Είναι Διαιρεμένοι οι Επιστήμονες;

«ΜΟΛΟΝΟΤΙ δεν πρέπει να απορρίπτουμε την άποψη ότι η επιστήμη είναι η αναζήτηση της αλήθειας σχετικά με τον κόσμο, θα πρέπει να εξετάσουμε τους ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες που συχνά εναντιώνονται σε αυτή την αναζήτηση». Αυτά έγραψε ο Τόνι Μόρτον σε μια διατριβή με τίτλο «Συγκρουόμενες Σχολές: Τα Κίνητρα και οι Μέθοδοι των Επιστημόνων». Ναι, φαίνεται ότι η φήμη, το οικονομικό κέρδος, ή ακόμη και οι πολιτικές προτιμήσεις, μερικές φορές έχουν επηρεάσει τα ευρήματα των επιστημόνων.

Ήδη από το 1873, ο Λόρδος Τζέσελ εξέφρασε την ανησυχία του για τέτοιες επιρροές σε δικαστικές υποθέσεις όταν είπε: «Οι καταθέσεις των εμπειρογνωμόνων . . . είναι καταθέσεις ατόμων που μερικές φορές συντηρούνται από το επάγγελμά τους, αλλά σε όλες τις περιπτώσεις πληρώνονται για τις καταθέσεις τους. . . . Είναι λοιπόν φυσικό, ανεξάρτητα από την ειλικρίνειά τους, να είναι ο νους τους προκατειλημμένος υπέρ του ατόμου που τους έχει προσλάβει, και όντως βρίσκουμε τέτοια προκατάληψη».

Πάρτε για παράδειγμα την ιατροδικαστική επιστήμη. Ένα εφετείο τόνισε ότι οι ιατροδικαστές μπορεί να γίνουν μεροληπτικοί. Το περιοδικό Έρευνα (Search) σημειώνει: «Και μόνο το γεγονός ότι η αστυνομία ζητάει τη βοήθειά τους μπορεί να δημιουργήσει κάποια σχέση μεταξύ αστυνομικών και ιατροδικαστών. . . . Οι ιατροδικαστές που είναι κρατικοί υπάλληλοι μπορεί να θεωρούν ότι δουλειά τους είναι να βοηθούν την αστυνομία». Αυτό το περιοδικό αναφέρει επίσης το παράδειγμα των δικαστικών υποθέσεων του Μαγκουάιρ (1989) και του Γουόρντ (1974) οι οποίες αφορούσαν βομβιστικές επιθέσεις του Ιρλανδικού Δημοκρατικού Στρατού (IRA) στη Βρετανία ως «εύγλωττη απόδειξη για την ετοιμότητα μερικών πολύ έμπειρων και κατά τα άλλα ευυπόληπτων επιστημόνων να εγκαταλείψουν την επιστημονική ουδετερότητα και να θεωρήσουν ότι έχουν ευθύνη να βοηθήσουν τους κατηγόρους».

Ένα ακόμη αξιοσημείωτο παράδειγμα είναι η υπόθεση της Λίντι Τσάμπερλεν στην Αυστραλία (1981-1982), στην οποία βασίστηκε η ταινία Κραυγή στο Σκοτάδι. Τα στοιχεία που κατέθεσαν οι ιατροδικαστές προφανώς έστρεψαν το δικαστήριο κατά της κ. Τσάμπερλεν, η οποία κατηγορούνταν ότι δολοφόνησε την κορούλα της, την Αζάρια. Μολονότι εκείνη ισχυρίστηκε ότι ένα ντίγκο (άγριος σκύλος) είχε σκοτώσει το παιδί, καταδικάστηκε και φυλακίστηκε. Χρόνια αργότερα, όταν βρέθηκε το λερωμένο, ματωμένο ζακετάκι του μωρού, τα προηγούμενα στοιχεία κατέρρευσαν κάτω από εξονυχιστική εξέταση. Ως αποτέλεσμα, η Λίντι αποφυλακίστηκε, η καταδίκη της ακυρώθηκε, και της πλήρωσαν αποζημίωση για άδικη καταδίκη.

Όταν κάποιος επιστήμονας διαφωνεί με έναν άλλον επιστήμονα, η διένεξη μπορεί να γίνει σφοδρή. Πριν από μερικές δεκαετίες, όταν ο Δρ Γουίλιαμ Μακ Μπράιντ ήρθε σε σύγκρουση με τους κατασκευαστές του φαρμάκου θαλιδομίδη, το ζήτημα είδε το φως της παγκόσμιας δημοσιότητας. Όταν υπαινίχθηκε ότι αυτό το φάρμακο, που κυκλοφόρησε για να ανακουφίσει την πρωινή ναυτία των εγκύων, προκαλούσε σοβαρές δυσμορφίες στα αγέννητα παιδιά, αυτός ο γιατρός έγινε ήρωας μέσα σε μια νύχτα. Εντούτοις, έπειτα από χρόνια, ενώ εργαζόταν σε ένα άλλο πρόγραμμα, κάποιος άλλος γιατρός που είχε γίνει δημοσιογράφος τον κατηγόρησε ότι παραποιούσε στοιχεία. Ο Μακ Μπράιντ βρέθηκε ένοχος επιστημονικής απάτης και παράβασης καθήκοντος. Μάλιστα διαγράφηκε από τον ιατρικό σύλλογο της Αυστραλίας.

Επιστημονικές Διενέξεις

Μια σύγχρονη διένεξη αφορά το αν τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία βλάπτουν ή όχι την υγεία ανθρώπων και ζώων. Μερικά στοιχεία υποδηλώνουν ότι υπάρχει εκτεταμένη ρύπανση του περιβάλλοντος από τον ηλεκτρομαγνητισμό, οι πηγές του οποίου ποικίλλουν: από τα σύρματα υψηλής τάσης μέχρι τον κομπιούτερ και το φούρνο μικροκυμάτων στο σπίτι σας. Κάποιοι μάλιστα ισχυρίζονται ότι, έπειτα από μερικά χρόνια χρήσης, τα κινητά τηλέφωνα μπορούν να βλάψουν τον εγκέφαλό σας. Άλλοι πάλι επικαλούνται επιστημονικές μελέτες που υποδηλώνουν ότι η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία μπορεί να προξενήσει καρκίνο και θάνατο. Η εφημερίδα Δι Οστρέλιαν (The Australian) αναφέρει ένα σχετικό παράδειγμα: «Μια βρετανική δημόσια επιχείρηση ηλεκτρισμού ενάγεται για το θάνατο ενός αγοριού που όπως λέγεται παρουσίασε καρκίνο επειδή κοιμόταν κοντά σε σύρματα υψηλής τάσης». Ένας σύμβουλος βιομηχανικής ιατρικής στη Μελβούρνη, ο Δρ Μπρους Χόκινγκ, διαπίστωσε ότι «τα παιδιά που ζούσαν σε απόσταση περίπου τεσσάρων χιλιομέτρων από τους κύριους τηλεοπτικούς πύργους του Σίντνεϊ είχαν πάνω από διπλάσιες πιθανότητες να πάθουν λευχαιμία σε σύγκριση με τα παιδιά που ζούσαν έξω από την ακτίνα των τεσσάρων χιλιομέτρων».

Την ώρα που οι περιβαλλοντολόγοι υποστηρίζουν αυτούς τους ισχυρισμούς, τα μεγάλα εμπορικά και οικονομικά συμφέροντα χάνουν δισεκατομμύρια δολάρια από αυτό που ονομάζουν «περιττές εκστρατείες εκφοβισμού». Έτσι οργανώνουν αντεπιθέσεις και λαβαίνουν υποστήριξη από άλλους τομείς της επιστημονικής κοινότητας.

Επίσης υπάρχει η διένεξη για τη χημική ρύπανση. Μερικοί έχουν περιγράψει τη διοξίνη ως «την πιο τοξική χημική ουσία που έχει δημιουργήσει ο άνθρωπος». Αυτή η χημική ουσία, η οποία περιγράφεται από τον Μάικλ Φουμέντο ως «απλώς αναπόφευκτο υποπροϊόν της παρασκευής ορισμένων παρασιτοκτόνων» (Η Επιστήμη Πολιορκείται [Science Under Siege]), χαρακτηρίστηκε από μερικούς «βασικό συστατικό του παράγοντα όραντζ».a Έγινε διάσημη μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ. Μεγάλες δικαστικές μάχες ξέσπασαν μεταξύ των βετεράνων του πολέμου και των χημικών εταιριών, και η κάθε ομάδα είχε τους δικούς της ειδικούς επιστήμονες που διαφωνούσαν με τους επιστήμονες της άλλης ομάδας.

Με παρόμοιο τρόπο, περιβαλλοντικά ζητήματα όπως η παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας, το φαινόμενο του θερμοκηπίου και η μείωση του στρώματος του όζοντος απασχολούν πολλούς ανθρώπους. Σχετικά με τους περιβαλλοντικούς φόβους για την Ανταρκτική, η εφημερίδα Δε Καμπέρα Τάιμς (The Canberra Times) αναφέρει: «Έρευνες από επιστήμονες στο Σταθμό Πάλμερ, μια επιστημονική βάση των Ηνωμένων Πολιτειών στο νησί Άνβερ, δείχνουν ότι η υψηλή υπέρυθρη ακτινοβολία βλάπτει τις κατώτερες μορφές ζωής, όπως είναι το πλαγκτόν και τα μαλάκια, και θα μπορούσε να επηρεάζει και μορφές ζωής που βρίσκονται πιο ψηλά στην τροφική αλυσίδα». Εντούτοις πολλές άλλες επιστημονικές μελέτες φαίνεται να αντικρούουν μια τέτοια άποψη και να διώχνουν τους φόβους σχετικά με τη μείωση του όζοντος και την παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας.

Ποιος έχει δίκιο λοιπόν; Φαίνεται ότι κάθε ισχυρισμός ή επιχείρημα μπορεί να αποδειχτεί ή να διαψευστεί από ειδικούς επιστήμονες. «Η επιστημονική αλήθεια καθορίζεται από το κοινωνικό κλίμα των καιρών τουλάχιστον τόσο όσο και από τα εντάλματα της λογικής και της σκέψης», δηλώνει το βιβλίο Χαμένα Πρότυπα (Paradigms Lost). Ο Μάικλ Φουμέντο συνοψίζει το θέμα της διοξίνης λέγοντας: «Όλοι, ανάλογα με το ποιον ακούμε, είμαστε είτε πιθανά θύματα δηλητηρίασης είτε πιθανά θύματα χονδροειδούς παραπληροφόρησης».

Εντούτοις, για μερικές πασίγνωστες επιστημονικές καταστροφές δεν υπάρχουν δικαιολογίες. Η επιστήμη πρέπει να δώσει λόγο για αυτές.

«Μια Τρομερή Τραγωδία»

Στο «Μήνυμα προς τους Διανοουμένους» που απηύθυνε στις 29 Αυγούστου 1948, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν είχε κατά νου τις λιγότερο λαμπρές στιγμές της επιστήμης όταν δήλωσε: «Η πικρή πείρα μάς έχει διδάξει ότι ο ορθολογιστικός τρόπος σκέψης δεν αρκεί για να λύσει τα προβλήματα της κοινωνικής μας ζωής. Η βαθιά έρευνα και η επιμελής επιστημονική εργασία συχνά επέφεραν τραγικές συνέπειες στην ανθρωπότητα, . . . δημιουργώντας τα μέσα για τη μαζική αυτοκαταστροφή της. Όντως, πρόκειται για μια τρομερή τραγωδία!»

Μια πρόσφατη είδηση του Ασοσιέιτεντ Πρες έλεγε: «Η Βρετανία Παραδέχεται ότι Έκανε Πειράματα με Ραδιενέργεια σε Ανθρώπους». Το βρετανικό Υπουργείο Άμυνας επιβεβαίωσε ότι η κυβέρνηση έκανε πειράματα με ραδιενέργεια σε ανθρώπους επί σχεδόν 40 χρόνια. Ένα από αυτά τα πειράματα περιλάμβανε τη δοκιμή μιας ατομικής βόμβας στο Μαραλίνγκα της Νότιας Αυστραλίας στα μέσα της δεκαετίας του 1950.

Το όνομα Μαραλίνγκα προέρχεται από μια λέξη των Αβοριγίνων η οποία σημαίνει «κεραυνός», και αυτή η απομονωμένη περιοχή ήταν η τέλεια τοποθεσία για να διεξάγει η Βρετανία τα επιστημονικά της πειράματα. Μετά την πρώτη έκρηξη, η ευφορία της επιτυχίας ήταν διάχυτη. Ένα δημοσίευμα μιας εφημερίδας της Μελβούρνης έλεγε: «Καθώς διαλυόταν το [ραδιενεργό] σύννεφο, φάλαγγες φορτηγών και τζιπ έφερναν πίσω τους Βρετανούς, Καναδούς, Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς τεχνικούς οι οποίοι είχαν παρακολουθήσει την έκρηξη από ορύγματα που απείχαν μόλις πέντε μίλια από το σημείο όπου έλαβε χώρα. Και όλοι ήταν χαμογελαστοί. Έμοιαζαν σαν να επέστρεφαν από πικνίκ».

Ο επιστημονικός ανταποκριτής της βρετανικής εφημερίδας Ντέιλι Εξπρές (Daily Express), Τσάπμαν Πίντσερ, συνέθεσε και ένα τραγούδι με τίτλο «Λαχτάρα για το Πυρηνικό Μανιτάρι». Προσθέστε σε αυτά τη διαβεβαίωση ενός υπουργού ο οποίος είπε ότι η δοκιμή είχε πραγματοποιηθεί ακριβώς σύμφωνα με το σχέδιο και ότι δεν θα υπήρχε κίνδυνος από τη ραδιενέργεια για κανέναν κάτοικο της Αυστραλίας. Έπειτα από χρόνια, όμως, τα χαμόγελα έσβησαν από τα πρόσωπα εκείνων που πέθαιναν από έκθεση στην ακτινοβολία, και ακολούθησε ένας καταιγισμός αγωγών για αποζημίωση. Δεν υπήρχε πια «Λαχτάρα για το Πυρηνικό Μανιτάρι»! Το Μαραλίνγκα παραμένει απαγορευμένη περιοχή εξαιτίας της ρύπανσης από τη ραδιενέργεια.

Παρόμοια ήταν και η εμπειρία των Ηνωμένων Πολιτειών με τις πυρηνικές δοκιμές στη Νεβάδα. Μερικοί πιστεύουν ότι πρόκειται για πολιτικό ζήτημα και όχι για σφάλμα της επιστήμης. Ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, ο οποίος ήταν επικεφαλής στην κατασκευή της πρώτης αμερικανικής ατομικής βόμβας, στο Λος Άλαμος του Νέου Μεξικού, είπε: «Δεν είναι ευθύνη του επιστήμονα να καθορίζει αν θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί μια υδρογονοβόμβα. Αυτή την ευθύνη την έχει ο λαός της Αμερικής και οι εκλεγμένοι εκπρόσωποί του».

Μια Τραγωδία Διαφορετικού Είδους

Η χρήση αίματος στην ιατρική καθιερώθηκε μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η επιστήμη τη χαιρέτισε ως ζωοσωτήρια μέθοδο και διακήρυξε ότι ήταν ασφαλής. Αλλά η εμφάνιση του AIDS συντάραξε τον κόσμο της ιατρικής, αφυπνίζοντάς τον από τη μακαριότητά του. Ξαφνικά, το υποτιθέμενο ζωοσωτήριο υγρό μετατράπηκε σε φονιά για μερικούς. Ο διευθυντής κάποιου μεγάλου νοσοκομείου στο Σίντνεϊ της Αυστραλίας είπε στο Ξύπνα!: «Επί δεκαετίες μεταγγίζαμε μια ουσία για την οποία δεν γνωρίζαμε πολλά. Δεν γνωρίζαμε καν μερικές από τις ασθένειες που μετέφερε. Τι άλλο μεταγγίζουμε μαζί με αυτήν δεν το γνωρίζουμε ακόμη, επειδή δεν μπορούμε να κάνουμε ελέγχους για κάτι που δεν γνωρίζουμε».

Μια ιδιαίτερα τραγική περίπτωση περιλάμβανε τη χρήση μιας αυξητικής ορμόνης για τη θεραπεία στείρων γυναικών. Αναζητώντας μεγαλύτερη ικανοποίηση στη ζωή με το να κάνουν ένα παιδί, εκείνες οι γυναίκες είδαν αυτή τη θεραπεία σαν ευλογία. Χρόνια αργότερα, μερικές από αυτές πέθαναν μυστηριωδώς από την εκφυλιστική εγκεφαλοπάθεια Κρόιτσφελντ-Γιάκομπ (CJD). Τα παιδιά που παρουσίαζαν καθυστερημένη ανάπτυξη και υποβλήθηκαν σε θεραπεία με την ίδια ορμόνη άρχισαν να πεθαίνουν. Οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι οι επιστήμονες είχαν πάρει την ορμόνη από την υπόφυση νεκρών ανθρώπων. Μερικά πτώματα προφανώς είχαν τον ιό της CJD, και έτσι κάποιες ποσότητες της ορμόνης μολύνθηκαν. Ακόμη πιο τραγικό είναι το γεγονός ότι μερικές από τις γυναίκες που υποβλήθηκαν σε θεραπεία με την ορμόνη έγιναν αιμοδότες προτού εμφανιστούν τα συμπτώματα της CJD. Εκφράζονται φόβοι ότι ο ιός μπορεί να βρίσκεται τώρα σε αποθέματα αίματος, επειδή δεν υπάρχει εξέταση που να τον εντοπίζει.

Κάθε κλάδος της επιστήμης περιλαμβάνει κάποιους κινδύνους. Δεν είναι παράξενο λοιπόν το ότι, όπως δηλώνει το βιβλίο Η Αφύσικη Φύση της Επιστήμης (The Unnatural Nature of Science), η επιστήμη «αντιμετωπίζεται με ένα μείγμα θαυμασμού και φόβου, ελπίδας και απόγνωσης, θεωρείται πηγή πολλών δεινών της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας αλλά και πηγή των λύσεων για αυτά τα δεινά».

Αλλά πώς μπορούμε να ελαχιστοποιήσουμε τον προσωπικό κίνδυνο; Πώς μπορούμε να διατηρήσουμε μια ισορροπημένη άποψη για την επιστήμη; Το επόμενο άρθρο θα μας βοηθήσει.

[Υποσημειώσεις]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 6]

Ένας υπουργός είπε ότι δεν θα υπήρχε κίνδυνος από τη ραδιενέργεια

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 7]

Το πεδίο δοκιμών Μαραλίνγκα είναι μολυσμένο από ραδιενέργεια

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 8]

«Δεν είναι ευθύνη του επιστήμονα να καθορίζει αν θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί μια υδρογονοβόμβα».—Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, ατομικός επιστήμονας

[Εικόνα στη σελίδα 9]

«Η πικρή πείρα μάς έχει διδάξει ότι ο ορθολογιστικός τρόπος σκέψης δεν αρκεί για να λύσει τα προβλήματα της κοινωνικής μας ζωής».—Άλμπερτ Αϊνστάιν, φυσικός

[Ευχαριστίες]

Φωτογραφία U.S. National Archives

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 5]

Richard T. Nowitz/Corbis

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 8, 9]

Φωτογραφία USAF