Μια Βραδιά στην Όπερα
Από τον ανταποκριτή του Ξύπνα! στην Ιταλία
Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟΣ ασύμφωνος ήχος της ορχήστρας που προθερμαίνεται παύει ξαφνικά, και τα φώτα χαμηλώνουν. Ο αρχιμουσικός, τον οποίο καλωσορίζει ένα σύντομο χειροκρότημα, κατευθύνεται προς το βάθρο, ευχαριστώντας το ακροατήριο με μια υπόκλιση. Κατόπιν, μέσα σε απόλυτη ησυχία, σηκώνει τα χέρια του και με μια επιβλητική χειρονομία οδηγεί την ορχήστρα στις αρχικές νότες της εισαγωγής του μουσικού έργου. Έχετε ζήσει ποτέ αυτή τη συναρπαστική στιγμή, την έναρξη μιας όπερας; Θα θέλατε να τη ζήσετε; Τι ακριβώς είναι η όπερα και ποια είναι η προέλευσή της;
Όπερα είναι η θεατρική εκτέλεση ενός δράματος (όπερα σέρια) ή μιας κωμωδίας (όπερα μπούφα) που έχει μελοποιηθεί και έχει χωριστεί σε ένα ή περισσότερα μέρη, ή πράξεις· οι χαρακτήρες παρουσιάζουν το ρόλο τους τραγουδώντας. Η όπερα αποτελείται από διάφορα στοιχεία: το κείμενο του δράματος, ή λιμπρέτο, (έργο κάποιου συγγραφέα ή ποιητή)· μουσική γραμμένη από κάποιο συνθέτη· τραγούδι· χορό· σκηνικά και κοστούμια. Τα μιούζικαλ είναι παρόμοια με τις όπερες αλλά έχουν πολύ πιο ανάλαφρο χαρακτήρα. Ίσως έχετε δει ταινίες, όπως το Γουέστ Σάιντ Στόρι ή το Οκλαχόμα, στις οποίες οι ηθοποιοί μερικές φορές τραγουδούν αντί να μιλούν.
Υπάρχει πολύ μεγάλη ποικιλία από όπερες: Εκείνες του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ και του Τζοακίνο Ροσίνι έχουν χαρακτηριστεί λαμπρές· εκείνες του Τζουζέπε Βέρντι, ζωηρές και συγκινητικές· του Ρίχαρντ Βάγκνερ, πολύπλοκες, αργές και σοβαρές· του Ζορζ Μπιζέ, εύθυμες και ζωντανές· του Τζάκομο Πουτσίνι, συναισθηματικές.
Η προέλευση της μουσικής και του τραγουδιού λίγο πολύ συμπίπτει με την έναρξη της ανθρώπινης ιστορίας. (Γένεσις 4:21· 31:27) Πολυάριθμα μουσικά όργανα έχουν φτιαχτεί σε όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ύπαρξης, και περίπου τον 11ο αιώνα υιοθετήθηκε ένα σύστημα μουσικής γραφής. Τα σχετικά συγγράμματα λένε ότι η όπερα είχε την αρχή της στη Φλωρεντία της Ιταλίας προς τα τέλη του 16ου αιώνα. Πολυάριθμες ιταλικές λέξεις χρησιμοποιούνται σε πολλές άλλες γλώσσες για να περιγράψουν πλευρές αυτού του είδους σύνθεσης (όπερα, λιμπρέτο, σοπράνο, τενόρος), μαρτυρώντας την προέλευση της όπερας. Καθώς η όπερα εξαπλώθηκε σε διάφορα μέρη της Ευρώπης, υπέστη πολλές αλλαγές. Σήμερα, υπάρχουν αίθουσες όπερας σε ολόκληρο τον κόσμο.
Για να μάθουμε περισσότερα, ας ακούσουμε μια συζήτηση μεταξύ του Αντονέλο, που ζει στο Μιλάνο, και του φίλου του Μαξ, που έχει έρθει να τον επισκεφτεί από την Ελβετία. Ο Αντονέλο και ο Μαξ περνούν ένα ασυνήθιστο και εντυπωσιακό βράδυ στη Σκάλα του Μιλάνου, μια από τις διασημότερες αίθουσες όπερας.
Στην Όπερα
Μαξ: Διαβάζω στον οδηγό που μου έδωσες ότι η «Σκάλα» εγκαινιάστηκε το 1778 και, αφού έπαθε σοβαρές ζημιές από τους βομβαρδισμούς κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ξαναχτίστηκε και εγκαινιάστηκε και πάλι το 1946. Το βιβλίο επίσης αναφέρει ότι αυτή μπορεί να στεγάσει ένα ακροατήριο 2.000 και πλέον ατόμων.
Αντονέλο: Σωστά. Όπως βλέπεις, χτίστηκε στο κλασικό σχήμα πέταλου που έχει χρησιμοποιηθεί στις περισσότερες αίθουσες όπερας του 17ου ως 19ου αιώνα. Υπάρχουν έξι κερκίδες με θεωρεία ολόγυρα· η θέση για την ορχήστρα βρίσκεται μπροστά από τη σκηνή. Η «Σκάλα» δεν είναι ούτε η πιο παλιά ούτε η πιο μεγάλη αίθουσα όπερας στον κόσμο. Η φήμη της προέρχεται από το γεγονός ότι εδώ παρουσιάστηκαν οι πρώτες εκτελέσεις από αρκετές όπερες, και εδώ έχουν εμφανιστεί πολλοί διάσημοι αρχιμουσικοί και τραγουδιστές. Μεταξύ αυτών ήταν ο διάσημος αρχιμουσικός Αρτούρο Τοσκανίνι, που μπορούσε να διευθύνει χωρίς παρτιτούρες. Λένε ότι η ακουστική της «Σκάλας» είναι τέλεια, πράγμα θεμελιώδες για ένα κτίριο όπερας, όπου ούτε η μουσική ούτε οι φωνές ενισχύονται από μικρόφωνα και ηχεία.
Μαξ: Μπορείς να μου πεις μερικά πράγματα για τους τραγουδιστές της όπερας;
Αντονέλο: Υπάρχουν έξι τύποι φωνής. Τρεις αντρικές—μπάσος, βαρύτονος και τενόρος—και τρεις αντίστοιχες γυναικείες φωνές—κοντράλτο, μέτζο σοπράνο και σοπράνο. Ο μπάσος και η κοντράλτο είναι οι βαθύτερες, ενώ ο τενόρος και η σοπράνο είναι οι υψηλότερες της κάθε ομάδας. Ο βαρύτονος και η μέτζο σοπράνο είναι οι μέσες φωνές.
Για να γίνει κάποιος καλός τραγουδιστής όπερας, πρέπει πρώτα να είναι προικισμένος με εξαιρετική φωνή και κατόπιν να σπουδάσει πολλά χρόνια σε ειδική σχολή. Χωρίς αυτή την εκπαίδευση, που διδάσκει το σπουδαστή πώς να χρησιμοποιεί τις ιδιότητες της φωνής του στο πλήρες, κανείς δεν θα μπορούσε να γίνει τραγουδιστής της όπερας. Σε λίγο θα δεις τους σολίστες. Θα προσέξεις ότι, μολονότι μερικές φορές παίζουν ρόλους εξιδανικευμένων, ερωτευμένων νεαρών αντρών και γυναικών, όλοι τους, με λίγες εξαιρέσεις, είναι ώριμοι, αρκετά εύσωμοι άνθρωποι. Ξέρεις γιατί;
Μαξ: Όχι, είμαι περίεργος να ακούσω το λόγο.
Αντονέλο: Επειδή φτάνουν στο απόγειο της καριέρας τους σε ώριμη ηλικία και πρέπει να είναι γεροδεμένοι για να τραγουδήσουν κάποια όπερα. Δεν είναι εύκολο πράγμα να πρέπει να πιάνεις δυνατές υψηλές νότες επανειλημμένα για μεγάλη χρονική περίοδο. Έχει λεχτεί ότι το άστρο της διάσημης σοπράνο Μαρίας Κάλλας, η οποία τραγούδησε πολλές φορές εδώ στη «Σκάλα» στη δεκαετία του 1950, άρχισε να δύει αφότου έκανε μια αυστηρή δίαιτα αδυνατίσματος. Έτσι, Μαξ, αντί να σε αποσπά η εξωτερική εμφάνιση των σολιστών, πρέπει να εκτιμάς τη φωνή τους. Να! Βγαίνει ο αρχιμουσικός. Πάρε τα κιάλια θεάτρου ώστε να μπορείς να βλέπεις τους τραγουδιστές και την όλη παράσταση καλύτερα. Μια μικρή συμβουλή, όμως: Για να αποκομίσεις τα μέγιστα από την όπερα, να συγκεντρώνεσαι στη μουσική και στο τραγούδι όπως κάναμε και στην πρώτη πράξη.
Τι Συμβαίνει στα Παρασκήνια;
Μαξ: Τι παρατεταμένο χειροκρότημα! Οι τραγουδιστές έχουν πραγματικά όμορφες φωνές. Πόσο διαρκεί η διακοπή;
Αντονέλο: Περίπου 20 λεπτά. Αλλά ξέρεις τι συμβαίνει πίσω από την αυλαία στη διάρκεια της διακοπής;
Μαξ: Δεν μπορώ να φανταστώ.
Αντονέλο: Ξέφρενη δραστηριότητα! Καθοδηγούμενοι από το διευθυντή σκηνής, ειδικευμένοι μηχανικοί της σκηνής, χειριστές μηχανημάτων, ηλεκτρολόγοι, ξυλουργοί και άλλοι εργάτες αποσυναρμολογούν το διάκοσμο της σκηνής με τέλειο συγχρονισμό και εγκαθιστούν το νέο σκηνικό. Σήμερα, οι αίθουσες όπερας είναι εξοπλισμένες με τη σύγχρονη τεχνολογία για να αλλάζουν γρήγορα τα σκηνικά, μερικές φορές ακόμη και στη διάρκεια της παράστασης. Υδραυλικές πλατφόρμες, μηχανικοί ανελκυστήρες και άλλα μηχανήματα χρησιμοποιούνται για να ανεβάζουν και να κατεβάζουν μέρη της σκηνής. Όλες οι αίθουσες όπερας έχουν εξοπλισμό για ειδικά εφέ ή σκηνικές εκπλήξεις—εξοπλισμό που παράγει ατμό για να δημιουργεί τεχνητά σύννεφα ή ομίχλη, εφέ καπνού, τον ήχο της βροχής ή του ανέμου, ή ακόμη και τον κρότο ενός κεραυνού. Ένα σύστημα προβολέων διαφορετικής ισχύος μπορεί να δημιουργήσει σκηνικά εφέ και ακτίνες χρωματιστού φωτός που πάντα εντυπωσιάζουν.
Μαξ: Εμείς καθόμαστε εδώ, βλέπουμε και ακούμε την όπερα. Αλλά τι συμβαίνει στα παρασκήνια στη διάρκεια της παράστασης;
Αντονέλο: Αυτό είναι ένα ενδιαφέρον σημείο, Μαξ. Ενώ εμείς απολαμβάνουμε αναπαυτικά την παράσταση, ένας μικρός στρατός εργάζεται πίσω από τη σκηνή και στο παρασκήνιο. Φαντάσου τι θα συνέβαινε αν ένας τραγουδιστής, η χορωδία ή οι χορευτές δεν κινούνταν την κατάλληλη στιγμή. Στα παρασκήνια, ο βοηθός ή οι βοηθοί του διευθυντή σκηνής ακολουθούν την ορχήστρα από τις παρτιτούρες και δίνουν στους τραγουδιστές το σύνθημα για να βγουν στη σκηνή την κατάλληλη στιγμή. Ο διευθυντής της χορωδίας κάνει το ίδιο με τη χορωδία.
Υπάρχει ο υποβολέας στο κέντρο της σκηνής, κρυμμένος από το ακροατήριο μέσα σε εκείνο το κουτί. Αυτός (ή αυτή) ακολουθεί τις κινήσεις του διευθυντή της ορχήστρας από κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης, και από το λιμπρέτο ο υποβολέας υπαγορεύει το κείμενο, προχωρώντας λίγο πιο μπροστά από τους σολίστες, σε περίπτωση που ένας τραγουδιστής ξεχάσει κάποια γραμμή.
Τελικά, ο σκηνοθέτης επιβλέπει τις αλλαγές των σκηνικών και τη μαζική είσοδο μεγάλου αριθμού ηθοποιών στη σκηνή, καθώς επίσης έχει το νου του στους ηλεκτρολόγους έτσι ώστε οι δέσμες χρωματιστού φωτός να κατευθύνονται στα κατάλληλα τμήματα της σκηνής την κατάλληλη στιγμή. Έχουν γίνει σχέδια ώστε να εφοδιάσουν τη «Σκάλα» με δυο περιστρεφόμενες ή ανυψούμενες σκηνές όπως υπάρχουν σε άλλες αίθουσες όπερας για να διευκολύνουν την προετοιμασία των σκηνικών και να γίνει δυνατόν να εργάζονται ταυτόχρονα για πάνω από μία παραστάσεις.
Μαξ: Τόσοι άνθρωποι και τόση εργασία για το ανέβασμα μιας όπερας! Έχω εντυπωσιαστεί!
Αντονέλο: Α, ναι! Τα μεγάλα κτίρια όπερας έχουν μόνιμη ορχήστρα, χορωδία και θίασο χορευτών—εκατοντάδες καλλιτέχνες. Κατόπιν υπάρχουν πολλοί άλλοι αν μετρήσεις όλους τους τεχνίτες, τους ράφτες, τους υποδηματοποιούς, τους ξυλουργούς, τους μακιγιέρ, τους ηλεκτρολόγους και τον έναν ή τους περισσότερους σκηνογράφους που κατασκευάζουν και ζωγραφίζουν το σκηνικό. Εκτός από αυτούς, χρειάζεται προσωπικό για την ασφάλεια, για τη διοίκηση και για άλλες υπηρεσίες.
Όπερες Βασισμένες στην Αγία Γραφή
Μαξ: Υπάρχουν όπερες που έχουν πάρει το θέμα τους από την Αγία Γραφή;
Αντονέλο: Ναι, πολλές. Η όπερα έχει χρησιμοποιήσει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων—ιστορία αρχαίων λαών, μυθολογία, μεσαιωνικούς μύθους, τα έργα του Ουίλιαμ Σέξπιρ και άλλων συγγραφέων. Η όπερα Ναμπούκο, συντομογραφία του «Ναβουχοδονόσορα», έργο του Ιταλού συνθέτη Τζουζέπε Βέρντι, μιλάει για τους Εβραίους που φεύγουν ως δούλοι από την Ιερουσαλήμ προς τη Βαβυλώνα. Ο Τζοακίνο Ροσίνι, ένας άλλος Ιταλός συνθέτης, μελοποίησε τον Μωυσή, και ο Γάλλος μουσικός Σαρλ Καμίγ Σαιν-Σανς συνέθεσε την όπερα Σαμψών και Δαλιδά. Η ιστορία αυτών των δραμάτων δεν προσκολλάται αυστηρά στην Αγία Γραφή, αλλά είναι ενδιαφέρον να γνωρίζει κανείς ότι αυτές οι τρεις όπερες περιέχουν το όνομα του Θεού, Ιεχωβά.
Μαξ: Αλήθεια; Ξέρω ότι αυτό αναφέρεται στα έργα του Χέντελ και του Μπαχ, αλλά δεν ήξερα ότι υπάρχει και στη λυρική όπερα.
Αντονέλο: Προς το τέλος της όπερας Ναμπούκο, η χορωδία ψάλλει για τον ‘Μεγάλο Ιεχωβά’, και ο αρχιερέας Ζαχαρίας αναφέρει το όνομα του Θεού. Στην όπερα του Ροσίνι ο Μωυσής επικαλείται τον ‘Ιεχωβά’, ενώ στην όπερα Σαμψών και Δαλιδά το όνομα ‘Ιεχωβά’ αναφέρεται αρκετές φορές.
Μαξ: Πολύ ενδιαφέρον.
Αντονέλο: Έπειτα υπάρχουν αρκετές άλλες όπερες που βασίζονται στην Αγία Γραφή. Μεταξύ αυτών είναι η Σαλώμη, του Ρίχαρντ Στράους· η όπερα Μωυσής και Ααρών, του Άρνολντ Σένμπεργκ· και η όπερα Δεβόρρα και Ιαήλ, του Ιλντεμπράντο Πιτσέτι. Αλλά να! Αρχίζει η τελευταία πράξη.
Ένα Συναρπαστικό Βράδυ
Αντονέλο: Σου άρεσε η όπερα;
Μαξ: Ναι, και ιδιαίτερα επειδή, χάρη στην υπόδειξή σου, είχα ήδη διαβάσει το λιμπρέτο και έτσι μπορούσα να παρακολουθώ την πλοκή. Αλλιώς ίσως μου ήταν δύσκολο να παρακολουθώ.
Αντονέλο: Στην πραγματικότητα, είναι αδύνατον να καταλάβεις όλες τις λέξεις που τραγουδούν οι σολίστες και η χορωδία, εφόσον μερικές φορές η μουσική υπερκαλύπτει τις φωνές, και στις υψηλές νότες συχνά είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις τις λέξεις. Σε πολλές αίθουσες όπερας τώρα, παρέχονται μεταφρασμένοι υπέρτιτλοι ώστε το ακροατήριο να μπορεί να παρακολουθεί καλύτερα την πλοκή.
Μαξ: Ήταν μια εξαιρετική παράσταση, Αντονέλο. Η καλή μουσική και το τραγούδι πραγματικά μας κάνουν να εκτιμούμε τον Δημιουργό, ο οποίος έδωσε στον άνθρωπο το δώρο της φωνής και την ικανότητα να συνθέτει, να παίζει και να εκτιμά τη μουσική. Σε ευχαριστώ που μου πρόσφερες ένα τόσο απολαυστικό και συναρπαστικό βράδυ.
[Εικόνα στη σελίδα 24]
Η αίθουσα ακροάσεων Σκάλα
[Ευχαριστίες]
Lelli & Masotti/Teatro alla Scala
[Εικόνα στη σελίδα 25]
Η Σκάλα του Μιλάνου, Ιταλία
[Ευχαριστίες]
Lelli & Masotti/Teatro alla Scala
[Εικόνα στη σελίδα 26]
Πάνω: Σκηνή από την όπερα «Σαμψών και Δαλιδά»
[Ευχαριστίες]
Winnie Klotz