Μπορούν να Φέρουν Αληθινή Ευτυχία;

Καπιταλισμός; Κομμουνισμός; Σοσιαλισμός;

ΤΟ κυνήγι της ευτυχίας, δια μέσου της υλικής ευημερίας δεν είναι καινούργια ιδέα. Ήταν τρόπος ζωής για πολλούς αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους. Δυσφημήθηκε όμως στη διάρκεια όλου του μεσαίωνα. Γιατί; Κυρίως για θρησκευτικούς λόγους.

Η μεσαιωνική κοινωνία κυριαρχιόταν από τη θρησκεία σε κάθε πεδίο ανθρώπινης δραστηριότητας. Κατά την Ανατολική Ορθόδοξη και τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία επίσης, η φτώχια ήταν αρετή. Αποτελούσε μια «δοκιμασία», που έπρεπε να τη δεχτούν οι φτωχοί σαν γεγονός. Οι πλούσιοι ήταν πλούσιοι και οι φτωχοί ήταν φτωχοί, σύμφωνα με Θεϊκή διευθέτηση, όπως την ονόμασαν. Η θεληματική φτώχια θεωρείτο «ιερή,» και η τοκογλυφία (δηλ. ο κερδοσκοπικός δανεισμός,) καταδικαζόταν από τον εκκλησιαστικό νόμο.

Κι όμως, ενώ αναθεμάτιζαν τους Εβραίους τοκογλύφους, Καθολικοί μητροπολιτικοί οργανισμοί δάνειζαν χρήματα με υψηλό τόκο. Η παπική ηγεσία έγινε ο «μεγαλύτερος οικονομικός οργανισμός του Μεσαίωνα». Αυτή η κατάσταση επικρατούσε κατά μεγάλο μέρος στη φεουδαρχική εκκλησιαστική περίοδο.

Η Γένεση του Καπιταλισμού

Με τη διάλυση του φεουδαρχικού συστήματος, αναπτύχθηκε το εμπόριο ανάμεσα σε μικρές και μεγάλες πόλεις. Το ίδιο κι ανάμεσα σε κράτη. Ταυτόχρονα, οι ιδέες κυκλοφορούσαν πιο ελεύθερα, ιδιαίτερα μετά την εφεύρεση της τυπογραφίας. Η επιρροή της Καθολικής Εκκλησίας άρχισε να ελαττώνεται.

Ο Μεσαιωνικός Καθολικισμός είχε αποτελέσει το μεγαλύτερο εμπόδιο στην ανάπτυξη ενός νέου οικονομικού συστήματος. Εν τούτοις, καπιταλιστικοί, εμπορικοί, βιομηχανικοί και τραπεζικοί πυρήνες άρχισαν ν’ αναπτύσσονται κατά το τέλος του Μεσαίωνα μέσα στην καρδιά του Καθολικού Χριστιανικού κόσμου. Κάτι τέτοιο συνέβηκε σε Καθολικές πόλεις όπως η Βενετία στην Ιταλία, το Άουξμπουργκ στη Γερμανία και την Αμβέρσα στη Φλάνδρα.

Το 16ο αιώνα, όμως, ξέσπασε η Μεταρρύθμιση των Διαμαρτυρομένων. Αν και θα ήταν υπερβολή να πούμε πως η Μεταρρύθμιση γέννησε τον καπιταλισμό, εν τούτοις γέννησε ιδέες που έδωσαν μια αποφασιστική ώθηση σ’ αυτόν. Κατ’ αρχήν, ο Καλβινισμός απάλλαξε το νόμιμο εμπορικό κέρδος από το στίγμα της «τοκογλυφίας». Επιπλέον, ορισμένα πιστεύω των Διαμαρτυρομένων πρόσφεραν στον άνθρωπο το κίνητρο για σκληρή δουλειά, ώστε να πετύχει στη ζωή κι έτσι ν’ αποδείξει πως ήταν ανάμεσα στους «διαλεχτούς». Η επαγγελματική επιτυχία θεωρείτο σημάδι Θεϊκής ευλογίας. Ο πλούτος, που ερχόταν σαν αποτέλεσμα, γινόταν διαθέσιμο «κεφάλαιο» για επένδυση στην επιχείρηση του ίδιου ανθρώπου ή σε άλλη. Κατ’ αυτό τον τρόπο, η ηθική των Διαμαρτυρομένων για σκληρή δουλειά και οικονομία συνέβαλε στην εξάπλωση του καπιταλισμού.

Δεν προκαλεί έκπληξη, που η καπιταλιστική οικονομία αναπτύχθηκε γρηγορότερα σε Διαμαρτυρόμενες χώρες απ’ ό,τι σε Καθολικές. Αλλά η Καθολική Εκκλησία γρήγορα κέρδισε το χαμένο χρόνο. Επέτρεψε στον καπιταλισμό ν’ αναπτυχθεί σε περιοχές, όπου αυτή ήταν δυνατή κι έγινε η ίδια ένας υπερβολικά πλούσιος καπιταλιστικός οργανισμός.a

Χωρίς αμφιβολία, ο καπιταλισμός πρόσφερε μια βελτίωση σε σχέση με το φεουδαρχικό σύστημα, έστω και μόνο με τη μεγαλύτερη ελευθερία που έφερε στις εργατικές τάξεις. Έφερε όμως και πολλές αδικίες. Το χάσμα ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς γινότανε πλατύτερο. Στη χειρότερη περίπτωση, επέφερε εκμετάλλευση και ταξική σύγκρουση. Στην καλύτερη περίπτωση, δημιούργησε μια ευημερούσα καταναλωτική κοινωνία σε μερικές χώρες, που είχε πληρότητα υλικών αγαθών. Προκάλεσε όμως κενότητα πνεύματος, και απέτυχε να φέρει αληθινή και διαρκή ευτυχία.

Είναι ο Κομμουνισμός ο Δρόμος για την Ευτυχία;

Η Μεταρρύθμιση των Διαμαρτυρομένων ήταν μια επανάσταση ενάντια στην παπική κατάχρηση εξουσίας και προνομίων. Εν τούτοις, άφησε να ξεχυθεί ένας χείμαρρος από ιδέες που κύλησαν πολύ μακρύτερα απ’ όσο περίμεναν οι πρώτοι Μεταρρυθμιστές. Οι ιδέες αυτές επρόκειτο—αργά ή γρήγορα—να προκαλέσουν επανάσταση σε τομείς έξω από τη θρησκεία. Η επανάσταση κατά της Ρώμης όχι μόνο ενίσχυσε την ανάπτυξη του καπιταλισμού, αλλά και συνέβαλε σε νεωτερισμούς στους τομείς της επιστήμης, της τεχνολογίας και της φιλοσοφίας—που οδηγούν σε αθεϊστικά, πιστεύω.

Με την εμφάνιση της ατμομηχανής και των μηχανών, ο καπιταλισμός απλώθηκε από τον τομέα του εμπορίου στον τομέα της βιομηχανίας. Το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα και ο 19ος αιώνας στάθηκαν μάρτυρες της δημιουργίας τεράστιων εργοστασίων που χρειάζονταν μεγάλο εργατικό δυναμικό, το οποίο αντλήθηκε από χωρικούς, τεχνίτες ακόμα και παιδιά. Αλλά η καπιταλιστική «εκμετάλλευση του ανθρώπου απ’ τον άνθρωπο» οδήγησε στη δημιουργία εργατικών κινημάτων και επαναστατικών φιλοσοφιών, όπως ο κομμουνισμός.

Θεωρητικά, ο όρος «κομμουνισμός» υποδηλώνει «συστήματα κοινωνικής οργανώσεως βασισμένα πάνω στην κοινοκτημοσύνη, ή στην ίση κατανομή εισοδήματος και πλούτου». Στη σημερινή πραγματικότητα, ο κομμουνισμός είναι σύστημα διακυβερνήσεως που βασίζεται στην κατοχή της ιδιοκτησίας από το κράτος που ελέγχει την οικονομία με μια μονοκομματική πολιτική δομή.

Στα εκατομμύρια των στερημένων σ’ όλο τον κόσμο, ο κομμουνισμός φάνηκε, να προφέρει ελπίδα για καλύτερη ζωή. Εμφανίστηκε σαν το καλύτερο μέσο εξισώσεως των κατάφορων κοινωνικών ανισοτήτων, που δημιουργούνται από το καπιταλιστικό σύστημα. Πολλοί ήταν πρόθυμοι, ακόμη και να παραμερίσουν την άμεση ελπίδα ελευθερίας, εάν, με την επανάσταση, θα μπορούσαν να επιτευχθούν καλύτερες συνθήκες διαβιώσεως. Η ελευθερία θα ερχόταν αργότερα, σκέφτηκαν. Αλλά πέρασαν χρόνια. Το κομμουνιστικό σύστημα διακυβερνήσεως είχε το χρόνο να δείξει σε πολλές χώρες τι είναι ικανό να κάνει. Τα αποτελέσματα υπήρξαν απογοητευτικά ακόμα και σ’ ό,τι αφορά την υλική ευημερία πολύ περισσότερο σε ό,τι αφορά την ελευθερία και την ευτυχία.

Για χρόνια, στο Δυτικό κόσμο, πολλοί από τους νέους—ακόμη και οι όχι και τόσο νέοι—προσελκύστηκαν από την κομμουνιστική ιδεολογία. Αλλά τα διαρκώς άσχημα νέα που έφταναν από πολλές κομμουνιστικές χώρες και το μονόπλευρο κύμα προσφύγων, άφησαν πολλούς απογοητευμένους.

Είναι ο Σοσιαλισμός Καλύτερος Δρόμος;

Η λέξη «σοσιαλισμός» προέρχεται από τη Λατινική λέξη σόσιους που σημαίνει «σύντροφος». Χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στην Αγγλία στις αρχές του 19ου αιώνα, και λίγο αργότερα στη Γαλλία. Εφαρμόστηκε στις κοινωνικές θεωρίες του Άγγλου Ρόμπερτ Όουεν (1771-1858) και των Γάλλων Σαιν Σιμόν (1760-1825) και Σαρλ Φουριέ (1772-1837).

Ο Όουεν κατηγόρησε την καπιταλιστική οργάνωση της βιομηχανίας, που βασιζόταν στον ανταγωνισμό και στην εκμετάλλευση του εργάτη. Σύστησε ένα συνεταιριστικό σύστημα, όπου άντρες και γυναίκες θα ζούσαν σε «Χωριά Ενότητας και Συνεργασίας», απολαμβάνοντας τους καρπούς του μόχθου τους από τη γεωργία και τη βιομηχανία. Πολλές τέτοιες κοινωνίες ιδρύθηκαν στη Σκωτία, την Ιρλανδία, ακόμα και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Τελικά όμως διαλύθηκαν.

Στη Γαλλία, ο Φουριέ υποστήριξε τη δημιουργία πρότυπων κοινωνιών, που ονομάζονταν φαλαγξστήρια, και αποτελούνταν από άτομα που θα εργάζονταν σύμφωνα με τις προτιμήσεις τους. Αντίθετα με τον Όουεν, που δεχόταν την κρατική παρέμβαση, για την ίδρυση των «χωριών» του, ο Φουριέ πίστευε πως το σύστημά του θα λειτουργούσε σε τελείως εθελοντική βάση. Επιπλέον, τα μέλη των κοινωνιών του θα πληρώνονταν ανάλογα με τις προσπάθειές τους και θα επιτρεπόταν να έχουν ιδιοκτησία. Ο Φουριέ νόμιζε πως είχε ανακαλύψει μια κοινωνική οργάνωση που ανταποκρινόταν στις φυσικές επιθυμίες του ανθρώπου στην επιδίωξη της ευτυχίας. Κοινωνίες τύπου Φουριέ ιδρύθηκαν πράγματι στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Αλλά κι αυτές αποτύχανε.

Οι ιδέες του Γάλλου Σαιν-Σιμόν ήταν κοντύτερα στο σύγχρονο σοσιαλισμό. Υποστήριζε τη συλλογική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και τη διαχείρισή τους από ειδικούς στους τομείς της επιστήμης, της τεχνολογίας, της βιομηχανίας και της οικονομίας. Ο Σαιν-Σιμόν πίστευε πως η συνεργασία μεταξύ επιστήμης και βιομηχανίας θα παρήγαγε μια νέα κοινωνία, στην οποία οι άνθρωποι θα είχαν ίσες ευκαιρίες, να επιτύχουν την ευημερία σύμφωνα με τις ικανότητές τους και σύμφωνα με την πιστότητα και ποιότητα της εργασίας τους.

Ενώ καμιά απ’ αυτές τις πρώτες σοσιαλιστικές ιδεολογίες δεν πέτυχε, έστρωσαν το δρόμο για μετέπειτα κινήματα. Αποτέλεσαν τους προπομπούς του σύγχρονου σοσιαλισμού, που πήρε τον ορισμό ενός συστήματος κοινοτικής οργανώσεως, βασισμένης στη δημόσια ιδιοκτησία και τον έλεγχο των κύριων μέσων παραγωγής και διανομής αγαθών. Ενώ οι βασικοί στόχοι του είναι παρόμοιοι με αυτούς του κομμουνισμού, η σύγχρονη κοινωνική δημοκρατία διαφέρει από τον Μαρξισμό στο ότι υποστηρίζει προοδευτικές μεταρρυθμίσεις, αλλά όχι την επανάσταση και το μονοκομματικό σύστημα.

Παρόλο που σέβεται την ατομική ελευθερία περισσότερο απ’ όσο ο κομμουνισμός, ο σοσιαλισμός δεν κατάφερε να επιτύχει διεθνή ειρήνη και ευτυχία. Γιατί;

Σε τι Οφείλεται η Αποτυχία;

Κατ’ αρχή, ο σοσιαλισμός δεν αποδείχτηκε δυνατότερος από τον εθνικισμό. Όσο για τη Δευτέρα Διεθνή (μια ομοσπονδία Σοσιαλιστικών κομμάτων και Εργατικών συνδικάτων που ιδρύθηκε το 1889), διαβάζουμε ότι «εξέδωσε πολλά συγκινητικά μανιφέστα ενάντια στον πόλεμο, αλλ’ όταν ξέσπασε ο πόλεμος (το 1914) αποκάλυψε την ανικανότητά της. Τα περισσότερα μέλη της τάχτηκαν στο πλευρό των κυβερνήσεων που εκπροσωπούσαν και εγκατέλειψαν την ιδέα της διεθνούς αλληλεγγύης της εργατικής τάξεως».—Βρεταννική Εγκυκλοπαίδεια.

Από τότε, το σοσιαλιστικό κίνημα συνέχισε να είναι διασπαρμένο και να σημαίνει διαφορετικά πράγματα για τον καθένα. Το επίθετο «σοσιαλιστική» χρησιμοποιείται από διάφορες κυβερνήσεις σ’ όλο τον κόσμο, μερικές απ’ τις οποίες ελάχιστα διαφέρουν από προοδευτικές συντηρητικές κυβερνήσεις, ενώ άλλες είναι δεσποτικές ή ακόμα και απολυταρχικές. Συνεπώς, η λέξη «σοσιαλισμός» έχει χάσει πολύ από την έννοιά της για πολλούς ειλικρινείς ανθρώπους που νόμιζαν πως ο σοσιαλισμός θα οδηγούσε σε μια παγκόσμια αδελφότητα, σε μια χωρίς τάξεις κοινωνία υλικής ευημερίας και ευτυχίας.

Δεν προκαλεί απορία το γεγονός ότι ο Γάλλος ηγέτης επαγγελματικής ενώσεως Εντμόν Μαίρ έγραψε στην εφημερίδα Λε Μοντ: «Η ιστορική αποτυχία του εργατικού κινήματος στη φιλοδοξία του να κτίσει το σοσιαλισμό. . . . οδήγησε πολλά μαχητικά μέλη—και εργάτες και διανοούμενους—να εγκαταλείψουν ακόμη και τις μακροπρόθεσμες ελπίδες . . . Οι νέοι φαίνεται να έχουν επηρεαστεί ιδιαίτερα απ’ αυτή την εξασθένηση της σοσιαλιστικής ελπίδας.»

Έτσι, είτε με τον καπιταλισμό, είτε με τον κομμουνισμό, είτε με το σοσιαλισμό, η αναζήτηση από την ανθρωπότητα ενός συστήματος που θα φέρει υλική ευημερία και πραγματική ευτυχία απέτυχε. Ο Αμερικάνος κοινωνιολόγος Ντάνιελ Μπελ παραδέχεται: «Για τους ριζοσπάστες διανοούμενους, οι παλιές ιδεολογίες έχουν χάσει την «αλήθεια» τους και τη δύναμή τους να πείθουν. Ελάχιστες σοβαρές διάνοιες πιστεύουν πια ότι ένας άνθρωπος μπορεί να καταστρώσει «σχέδια» και με την «κοινωνική αρχιτεκτονική» να πετύχει μια νέα ουτοπία κοινωνικής αρμονίας.»—Το Τέλος της Ιδεολογίας.

Εντούτοις, αυτή η αναζήτηση υλικής ευημερίας και ευτυχίας είναι κάτι φυσιολογικό. Γιατί τότε τα ανθρώπινα οικονομικά και πολιτικά συστήματα στάθηκαν ανίκανα να την επιτύχουν; Το παρακάτω άρθρο θα εξετάσει το θέμα.

[Υποσημειώσεις]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 7]

Πολλοί απογοητεύτηκαν από τον κομμουνισμό, όπως αποδεικνύεται από το μονόπλευρο κύμα προσφύγων

[Πλαίσιο στη σελίδα 8]

Καπιταλισμός

Οικονομικό σύστημα στο οποίο όλα ή τα περισσότερα μέσα παραγωγής και διανομής αγαθών (γη, ορυχεία, εργοστάσια, σιδηρόδρομοι κ.ο.κ.) είναι ιδιωτικής, ιδιοκτησίας και λειτουργούν κερδοσκοπικά, οι ιδιοκτήτες (κεφαλαιοκράτες) χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες ατόμων που δεν έχουν κεφάλαια (εργάτες)

Κομμουνισμός

Σύστημα κοινωνικής οργανώσεως βασισμένο στην κατοχή όλης της ιδιοκτησίας από την κοινότητα ή την πολιτεία που σχεδιάζει και ελέγχει την οικονομία μέσα σε μια μονοκομματική πολιτική δομή

Σοσιαλισμός

Σύστημα κοινωνικής οργανώσεως βασισμένο στη δημόσια ιδιοκτησία και τον έλεγχο των κύριων μέσων παραγωγής και διανομής των αγαθών. Διακρίνεται από τον κομμουνισμό στο Δυτικό κόσμο κατά το ότι υποστηρίζει προοδευτικές μεταρρυθμίσεις στα πλαίσια μιας δημοκρατικής κοινωνίας.