Σύγκρουση Πολιτισμών

ΠΡΙΝ από πεντακόσια περίπου χρόνια, σε μια μικρή πόλη στην καρδιά της Καστίλης, οι Ισπανοί διπλωμάτες έδιναν μάχες με τους Πορτογάλους ομολόγους τους. Στις 7 Ιουνίου 1494 είχαν ήδη λύσει τις διαφορές τους και υπέγραψαν μια επίσημη συνθήκη—τη Συνθήκη της Τορδεσίλιας. Σήμερα, εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι στο Δυτικό Ημισφαίριο μιλάνε ισπανικά ή πορτογαλικά ως αποτέλεσμα εκείνης της συμφωνίας.

Η συνθήκη επιβεβαίωσε τις παπικές βούλες του προηγούμενου έτους που μοίραζαν τον ανεξερεύνητο κόσμο στα δύο έθνη της Ιβηρικής χερσονήσου. Από βορρά προς νότο χαράχτηκε μια νοητή γραμμή «370 λεύγες [2.057 χιλιόμετρα] δυτικά των Νησιών του Πράσινου Ακρωτηρίου». Η Ισπανία θα μπορούσε να ιδρύσει αποικίες και να εκχριστιανίσει τις χώρες που θα ανακαλύπτονταν δυτικά της γραμμής αυτής (Βόρεια και Νότια Αμερική, εκτός από τη Βραζιλία) και η Πορτογαλία κάθε χώρα στα ανατολικά της γραμμής (Βραζιλία, Αφρική και Ασία).

Εφοδιασμένες με την παπική ευλογία, η Ισπανία και η Πορτογαλία—και άλλα ευρωπαϊκά έθνη που τις ακολούθησαν κατά πόδας—ξεκίνησαν για την κατάκτηση των θαλασσών και, συνεπώς, του κόσμου. Πενήντα χρόνια μετά την υπογραφή της συνθήκης, είχαν καθιερωθεί θαλάσσιες οδοί που διέσχιζαν τους ωκεανούς, είχαν αρχίσει οι επικοινωνίες ανάμεσα στις κυριότερες ηπείρους και είχαν αρχίσει να σχηματίζονται οι αχανείς αποικιακές αυτοκρατορίες.—Βλέπε πλαίσιο, σελίδα 8.

Τα επακόλουθα αυτής της έξαρσης ανακαλύψεων ήταν τεράστια. Επανάσταση στο χώρο του εμπορικού και του αγροτικού συστήματος, και μεταβολές στη μορφή της φυλετικής και της θρησκευτικής κατανομής του κόσμου. Ωστόσο, ο χρυσός ήταν αυτός που κίνησε τα νήματα των γεγονότων.

Οι Άνεμοι του Εμπορίου

Ο Κολόμβος είχε δίκιο. Χρυσός υπήρχε, παρ’ όλο που ο ίδιος βρήκε πολύ λίγο. Προτού περάσει πολύς καιρός, τα γαλιόνια άρχισαν να μεταφέρουν στην Ισπανία τεράστιες ποσότητες χρυσό και ασήμι που είχαν αρπάξει από την Αμερική. Ο πλούτος, ωστόσο, ήταν εφήμερος. Η πληθώρα των πολύτιμων μετάλλων προκάλεσε καταστροφικό πληθωρισμό και το πλεονάζον εύκολο χρήμα σαμποτάρισε την ισπανική βιομηχανία. Από την άλλη μεριά, ο χρυσός που ερχόταν από την Αμερική λίπαινε τα γρανάζια της αναπτυσσόμενης διεθνούς οικονομίας. Υπήρχαν διαθέσιμα χρήματα για την αγορά εξωτικών αγαθών που μεταφέρονταν με πλοία προς και από τις τέσσερις γωνιές της γης.

Στα τέλη του 17ου αιώνα μπορούσε κανείς να βρει περουβιανό ασήμι στη Μανίλα, κινέζικο μετάξι στην Πόλη του Μεξικού, αφρικανικό χρυσάφι στη Λισαβόνα και βορειοαμερικανικές γούνες στο Λονδίνο. Τώρα που τα είδη πολυτελείας είχαν ανοίξει το δρόμο, τα βασικά είδη—όπως η ζάχαρη, το τσάι, ο καφές και το βαμβάκι—άρχισαν να μεταφέρονται σε ολοένα και μεγαλύτερες ποσότητες διαμέσου του Ατλαντικού και του Ινδικού Ωκεανού. Και οι συνήθειες διατροφής άρχισαν να αλλάζουν.

Νέες Καλλιέργειες και Νέες Σπεσιαλιτέ

Η ελβετική σοκολάτα, οι ιρλανδικές πατάτες και η ιταλική πίτσα, όλα αυτά οφείλουν κάτι στους Ίνκα και στους Αζτέκους αγρότες. Η σοκολάτα, οι πατάτες και οι ντομάτες ήταν τρία μόνο από τα νέα προϊόντα που έφτασαν στην Ευρώπη. Συχνά, απαιτούνταν κάποιος χρόνος μέχρις ότου γίνουν δημοφιλείς οι νέες γεύσεις, τα φρούτα και τα λαχανικά, αν και από την αρχή ο Κολόμβος και οι άντρες του ενθουσιάστηκαν με τους ανανάδες και τις γλυκοπατάτες.—Βλέπε πλαίσιο, σελίδα 9.

Μερικά είδη που καλλιεργούνταν στην Ανατολή, όπως το βαμβάκι και το ζαχαροκάλαμο, κατέκτησαν το Νέο Κόσμο, ενώ η νοτιοαμερικανική πατάτα τελικά έγινε βασικό είδος διατροφής σε πολλά ευρωπαϊκά σπίτια. Αυτή η ανταλλαγή καλλιεργειών δεν χάρισε απλώς μεγαλύτερη ποικιλία στη διεθνή κουζίνα· έφερε ριζική βελτίωση στη διατροφή, η οποία συντέλεσε στην τεράστια αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού κατά το 19ο και 20ό αιώνα. Αλλά αυτή η αγροτική επανάσταση είχε και τη σκοτεινή της πλευρά.

Ρατσισμός και Καταπίεση

Οι νέες καλλιέργειες, όπως το βαμβάκι, η ζάχαρη και ο καπνός, πουλιούνταν τοις μετρητοίς και μπορούσαν να κάνουν τους αποίκους πλούσιους με την προϋπόθεση ότι αυτοί θα είχαν αρκετά και φτηνά εργατικά χέρια για να δουλέψουν στα κτήματά τους. Και η προφανής πηγή εργατικού δυναμικού ήταν ο ιθαγενής πληθυσμός.

Οι Ευρωπαίοι άποικοι γενικά θεωρούσαν ότι οι ιθαγενείς δεν ήταν παρά ζώα με το χάρισμα της ομιλίας, μια προκατάληψη που χρησίμευσε ως δικαιολογία για την υποδούλωσή τους. Αν και μια παπική βούλα του 1537 αποφαινόταν ότι οι «Ινδιάνοι» ήταν όντως «πραγματικοί άνθρωποι προικισμένοι με ψυχή», αυτό δεν στάθηκε αρκετό για να σταματήσει την εκμετάλλευση. Όπως καταδεικνύει ένα πρόσφατο έγγραφο του Βατικανού, «οι φυλετικές διακρίσεις άρχισαν με την ανακάλυψη της Αμερικής».

Με τη σκληρή μεταχείριση και την εξάπλωση των «ευρωπαϊκών ασθενειών» αποδεκατίστηκε ο πληθυσμός της αμερικανικής ηπείρου. Σε διάστημα εκατό ετών μειώθηκε κατά 90 τοις εκατό, σύμφωνα με κάποιες εκτιμήσεις. Στην Καραϊβική οι ιθαγενείς σχεδόν εξαλείφθηκαν. Όταν οι γαιοκτήμονες δεν μπορούσαν πλέον να επιστρατεύσουν ντόπιους εργάτες, στράφηκαν αλλού για δυνατά, υγιή αγροτικά χέρια. Οι Πορτογάλοι, που ήταν εγκαταστημένοι για τα καλά στην Αφρική, πρόσφεραν μια αποτρόπαιη λύση: το δουλεμπόριο.

Για μια ακόμη φορά η φυλετική προκατάληψη και η απληστία προξένησαν τρομερά παθήματα. Στα τέλη του 19ου αιώνα, οι νηοπομπές που μετέφεραν σκλάβους (κυρίως βρετανικές, γαλλικές, ολλανδικές και πορτογαλικές) είχαν ήδη οδηγήσει στην Αμερική ίσως περισσότερους από 15 εκατομμύρια Αφρικανούς σκλάβους!

Εφόσον η ανακάλυψη της Αμερικής από τους Ευρωπαίους πήρε τέτοιες φυλετικές προεκτάσεις, δεν προξενεί κατάπληξη το γεγονός ότι πολλοί αυτόχθονες Αμερικανοί νιώθουν βαθιά αποστροφή γι’ αυτή την ανακάλυψη. Ένας Βορειοαμερικανός Ινδιάνος δήλωσε: «Δεν ανακάλυψε ο Κολόμβος τους Ινδιάνους. Εμείς ανακαλύψαμε αυτόν». Παρόμοια, οι Ινδιάνοι Μεπούτσε από τη Χιλή διατείνονται ότι ‘ούτε καμιά πραγματική ανακάλυψη έγινε ούτε γνήσιος εκχριστιανισμός, αλλά μάλλον εισβολή στον τόπο των προγόνων τους’. Όπως υπονοεί αυτή η παρατήρηση, η θρησκεία δεν είναι απαλλαγμένη από ευθύνες.

Θρησκευτική Αποίκιση

Η θρησκευτική αποίκιση του Νέου Κόσμου πήγαινε χέρι-χέρι με την πολιτική αποίκιση.a Μόλις κατακτούσαν μια περιοχή, υποχρέωναν τους αυτόχθονες να γίνουν Καθολικοί. Όπως εξηγεί ο Καθολικός ιερέας και ιστορικός Ουμπέρτο Μπρονξ: «Στην αρχή βάφτιζαν χωρίς προφορική διδασκαλία, στην ουσία δια της βίας. . . . Τους ειδωλολατρικούς ναούς τούς μετέτρεπαν σε Χριστιανικές εκκλησίες ή μοναστήρια· τα είδωλα τα αντικαθιστούσαν με σταυρούς». Αυτή η δεσποτική «μεταστροφή» ήταν επόμενο να οδηγήσει σ’ ένα ιδιόμορφο κράμα Καθολικής και παραδοσιακής λατρείας το οποίο συνεχίζει να υπάρχει ως τις μέρες μας.

Μετά την κατάκτηση και τις «μεταστροφές», επιβαλλόταν αυστηρά η υπακοή στην εκκλησία και στους αντιπροσώπους της, ιδιαίτερα στο Μεξικό και στο Περού όπου υπήρχε Ιερά Εξέταση. Μερικοί ειλικρινείς ιερείς διαμαρτυρήθηκαν γι’ αυτές τις αντιχριστιανικές μεθόδους. Ο Δομινικανός μοναχός Πέδρο δε Κόρδοβα, αυτόπτης μάρτυρας της αποίκισης της νήσου Ισπανιόλα, είπε επιτιμητικά: «Αυτοί οι άνθρωποι είναι τόσο καλοί, υπάκουοι και πράοι ώστε, αν έμπαιναν ανάμεσά τους μόνο κήρυκες χωρίς την ισχύ και τη βιαιότητα αυτών των ελεεινών Χριστιανών, νομίζω ότι θα μπορούσε να ιδρυθεί μια εκκλησία τόσο καλή όσο και η εκκλησία των πρώτων Χριστιανών».

Διαφορετικός Αλλά Όχι Και Τόσο Νέος

Μερικοί βλέπουν την ανακάλυψη, την αποίκιση και τη μεταστροφή της Αμερικής ως «συνάντηση δύο πολιτισμών». Άλλοι τη θεωρούν «εκμετάλλευση» και μερικοί την καταδικάζουν απροκάλυπτα ως «βιασμό». Όπως κι αν την κρίνει κανείς, ήταν αναμφίβολα η αρχή μιας νέας εποχής, μιας εποχής οικονομικής ανάπτυξης και τεχνολογικής εξέλιξης, αν και σε βάρος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Ο Ιταλός θαλασσοπόρος Αμερίγκο Βεσπούτσι ήταν αυτός που το 1505 επινόησε πρώτος τη φράση «Νέος Κόσμος» για να περιγράψει τη νέα ήπειρο. Αναμφισβήτητα, σε πολλούς τομείς αυτός ο κόσμος ήταν νέος, αλλά τα βασικά προβλήματα του Παλιού Κόσμου υπήρχαν και στον Νέο. Οι μάταιες προσπάθειες τόσο πολλών Ισπανών κονκισταδόρων να βρουν το μυθικό Ελντοράδο, έναν τόπο χρυσού και αφθονίας, φανερώνουν ότι οι ανθρώπινες φιλοδοξίες δεν ικανοποιήθηκαν με την ανακάλυψη μιας νέας ηπείρου. Άραγε θα ικανοποιηθούν ποτέ;

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 8]

Κολόμβος, Πρόδρομος του Αιώνα των Ανακαλύψεων

ΣΤΑ 50 χρόνια που ακολούθησαν μετά την ανακάλυψη της Αμερικής από τον Κολόμβο ο χάρτης του κόσμου άλλαξε εντελώς. Οι Ισπανοί, οι Πορτογάλοι, οι Ιταλοί, οι Γάλλοι, οι Ολλανδοί και οι Άγγλοι ναυτικοί, αναζητώντας νέους δρόμους για την Ανατολή, ανακάλυψαν νέους ωκεανούς και νέες ηπείρους. Μέχρι το 1542, μόνο οι ήπειροι της Αυστραλίας και της Ανταρκτικής δεν είχαν ανακαλυφθεί ακόμη.

Νότια Αμερική Πρώτα ο Κολόμβος και σύντομα έπειτα απ’ αυτόν ο Οχέδα, ο Βεσπούτσι και ο Περέιρα χαρτογράφησαν τις ακτές της Κεντρικής και της Νότιας Αμερικής (1498-1501).

Βόρεια Αμερική Ο Κάμποτ ανακάλυψε το Νιουφάουντλαντ το 1497, και ο Βερατζάνο ήταν ο πρώτος που περιέπλευσε την ανατολική ακτή της Βόρειας Αμερικής το 1524.

Ο Περίπλους του Κόσμου Οι πρώτοι που κατόρθωσαν να το κάνουν αυτό ήταν ο Μαγγελάνος και ο Ελκάνο, ο οποίος ανακάλυψε και τις Φιλιππίνες έπειτα από ένα θρυλικό ταξίδι στον αχανή Ειρηνικό Ωκεανό (1519-1522).

Η Θαλάσσια Οδός προς την Ινδία από το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας Αφού έκανε το γύρο του νότιου άκρου της Αφρικής, ο Βάσκο ντα Γκάμα έφτασε στην Ινδία το 1498.

Άπω Ανατολή Πορτογάλοι ναυτικοί είχαν ήδη φτάσει στην Ινδονησία το 1509, στην Κίνα το 1514 και στην Ιαπωνία το 1542.

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 9]

Φυτά που Άλλαξαν το Διαιτολόγιο του Κόσμου

Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ της Αμερικής έφερε επανάσταση στις συνήθειες διατροφής του κόσμου. Συντελέστηκε μια ταχεία ανταλλαγή καλλιεργειών ανάμεσα στον Παλιό Κόσμο και το Νέο Κόσμο, και πολλά φυτά που καλλιεργούνταν από τους Ίνκα και τους Αζτέκους συγκαταλέγονται τώρα στα πιο σπουδαία τρόφιμα του κόσμου.

Η Πατάτα. Όταν οι Ισπανοί έφτασαν στο Περού, η πατάτα ήταν η βάση της οικονομίας των Ίνκα. Η πατάτα ευδοκιμούσε επίσης στο Βόρειο Ημισφαίριο και μέσα σε δύο αιώνες είχε γίνει το βασικό είδος διατροφής πολλών ευρωπαϊκών χωρών. Μερικοί ιστορικοί μάλιστα αποδίδουν σ’ αυτόν τον ταπεινό αλλά θρεπτικό κόνδυλο τη ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση που συνόδεψε τη βιομηχανική επανάσταση στην Ευρώπη.

Η Γλυκοπατάτα. Ο Κολόμβος βρήκε γλυκοπατάτες στο πρώτο ταξίδι του. Τις περιέγραψε λέγοντας ότι μοιάζουν με «μεγάλα καρότα» και έχουν «γεύση κάστανου». Τώρα η γλυκοπατάτα είναι βασικό είδος διατροφής για εκατομμύρια ανθρώπους σ’ ένα μεγάλο τμήμα της γης.

Το Καλαμπόκι ή Αραβόσιτος. Τόσο σημαντική ήταν η καλλιέργεια καλαμποκιού για τους Αζτέκους, ώστε το θεωρούσαν σύμβολο ζωής. Τώρα, μόνο η καλλιέργεια σιταριού καταλαμβάνει σε παγκόσμια κλίμακα μεγαλύτερη εδαφική επιφάνεια απ’ αυτήν του καλαμποκιού.

Η Ντομάτα. Τόσο οι Αζτέκοι όσο και οι Μάγια καλλιεργούσαν τη σιτομάτλ (μεταγενέστερο όνομα τομάτλ). Το 16ο αιώνα η ντομάτα καλλιεργούνταν ήδη στην Ισπανία και στην Ιταλία όπου η σούπα γκασπάτσο, τα ζυμαρικά και η πίτσα απέκτησαν πολλούς φίλους. Άλλοι Ευρωπαίοι, ωστόσο, δεν πείστηκαν για τις αρετές της παρά μόνο το 19ο αιώνα.

Η Σοκολάτα. Η σοκολάτα ήταν το αγαπημένο ρόφημα του ηγεμόνα των Αζτέκων Μοντεσούμα Β΄. Τον καιρό που έφτασε ο Κορτές στο Μεξικό, τα σπέρματα του κακαόδεντρου, από τα οποία έφτιαχναν τη σοκολάτα, τα είχαν σε τέτοια υπόληψη, ώστε τα χρησιμοποιούσαν ως χρήματα. Το 19ο αιώνα, όταν πρόσθεσαν ζάχαρη και γάλα για να την κάνουν πιο εύγευστη, η σοκολάτα σημείωσε διεθνώς ρεκόρ πωλήσεων και ως ρόφημα και σε στερεή μορφή.

[Εικόνα]

Η άφιξη του Κολόμβου στις Μπαχάμες το 1492

[Ευχαριστίες]

Courtesy of the Museo Naval, Madrid, (Spain), and with the kind permission of Don Manuel González López

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Copy of the Treaty of Tordesillas.

[Ευχαριστίες]

Courtesy of Museo de Indias, Seville, Spain

[Εικόνα στη σελίδα 10]

Μεξικανοί, θύματα της Καθολικής Ιεράς Εξέτασης

Mural entitled “Mexico Through the Centuries,” original work by Diego Rivera.

[Ευχαριστίες]

National Palace, Mexico City, Federal District, Mexico