Τέλος Εποχής—Ελπίδα για το Μέλλον;

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

ΑΠΟ το 1987 ως το 1990, σεισμοί μεγέθους 6,9 της κλίμακας Ρίχτερ, και μεγαλύτεροι, συγκλόνισαν μέρη της Αρμενίας, των Ηνωμένων Πολιτειών, του Ιράν, του Ισημερινού, της Κίνας και των Φιλιππίνων. Περίπου 70.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν και δεκάδες χιλιάδες περισσότεροι τραυματίστηκαν, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες έμειναν άστεγοι. Οι ζημιές ανήλθαν σε τρισεκατομμύρια δραχμές.

Εντούτοις, καμία από αυτές τις δονήσεις δεν συντάραξε τόσους ανθρώπους, ή τουλάχιστον τόσο δυνατά, όσο ένας άλλος σεισμός που ταρακούνησε τον κόσμο το ίδιο διάστημα. Ήταν ένας πολιτικός σεισμός, ένας σεισμός που τερμάτισε μια εποχή. Κάνοντάς το αυτό, άλλαξε το μέλλον εκατομμυρίων ανθρώπων.

Τι οδήγησε σε αυτό το σημαντικό γεγονός; Τι αντίκτυπο θα είχε;

Γκλάσνοστ και Περεστρόικα

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ έγινε γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης στις 11 Μαρτίου 1985. Οι Σοβιετικοί πολίτες, καθώς και οι περισσότεροι παρατηρητές στον κόσμο, δεν περίμεναν σημαντικές πολιτικές αλλαγές στη διάρκεια της διακυβέρνησής του.

Λιγότερο από ένα χρόνο αργότερα, ο Αρκάντι Σεβτσένκο, πρώην πολιτικός σύμβουλος του Σοβιετικού υπουργού εξωτερικών και επί πέντε έτη αναπληρωτής γενικός γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών, σχολίασε με ιδιαίτερη ενόραση όταν έγραψε: «Η Ε.Σ.Σ.Δ. βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι. Αν δεν μετριαστούν τα πιεστικά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα στο εγγύς μέλλον, η περαιτέρω διάβρωση του οικονομικού της συστήματος είναι αναπόφευκτη, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο, μακροπρόθεσμα, την ίδια την επιβίωσή της. . . . Ο Γκορμπατσόφ έχει οπωσδήποτε εγκαινιάσει ένα νέο στιλ . . . Αλλά μένει να δούμε αν η θητεία του θα ανοίξει μια νέα εποχή για την Ε.Σ.Σ.Δ. . . . Ο Γκορμπατσόφ αντιμετωπίζει προβλήματα που είναι σχεδόν αξεπέραστα».

Η καινούρια θέση του Γκορμπατσόφ του προσέδωσε την πολιτική επιρροή που χρειαζόταν για να εισαγάγει στη σοβιετική κοινωνία μια τακτική για την οποία είχε μιλήσει ήδη από το 1971. Ήταν η γκλάσνοστ, που σημαίνει «δημόσια πληροφόρηση», και αντιπροσώπευε μια τακτική επίσημης διαφάνειας στα σοβιετικά προβλήματα. Απαιτούσε μια πιο ανοιχτή κοινωνία, στην οποία οι Σοβιετικοί πολίτες και ο τύπος θα είχαν μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης. Τελικά, η γκλάσνοστ άνοιξε το δρόμο για δημόσιες επικρίσεις κατά της κυβέρνησης και μερικών ενεργειών της.

Ένας άλλος όρος που χρησιμοποιούσε προ πολλού ο Γκορμπατσόφ ήταν η «περεστρόικα», μια λέξη που σημαίνει «ανασυγκρότηση». Σε ένα δοκίμιο που δημοσιεύτηκε το 1982, αναφέρθηκε στην «ανάγκη για μια κατάλληλη ψυχολογική ανασυγκρότηση» στον τομέα της γεωργίας.

Αφού έγινε αρχηγός της Σοβιετικής Ένωσης, ο Γκορμπατσόφ πείστηκε ότι ήταν επίσης απαραίτητη η ανασυγκρότηση της οικονομικής διαχείρισης. Ήξερε ότι δεν θα ήταν εύκολο να επιτευχθεί αυτό—ίσως να ήταν και αδύνατον αν δεν συνοδευόταν από πολιτική αλλαγή.

Ο ζήλος του Γκορμπατσόφ για την εφαρμογή της τακτικής της γκλάσνοστ και της περεστρόικα δεν σήμαινε ότι είχε σκοπό να καταστρέψει τον κομμουνισμό. Κάθε άλλο. Η Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (The Encyclopædia Britannica) εξηγεί: «Στόχος του ήταν να κινητοποιήσει μια επανάσταση που θα ελεγχόταν από ψηλά. Δεν ήθελε να υπονομεύσει το σοβιετικό σύστημα, αλλά να το κάνει πιο αποτελεσματικό».

Η άρση των περιορισμών που ήρθε ως αποτέλεσμα αυτών των χειρισμών προκάλεσε δυσφορία σε μερικά μέλη της ηγεσίας της Σοβιετικής Ένωσης. Το ίδιο ένιωσαν και οι ηγέτες μερικών χωρών του Ανατολικού μπλοκ. Ενώ πολλοί από αυτούς αναγνώριζαν την ανάγκη για οικονομική ανασυγκρότηση, δεν συμφωνούσαν όλοι ότι οι πολιτικές αλλαγές ήταν αναγκαίες ή επιθυμητές.

Εντούτοις, ο Γκορμπατσόφ πληροφόρησε τους Ανατολικοευρωπαίους συμμάχους του ότι ήταν ελεύθεροι να πειραματιστούν με δικές τους εκδοχές της περεστρόικα. Στο μεταξύ, ο Γκορμπατσόφ προειδοποίησε τη Βουλγαρία—και στην πραγματικότητα και όλες τις άλλες χώρες του Ανατολικού μπλοκ—ότι, ενώ ήταν αναγκαίες οι μεταρρυθμίσεις, έπρεπε να προσέξουν να μη μειώσουν τον κυρίαρχο ρόλο του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Αρχίζουν οι Δονήσεις

Οι επικρίσεις κατά του κομμουνισμού, τόσο στη Σοβιετική Ένωση όσο και στις χώρες του Ανατολικού μπλοκ, είχαν αυξηθεί στο πέρασμα των ετών. Για παράδειγμα, από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, το ουγγρικό εβδομαδιαίο περιοδικό Χέτι Βιλαγκάζντασαγκ (Heti Világgazdaság) είχε αμφισβητήσει επιθετικά τις καθιερωμένες κομμουνιστικές απόψεις, μολονότι είχε αποφύγει να επικρίνει άμεσα το ίδιο το Κομμουνιστικό Κόμμα.

Η Αλληλεγγύη, το πρώτο ανεξάρτητο εργατικό συνδικάτο στο Ανατολικό μπλοκ, ιδρύθηκε στην Πολωνία το 1980. Το ξεκίνημά του, όμως, έγινε το 1976, όταν μια ομάδα αντιφρονούντων σχημάτισε την Επιτροπή Υπεράσπισης Εργατών. Στις αρχές του 1981, η Αλληλεγγύη είχε μέλη περίπου δέκα εκατομμύρια εργάτες. Άσκησε πίεση για να γίνουν οικονομικές μεταρρυθμίσεις και ελεύθερες εκλογές, υποστηρίζοντας τα αιτήματά της μερικές φορές με απεργίες. Υπό την απειλή πιθανής σοβιετικής παρέμβασης, η πολωνική κυβέρνηση τελικά διέλυσε το συνδικάτο, μολονότι αυτό συνέχισε να λειτουργεί παράνομα. Οι απεργίες που απαιτούσαν κυβερνητική αναγνώριση του συνδικάτου οδήγησαν στην εκ νέου νομιμοποίησή του το 1989. Τον Ιούνιο του 1989 διεξάχθηκαν ελεύθερες εκλογές, και εκλέχτηκαν πολλοί υποψήφιοι της Αλληλεγγύης. Τον Αύγουστο, για πρώτη φορά σε 40 χρόνια περίπου, μη κομμουνιστής πρωθυπουργός κυβερνούσε την Πολωνία.

Η γκλάσνοστ και η περεστρόικα, μαζί με τα προβλήματα που αντιμετώπιζε ο κομμουνιστικός κόσμος, προφανώς αναδιαμόρφωναν ολόκληρο το Ανατολικό μπλοκ.

Η Πολιτική Περεστρόικα Οδηγεί στην Επανάσταση

«Ως τον Ιούλιο του 1987», γράφει ο Μάρτιν Μακ Κόλεϊ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, «τα πάντα φαίνονταν να κυλούν με το ρυθμό του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ». Ακόμη και τον Ιούνιο του 1988, στη 19η Συνδιάσκεψη του Κομμουνιστικού Κόμματος στη Μόσχα, ο Γκορμπατσόφ λέγεται ότι εξασφάλισε «ευρεία, αν και σποραδικά χλιαρή, υποστήριξη των προγραμμάτων του». Αλλά ήταν φανερό ότι συναντούσε δυσκολίες στην ανασυγκρότηση του Κομμουνιστικού Κόμματος και της σοβιετικής κυβέρνησης.

Το 1988, συνταγματικές αλλαγές επέτρεψαν να αντικατασταθεί το υπάρχον Ανώτατο Σοβιέτ από το Κογκρέσο Λαϊκών Αντιπροσώπων της Ε.Σ.Σ.Δ., του οποίου τα 2.250 μέλη εκλέχτηκαν ένα χρόνο αργότερα με ελεύθερες εκλογές. Αυτοί οι αντιπρόσωποι, με τη σειρά τους, ψήφισαν από ανάμεσά τους ένα διμερές νομοθετικό σώμα, το κάθε μέρος του οποίου αποτελούνταν από 271 μέλη. Ο Μπόρις Γιέλτσιν αποδείχτηκε εξέχον μέλος αυτού του σώματος. Σύντομα τόνισε την αποτυχία της περεστρόικα και έστρεψε την προσοχή σε μεταρρυθμίσεις τις οποίες έκρινε αναγκαίες. Έτσι, μολονότι ο Γκορμπατσόφ είχε ανέλθει το 1988 στην προεδρία, μια θέση που ήθελε να βελτιώσει και να ενισχύσει, η εναντίωση απέναντί του συνέχισε να αυξάνει.

Στο μεταξύ, οι δύο υπερδυνάμεις, η Σοβιετική Ένωση και οι Ηνωμένες Πολιτείες, έκαναν μεγάλη πρόοδο στη μείωση των στρατιωτικών δυνάμεων και στην απομάκρυνση της πυρηνικής απειλής. Κάθε συμφωνία που γινόταν αναπτέρωνε την ελπίδα για επίτευξη παγκόσμιας ειρήνης—σε βαθμό που ο συγγραφέας Τζον Έλσον σημείωσε το Σεπτέμβριο του 1989: «Για πολλούς σχολιαστές, οι τελικές μέρες της δεκαετίας του 1980 αντιπροσωπεύουν ένα είδος αποχαιρετισμού στα όπλα. Ο ψυχρός πόλεμος φαίνεται ότι τελειώνει· η ειρήνη αρχίζει να διαφαίνεται σε πολλά μέρη του κόσμου».

Τότε ήρθε η 9η Νοεμβρίου 1989. Το Τείχος του Βερολίνου, μολονότι από φυσική άποψη παρέμενε ανέπαφο, άνοιξε έπειτα από 28 χρόνια και ξαφνικά έπαψε να αποτελεί συμβολικό φραγμό μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Το ένα μετά το άλλο, με γρήγορους ρυθμούς, τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης εγκατέλειψαν τη σοσιαλιστική διακυβέρνηση. Στο βιβλίο του Ο Θάνατος του Σκοτεινού Ήρωα—Ανατολική Ευρώπη, 1987-1990 (Death of the Dark Hero—Eastern Europe, 1987-90), ο Ντέιβιντ Σέλμπορν αποκάλεσε αυτές τις εξελίξεις «μια από τις μεγαλύτερες ιστορικές επαναστάσεις: μια δημοκρατική, και ουσιαστικά αντισοσιαλιστική επανάσταση, τα αποτελέσματα της οποίας θα συνεχίζουν να υφίστανται πολύ καιρό αφού οι πρωταγωνιστές της, και οι παρατηρητές τους, εξαφανιστούν από τη σκηνή».

Μόλις έφτασε στο ζενίθ της, η ειρηνική επανάσταση έληξε γρήγορα. Μια επιγραφή στην Πράγα της Τσεχοσλοβακίας το συνόψισε ως εξής: «Πολωνία—10 Χρόνια· Ουγγαρία—10 Μήνες· Ανατολική Γερμανία—10 Εβδομάδες· Τσεχοσλοβακία—10 Μέρες. Και κατόπιν, έπειτα από μια εβδομάδα τρόμου, Ρουμανία—10 Ώρες».

Τερματισμός του Ψυχρού Πολέμου

Ο συγγραφέας Σέλμπορν λέει: «Το μοτίβο της κατάρρευσης του ανατολικοευρωπαϊκού συστήματος ήταν αξιοσημείωτα σταθερό». Κατόπιν προσθέτει: «Ο καταλύτης ήταν σαφώς το ότι ο Γκορμπατσόφ ανέλαβε την εξουσία στη Μόσχα το Μάρτιο του 1985 και ότι τερμάτισε το ‘Δόγμα Μπρέζνιεφ’, γεγονός που μοιραία στέρησε τα ανατολικοευρωπαϊκά καθεστώτα από τη διαβεβαίωση της σοβιετικής βοήθειας και παρέμβασης σε περίπτωση λαϊκής εξέγερσης».

Η Νέα Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα αποκαλεί τον Γκορμπατσόφ «τον πιο σπουδαίο πρωτουργό μιας σειράς γεγονότων στα τέλη του 1989 και το 1990 τα οποία μεταμόρφωσαν την πολιτική δομή της Ευρώπης και αποτέλεσαν την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου».

Φυσικά, ο Γκορμπατσόφ δεν μπορούσε να τερματίσει μόνος του τον Ψυχρό Πόλεμο. Ενδεικτικό του τι θα επακολουθούσε σύντομα ήταν αυτό που είπε η Βρετανή πρωθυπουργός Μάργκαρετ Θάτσερ όταν τον πρωτοσυνάντησε: «Μου αρέσει ο κ. Γκορμπατσόφ. Μπορούμε να συνεργαστούμε καλά». Επιπλέον, η ξεχωριστή προσωπική σχέση που είχαν η Θάτσερ και ο Αμερικανός πρόεδρος Ρίγκαν της έδωσε τη δυνατότητα να τον πείσει ότι ήταν πορεία σοφίας να συνεργαστεί με τον Γκορμπατσόφ. Η Γκέιλ Σίχι, συγγραφέας του βιβλίου Γκορμπατσόφ—Η Πορεία του Ανθρώπου που Τάραξε τον Κόσμο (Gorbachev—The Making of the Man Who Shook the World), συμπεραίνει: «Η Θάτσερ μπορούσε να συγχαρεί τον εαυτό της επειδή ήταν, ‘με κυριολεκτική έννοια, η νουνά στη σχέση Ρίγκαν-Γκορμπατσόφ’».

Όπως έχει συμβεί συχνά στην ιστορία, οι άνθρωποι-κλειδιά βρέθηκαν στην κατάλληλη θέση την κατάλληλη στιγμή για να διαμορφώσουν αλλαγές που αλλιώς ίσως να μην είχαν συμβεί.

Σκοτεινά Σύννεφα στον Ορίζοντα

Ακόμη και όταν η Ανατολή και η Δύση χαίρονταν επειδή πλησίαζε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, απειλητικά σύννεφα έκαναν την εμφάνισή τους αλλού. Ο κόσμος δεν έδωσε μεγάλη σημασία το 1988 όταν άκουσε από την Αφρική ότι αρκετές χιλιάδες άτομα στο Μπουρούντι είχαν σκοτωθεί σε ένα ξέσπασμα φυλετικής βίας. Και δεν έδωσε παρά λιγοστή προσοχή σε εκθέσεις που προέρχονταν από τη Γιουγκοσλαβία τον Απρίλιο του 1989 και ανέφεραν ότι εκεί λάβαινε χώρα το χειρότερο ξέσπασμα βίας μεταξύ εθνοτήτων μετά το 1945. Στο μεταξύ, η μεγαλύτερη ελευθερία που υπήρχε στη Σοβιετική Ένωση κατέληξε σε εκτεταμένες πολιτικές αναταραχές. Μερικές δημοκρατίες μάλιστα αποπειράθηκαν να ανεξαρτητοποιηθούν.

Τον Αύγουστο του 1990, ιρακινά στρατεύματα εισέβαλαν στο Κουβέιτ, κυριεύοντάς το μέσα σε 12 ώρες. Ενώ οι Γερμανοί, λιγότερο από ένα έτος μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, γιόρταζαν την ενοποίηση της Γερμανίας, ο πρόεδρος του Ιράκ καυχιόταν: «Το Κουβέιτ ανήκει στο Ιράκ, και ποτέ δεν θα το αφήσουμε ακόμη και αν χρειαστεί να πολεμούμε 1.000 χρόνια για αυτό». Το Νοέμβριο, τα Ηνωμένα Έθνη ανέλαβαν δράση και απείλησαν με στρατιωτική επέμβαση αν δεν αποσυρόταν το Ιράκ από το Κουβέιτ. Ο κόσμος άλλη μια φορά ταλαντευόταν στο χείλος πιθανής καταστροφής, και ο έλεγχος των αποθεμάτων του πετρελαίου ήταν το ουσιαστικό ζήτημα.

Έτσι, μήπως θα έσβηναν προτού πραγματοποιηθούν οι ελπίδες για ειρήνη και ασφάλεια που είχαν φουντώσει με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου; Διαβάστε για αυτό στο επόμενο τεύχος μας στο άρθρο «Η ‘Νέα Παγκόσμια Τάξη’—Ένα Ασταθές Ξεκίνημα».

[Εικόνα στη σελίδα 15]

Το Τείχος του Βερολίνου ξαφνικά έπαψε να αποτελεί συμβολικό φραγμό μεταξύ Ανατολής και Δύσης

[Ευχαριστία για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 12]

Γκορμπατσόφ (αριστερά) και Ρίγκαν: Robert/Sipa Press