίες ήταν από τους πρώτους που έφυγαν. Μολονότι τράπηκαν σε φυγή και μερικοί κληρικοί, πολλά θρησκευτικά τάγματα κρύφτηκαν στα μοναστήρια τους, ελπίζοντας να αποφύγουν τη μόλυνση.

Μέσα σε όλο αυτόν τον πανικό, ο πάπας ανακήρυξε το 1350 Άγιο Έτος. Στους προσκυνητές που θα πήγαιναν στη Ρώμη θα δινόταν άμεση πρόσβαση στον παράδεισο χωρίς να χρειαστεί να περάσουν από το καθαρτήριο! Εκατοντάδες χιλιάδες προσκυνητές ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα​—μεταδίδοντας την επιδημία καθώς ταξίδευαν.

Μάταιες Προσπάθειες

Οι προσπάθειες να τεθεί υπό έλεγχο ο Μαύρος Θάνατος ήταν μάταιες επειδή κανένας δεν γνώριζε πραγματικά πώς μεταδιδόταν. Οι περισσότεροι καταλάβαιναν ότι η επαφή με κάποιον άρρωστο​—ή ακόμα και με τα ρούχα του—​ήταν επικίνδυνη. Ορισμένοι μάλιστα φοβούνταν ακόμα και το βλέμμα του αρρώστου! Ωστόσο, οι κάτοικοι της Φλωρεντίας, στην Ιταλία, θεώρησαν ότι έφταιγαν για την επιδημία οι γάτες και οι σκύλοι. Κατέσφαξαν αυτά τα ζώα, χωρίς να καταλαβαίνουν ότι έτσι άφηναν ανεξέλεγκτα τα πλάσματα εκείνα που στην πραγματικότητα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση της μόλυνσης​—τους αρουραίους.

Καθώς ο αριθμός των νεκρών αυξανόταν, μερικοί στράφηκαν στον Θεό για βοήθεια. Άντρες και γυναίκες έδωσαν όλα τους τα υπάρχοντα στην εκκλησία, ελπίζοντας ότι ο Θεός θα τους προστάτευε από την αρρώστια​—ή τουλάχιστον θα τους αντάμειβε με ουράνια ζωή αν πέθαιναν. Έτσι η εκκλησία συγκέντρωσε στα χέρια της μεγάλο πλούτο. Φυλαχτά και εικόνες του Χριστού ήταν επίσης μερικά από τα συνηθισμένα αντίδοτα. Άλλοι στράφηκαν στη δεισιδαιμονία, στη μαγεία και στον κομπογιαννιτισμό για θεραπεία. Αρώματα, ξίδι και ειδικά σκευάσματα λεγόταν ότι μπορούσαν να αποτρέψουν την ασθένεια. Άλλη μια θεραπευτική αγωγή την οποία προτιμούσαν πολλοί ήταν η αφαίμαξη. Οι ευρυμαθείς γιατροί του Πανεπιστημίου του Παρισιού έφτασαν στο σημείο να αποδίδουν την ασθένεια στη θέση των πλανητών! Ωστόσο, οι αβάσιμες εξηγήσεις και «θεραπείες» δεν αναχαίτισαν ούτε στο ελάχιστο την εξάπλωση της θανατηφόρας επιδημίας.

Μακροπρόθεσμες Συνέπειες

Έπειτα από πέντε χρόνια φάνηκε τελικά ότι ο Μαύρος Θάνατος είχε κάνει τον κύκλο του. Αλλά πριν τελειώσει ο αιώνας, επρόκειτο να ξαναχτυπήσει τουλάχιστον τέσσερις φορές. Τα επακόλουθα του Μαύρου Θανάτου έχουν κατά καιρούς συγκριθεί με εκείνα του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου. «Δεν υπάρχει ουσιαστικά καμιά διαφωνία ανάμεσα στους σύγχρονους ιστορικούς όσον αφορά το γεγονός ότι ο ερχομός αυτής της ενδημικής επιδημίας είχε μεγάλες επιπτώσεις τόσο στην οικονομία όσο και στην κοινωνία μετά το 1348», παρατηρεί το βιβλίο Ο Μαύρος Θάνατος στην Αγγλία (The Black Death in England), έκδοση 1996. Η πανώλη αφάνισε μεγάλο μέρος του πληθυσμού, και μερικές περιοχές χρειάστηκαν αιώνες για να συνέλθουν. Το εργατικό δυναμικό μειώθηκε, και όπως ήταν φυσικό οι μισθοί αυξήθηκαν. Οι άλλοτε εύποροι γαιοκτήμονες πτώχευσαν, και το φεουδαρχικό σύστημα​—σήμα κατατεθέν του Μεσαίωνα—​κατέρρευσε.

Έτσι, η πανώλη έδωσε ώθηση σε πολιτικές, θρησκευτικές και κοινωνικές αλλαγές. Πριν από την πανώλη, η μορφωμένη τάξη στην Αγγλία μιλούσε συνήθως τη γαλλική γλώσσα. Ωστόσο, ο θάνατος πολυάριθμων δασκάλων της γαλλικής βοήθησε την αγγλική γλώσσα να πάρει το προβάδισμα στη Βρετανία. Αλλαγές έγιναν και στο θρησκευτικό τομέα. Όπως παρατηρεί η Γαλλίδα ιστορικός Ζακλίν Μπροσολέ, λόγω της έλλειψης υποψήφιων ιερέων, «η Εκκλησία πολύ συχνά στρατολογούσε αδαή και αδιάφορα άτομα». Η Μπροσολέ υποστηρίζει ότι «η παρακμή των [εκκλησιαστικών] κέντρων μάθησης και της πίστης ήταν μια από τις αιτίες της Μεταρρύθμισης».

Ο Μαύρος Θάνατος σημάδεψε και την τέχνη, καθώς ο θάνατος έγινε ένα από τα συνηθισμένα της θέματα. Το φημισμένο καλλιτεχνικό είδος «χορός του θανάτου», το οποίο συνήθως παρουσίαζε σκελετούς και πτώματα, αποτέλεσε μια δημοφιλή αλληγορική απεικόνιση της δύναμης του θανάτου. Αβέβαιοι για το μέλλον, πολλοί από τους επιζώντες της επιδημίας απέβαλαν όλες τις αναστολές τους. Έτσι, η ηθική κατρακύλησε σε αβυσσαλέα βάθη. Όσο για την εκκλησία, εξαιτίας της αποτυχίας της να αποτρέψει το Μαύρο Θάνατο, «ο άνθρωπος του Μεσαίωνα απογοητεύτηκε από την Εκκλησία του». (Ο Μαύρος Θάνατος) Ορισμένοι ιστορικοί λένε επίσης ότι οι κοινωνικές αλλαγές που έλαβαν χώρα αμέσως μετά ως επακόλουθο του Μαύρου Θανάτου ενθάρρυναν τον ατομικισμό και το επιχειρηματικό πνεύμα, καθώς επίσης αύξησαν την κοινωνική και οικονομική κινητικότητα​—τους προδρόμους του καπιταλισμού.

Επίσης, ο Μαύρος Θάνατος παρακίνησε τις κυβερνήσεις να εφαρμόσουν συστήματα υγειονομικού ελέγχου. Αφού κόπασε η επιδημία, η Βενετία αποφάσισε να πάρει μέτρα για τον καθαρισμό των δρόμων της. Παρόμοια, ο Βασιλιάς Ιωάννης Β΄ της Γαλλίας, ο επονομαζόμενος Καλός, διέταξε να καθαρίζονται οι δρόμοι ως μέσο πρόληψης κατά της απειλής των επιδημιών. Ο βασιλιάς πήρε αυτά τα μέτρα αφού έμαθε για κάποιον αρχαίο Έλληνα γιατρό ο οποίος έσωσε την Αθήνα από ένα λοιμό καθαρίζοντας και πλένοντας τους δρόμους. Πολλοί μεσαιωνικοί δρόμοι, οι οποίοι ήταν σαν ανοιχτοί υπόνομοι, τελικά καθαρίστηκαν.

Αποτελεί Παρελθόν;

Εντούτοις, χρειάστηκε να φτάσει το 1894 για να απομονώσει ο Γάλλος βακτηριολόγος Αλεξάντρ Γερσίν το βάκιλο που ευθύνεται για το Μαύρο Θάνατο. Ονομάστηκε βάκιλος του Γερσίν (Yersinia pestis) από το επίθετο του βακτηριολόγου. Τέσσερα χρόνια αργότερα, ένας άλλος Γάλλος, ο Πολ-Λουί Σιμόν, ανακάλυψε το ρόλο που παίζουν οι ψύλλοι (οι οποίοι μεταφέρονται από τα τρωκτικά) στη μετάδοση της νόσου. Σύντομα παρασκευάστηκε ένα εμβόλιο που είχε περιορισμένη επιτυχία.

Αποτελεί, άραγε, η πανώλη παρελθόν; Κάθε άλλο. Το χειμώνα του 1910, περίπου 50.000 άνθρωποι πέθαναν από πανώλη στη Μαντζουρία. Επιπλέον, κάθε χρόνο η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας καταγράφει χιλιάδες νέα κρούσματα​—και ο αριθμός εξακολουθεί να αυξάνεται. Έχουν επίσης ανακαλυφτεί νέες μορφές της νόσου—​μορφές που είναι ανθεκτικές στη θεραπευτική αγωγή. Ναι, αν δεν τηρούνται οι κανόνες υγιεινής, η πανώλη θα εξακολουθήσει να απειλεί την ανθρωπότητα. Έτσι, το βιβλίο Τα Αίτια της Πανώλης; Οι Αρουραίοι, οι Ψύλλοι και οι Βουβώνες (Pourquoi la peste? Le rat, la puce et le bubon), το οποίο επιμελήθηκαν οι Ζακλίν Μπροσολέ και Ανρί Μολαρέ, συμπεραίνει ότι «αντί να αποτελεί νόσο της παλιάς Ευρώπης του Μεσαίωνα, . . . αλίμονο, η πανώλη ίσως αποτελεί αρρώστια του μέλλοντος».

[Υποσημείωση]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 23]

Άντρες και γυναίκες έδωσαν όλα τους τα υπάρχοντα στην εκκλησία, ελπίζοντας ότι ο Θεός θα τους προστάτευε από την αρρώστια

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 24]

Το Κίνημα των Μαστιγουμένων

Θεωρώντας την πανώλη θεϊκή τιμωρία, μερικοί προσπάθησαν να κατευνάσουν το θυμό του Θεού με το να αυτομαστιγώνονται. Το Τάγμα των Μαστιγουμένων, ένα κίνημα που λέγεται ότι είχε 800.000 μέλη, έφτασε στο αποκορύφωμα της δημοτικότητάς του την περίοδο του Μαύρου Θανάτου. Οι κανονισμοί του κινήματος απαγόρευαν στα μέλη του να μιλάνε με γυναίκες, να πλένονται ή να αλλάζουν ρούχα. Δύο φορές τη μέρα υποβάλλονταν σε δημόσια μαστίγωση.

«Η μαστίγωση ήταν μια από τις λίγες διεξόδους για τον έντρομο πληθυσμό», σχολιάζει το βιβλίο Μεσαιωνική Αίρεση (Medieval Heresy). Οι μαστιγούμενοι ήταν επίσης γνωστοί επειδή κατέκριναν την ιεραρχία της εκκλησίας και υπέσκαπταν την κερδοφόρα εκκλησιαστική τακτική της χορήγησης άφεσης αμαρτιών. Δεν εκπλήσσει, λοιπόν, το γεγονός ότι το 1349 ο πάπας καταδίκασε αυτή τη σχισματική ομάδα. Τελικά, όμως, το κίνημα παρήκμασε μόνο του όταν σταμάτησε η επιδημία.

[Εικόνα]

Οι Μαστιγούμενοι προσπαθούσαν να εξευμενίσουν τον Θεό

[Ευχαριστίες]

© Bibliothèque Royale de Belgique, Bruxelles

[Εικόνα στη σελίδα 25]

Η πανώλη στη Μασσαλία της Γαλλίας

[Ευχαριστίες]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Εικόνα στη σελίδα 25]

Ο Αλεξάντρ Γερσίν απομόνωσε το βάκιλο που προξενεί την πανώλη

[Ευχαριστίες]

Culver Pictures