Φυτοφάρμακα—Δεν Σκοτώνουν Μόνο Επιβλαβή Ζωύφια

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗ ΒΡΑΖΙΛΙΑ

«ΕΙΝΑΙ τέλεια», λέει ο αγρότης Ντομίνγκος ντος Σάντος καθώς κοιτάζει την κασσάβα που καλλιεργεί στο αγρόκτημά του, στη νότια Βραζιλία. Έχει λόγους να είναι ικανοποιημένος. Τα φύλλα των φυτών του δείχνουν σαν να μην τα άγγιξε ποτέ επιβλαβές έντομο. Άλλο ένα κατόρθωμα των χημικών εντομοκτόνων; Όχι. «Πέρυσι και φέτος», λέει ο Ντομίνγκος, «δεν χρειάστηκε να αγοράσω ούτε σταγόνα εντομοκτόνου».

Ο Ντομίνγκος ανήκει σε μια αυξανόμενη κατηγορία αγροτών οι οποίοι διστάζουν να χρησιμοποιήσουν φυτοφάρμακα για να προστατέψουν τις καλλιέργειές τους.a Αντί για αυτά, χρησιμοποιούν μεθόδους που τους βοηθούν να σταματήσουν ή τουλάχιστον να μειώσουν τη χρήση χημικών ουσιών. «Τι είδους μεθόδους;» ρώτησα τον Σάντρο Μίλερ, έναν αγρονόμο ο οποίος διεξάγει πειράματα σε μια φυτεία εσπεριδοειδών κοντά στο Σάο Πάολο. «Και πρώτα πρώτα, ποιο είναι το σκεπτικό των αγροτών που τους κάνει να μειώνουν τη χρήση εντομοκτόνων;»

Ο Κύκλος των Φυτοφαρμάκων

Για να με βοηθήσει να συλλάβω μία από τις σκοτεινές πλευρές της χρήσης χημικών εντομοκτόνων, ο Σάντρο λέει: «Φαντάσου ότι μια ομάδα αστυνομικών καταδιώκει κάποια συμμορία ληστών τραπέζης. Οι ληστές, για να ξεφύγουν, ορμούν σε ένα πολυσύχναστο κτίριο γραφείων. Χάνονται στο πλήθος και η αστυνομία καλεί ένα ελικόπτερο το οποίο ρίχνει μια βόμβα αερίων στο κτίριο. Αυτή σκοτώνει, όχι μόνο τους ληστές, αλλά και αθώους υπαλλήλους καθώς και τους φύλακες του κτιρίου. Κάτι ανάλογο συμβαίνει όταν ο γεωργός βομβαρδίζει κατ’ επανάληψη τις καλλιέργειές του με ισχυρά εντομοκτόνα. Αυτά σκοτώνουν τα επιβλαβή έντομα, τους ληστές, αλλά παράλληλα εξουδετερώνουν και τα ωφέλιμα, τους φύλακες».

«Αλλά τουλάχιστον σώζεται η καλλιέργεια», απαντάω. Ωστόσο, ο Σάντρο τονίζει ότι η αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων σηματοδοτεί την εκκίνηση ενός επιβλαβούς κύκλου. Με ποιον τρόπο; Μερικά ζωύφια επιζούν από τον ψεκασμό επειδή είναι ανθεκτικά σε ορισμένα φυτοφάρμακα. Έπειτα παραμένουν μέσα στο χωράφι έχοντας απαλλαχτεί από όλους τους φύλακες, δηλαδή τα ωφέλιμα έντομα—και αυτό χάρη στον ψεκασμό που έκανε ο γεωργός.

Η άφθονη τροφή και η έλλειψη φυσικών εχθρών εγγυώνται τη ραγδαία αύξηση των ζωυφίων που παρουσιάζουν αντοχή στα εντομοκτόνα, πράγμα το οποίο αναγκάζει το γεωργό να ψεκάσει ξανά, και πιθανόν να καταφύγει σε έναν ακόμη πιο ισχυρό τύπο εντομοκτόνου. Σε μερικές περιοχές της Νότιας Αμερικής όπου καλλιεργούνται φασόλια, οι γεωργοί ψεκάζουν κάθε εβδομάδα. Ποια είναι η κατάληξη αυτού του κύκλου; «Αν σπείρεις φυτοφάρμακα», είπε ένας γεωργός, «θα θερίσεις δηλητήριο».

Χρήση Φυτοφαρμάκων—Αναγκαίο Κακό;

Οι έρευνες δείχνουν πως, όταν ο άνθρωπος δηλητηριάζει τα παράσιτα, δηλητηριάζει και τον εαυτό του. Στη Βραζιλία και μόνο, ανέφερε το περιοδικό Γκία Ρουράλ (Guia Rural), τα φυτοφάρμακα δηλητηριάζουν περίπου 700.000 ανθρώπους το χρόνο—δηλαδή κατά μέσο όρο ένα άτομο ανά 45 δευτερόλεπτα! Επίσης, η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας αναφέρει ότι σε όλο τον κόσμο πεθαίνουν κάθε χρόνο 220.000 άνθρωποι εξαιτίας της έκθεσης σε τοξικά φυτοφάρμακα. Επιπλέον, τα φυτοφάρμακα προξενούν μεγάλη ζημιά στο περιβάλλον.

Αν και μερικοί σήμερα έχουν την άποψη πως όταν κάποιος ανοίγει ένα κουτί με εντομοκτόνο ουσιαστικά ανοίγει, θα λέγαμε, το κουτί της Πανδώρας, κάποιοι άλλοι βλέπουν τη χρήση φυτοφαρμάκων ως αναγκαίο κακό. Και το επιχείρημά τους είναι το εξής: Ή θα χρησιμοποιούμε φυτοφάρμακα και θα έχουμε τροφή ή δεν θα τα χρησιμοποιούμε και θα λιμοκτονήσουμε. Εξάλλου, ο αριθμός των ανθρώπων στη γη αυξάνεται ενώ το ποσοστό του καλλιεργήσιμου εδάφους μειώνεται. Αν θέλουμε να αποτρέψουμε την παγγήινη λιμοκτονία, πρέπει να προστατέψουμε τις καλλιέργειες από τα επιβλαβή έντομα που είναι ικανά να τις καταστρέψουν.

Σαφώς, τα παράσιτα συνιστούν ένα μεγάλο πρόβλημα. Ευτυχώς, όμως, ολοένα και περισσότεροι γεωργοί σε όλο τον κόσμο μαθαίνουν ότι υπάρχει ένας τρόπος αντιμετώπισης που είναι καλύτερος από τον ψεκασμό των καλλιεργειών με ισχυρές δόσεις φυτοφαρμάκων. Αυτός ο τρόπος ονομάζεται ολοκληρωμένη καταπολέμηση των εχθρών των φυτών, ή IPM.

IPM—Μια Εναλλακτική Λύση

«Τι είναι η IPM;» ρώτησα τον καθηγητή Εβόνεου Μπέρτι Φέλου, ο οποίος είναι επικεφαλής του Εντομολογικού Τμήματος του Πανεπιστημίου του Σάο Πάολο στο Πιρασικάμπα και κορυφαίος ερευνητής στον τομέα της φυσικής καταπολέμησης των παρασίτων. Ο καθηγητής Μπέρτι εξήγησε ότι στόχος της IPM είναι η μείωση της χρήσης εντομοκτόνων στα απολύτως αναγκαία κατώτατα επίπεδα, και η χρήση μόνο εκείνων των εντομοκτόνων που σκοτώνουν συγκεκριμένα επιβλαβή ζωύφια. Ο περιορισμένος ψεκασμός στη συνέχεια ενισχύεται με φυσικές μορφές καταπολέμησης των παρασίτων.

Μια τέτοια μορφή καταπολέμησης των παρασίτων είναι η αμειψισπορά. Για παράδειγμα, από χρόνο σε χρόνο ο γεωργός καλλιεργεί εναλλακτικά καλαμπόκι και φασόλια. Τα ζωύφια που προτιμούν το καλαμπόκι αλλά απεχθάνονται τα φασόλια ή θα λιμοκτονήσουν ή θα εγκαταλείψουν εκείνο το μέρος ψάχνοντας να βρουν κάποιο άλλο που να έχει περισσότερο καλαμπόκι. Έτσι, την επόμενη φορά που θα φυτευτεί καλαμπόκι, τα περισσότερα από αυτά τα ζωύφια μπορεί να έχουν εξαφανιστεί—τουλάχιστον για λίγο καιρό. Όταν δε τα ζωύφια που τρώνε το καλαμπόκι επιστρέψουν μαζικά, μια ακόμη αμειψισπορά ίσως τα αναγκάσει σύντομα να ξαναφύγουν.

Η βιολογική καταπολέμηση είναι ένα άλλο στοιχείο της IPM. Οι γεωργοί «επιστρατεύουν» ως συμμάχους διάφορα έντομα, βακτήρια, ιούς, μύκητες και άλλους φυσικούς εχθρούς των παρασίτων. Για παράδειγμα, Βραζιλιανοί ερευνητές παρατήρησαν ότι στο φυσικό περιβάλλον πολλές κάμπιες πέθαναν όταν μολύνθηκαν από έναν ιό που ονομάζεται ραβδοϊός. Σκέφτηκαν λοιπόν ότι, εφόσον ο ιός είναι αβλαβής για τους ανθρώπους, θα μπορούσαν να ψεκάζουν τις καλλιέργειες με ένα υγρό που να περιέχει τον ιό, και αυτό θα δρούσε ως βιολογικό εντομοκτόνο με στόχο τις κάμπιες που καταβροχθίζουν τις καλλιέργειες σόγιας και κασσάβας. Το σχέδιο αποδείχτηκε αποτελεσματικό. Οι κάμπιες πέθαναν μέσα σε λίγες μέρες αφότου έφαγαν από τις καλλιέργειες που είχαν ψεκαστεί. Επιπλέον, οι ψόφιες κάμπιες προσφέρουν στο γεωργό δωρεάν πολεμοφόδια για μελλοντικές μάχες. Με ποιον τρόπο;

«Ο γεωργός βάζει απλώς τις ψόφιες κάμπιες που έχουν μολυνθεί από τον ιό σε ένα μπλέντερ», εξήγησε ο καθηγητής Μπέρτι, «τις πολτοποιεί, φιλτράρει την πολτοποιημένη μάζα και φυλάει το υγρό στην κατάψυξη». Κατόπιν, ξεπαγώνει το υγρό που περιέχει τον ιό, το αναμειγνύει με νερό και ψεκάζει την καλλιέργειά του με το μείγμα.

Αυτό το βιολογικό εντομοκτόνο μπορεί να μην έχει την άμεση επενέργεια των χημικών ομολόγων του, αλλά, σύμφωνα με μια ερευνήτρια, έχει ποσοστό επιτυχίας τουλάχιστον 90 τοις εκατό.

Καταπολέμηση των Ζωυφίων—Με Φυσικό Τρόπο

Η επιστράτευση ωφέλιμων εντόμων ως συμμάχων στον αγώνα εναντίον των επιβλαβών ζωυφίων είναι μια άλλη σημαντική πτυχή της βιολογικής καταπολέμησης των παρασίτων. Ωστόσο, παρά τις προσπάθειες που γίνονται για να πειστούν οι αγρότες να χρησιμοποιήσουν αυτή τη μορφή καταπολέμησης των ζωυφίων, πολλοί αγρότες στη Βραζιλία και αλλού έχουν ακόμη κάποιες επιφυλάξεις. Γιατί; Φαίνεται ότι οι γεωργοί θεωρούν τόσο παράλογο το να ελευθερώσουν έντομα μέσα σε μια φυτεία σκόπιμα όσο παράλογο θεωρούν οι κάτοικοι των πόλεων το να ελευθερώσουν κατσαρίδες μέσα στα διαμερίσματά τους. «Οι περισσότεροι γεωργοί», μου είπε ο καθηγητής Μπέρτι, «πιστεύουν ότι όλα τα έντομα τρώνε τα φυτά. Το τελευταίο πράγμα που θα ήθελε ένας γεωργός είναι περισσότερα έντομα».

Είναι σαφές, λοιπόν, ότι η βιολογική καταπολέμηση παρασίτων θα κερδίσει δημοτικότητα μόνο όταν οι γεωργοί κατανοήσουν πως μερικά έντομα είναι σύμμαχοί τους. Για παράδειγμα, γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα, οι οπωροκαλλιεργητές στην Καλιφόρνια των Η.Π.Α. επιστράτευσαν πασχαλίτσες για να τους βοηθήσουν. Εκείνη την εποχή, επιβλαβή έντομα, τα οποία μεταφέρθηκαν τυχαία από την Αυστραλία, έπληξαν και ουσιαστικά αφάνισαν όλες τις λεμονιές και τις πορτοκαλιές. Μέσα σε λιγότερο από δύο χρόνια, οι πασχαλίτσες κατόρθωσαν να καταπολεμήσουν τα έντομα-εισβολείς, σώζοντας τις καλλιέργειες εσπεριδοειδών στην Καλιφόρνια.

Καταπολέμηση που Φέρνει Ουσιαστικά Αποτελέσματα

Σήμερα, μερικοί αγρότες στη Βραζιλία ανακαλύπτουν εκ νέου το ρόλο της ζουανίνια (της μικρής Ιωάννας, όπως αποκαλούν την πασχαλίτσα εδώ) ως αξιόπιστου “φύλακα”. «Οι ζουανίνιας καταπολεμούν τη μελίγκρα σε αυτή την εσπεριδοκαλλιέργεια», μου είπε ο Σάντρο, καθώς περπατούσαμε πλάι στις δενδροστοιχίες που σχημάτιζαν οι πορτοκαλιές μέσα στον οπωρώνα που φρόντιζε. Σταμάτησε σε μια πορτοκαλιά, έφτασε ένα κλαδί με καινούρια φύλλα και το λύγισε προς τα κάτω. Οι αφίδες, ή αλλιώς μελίγκρες—νωχελικά έντομα που έχουν μέγεθος όσο το κεφάλι μιας καρφίτσας—κάθονταν ακίνητες, με την προβοσκίδα τους βυθισμένη στα φύλλα, απομυζώντας χυμό.

Αυτές οι μελίγκρες, όμως, αποτελούν τροφή για τους “φύλακες”. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν μερικά είδη πασχαλίτσας που μπορούν να καταβροχθίσουν 800 μελίγκρες η καθεμιά κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Είναι αυτό αρκετό ώστε να υπάρξουν ουσιαστικά αποτελέσματα; «Είναι», λέει ο Σάντρο, «αν αφήσεις αρκετό γρασίδι και αγριόχορτα ανάμεσα στα εσπεριδοειδή ώστε να μπορούν να καταφεύγουν εκεί αρκετές πασχαλίτσες και άλλοι φυσικοί εχθροί». Στο παρελθόν, όταν δεν εφαρμοζόταν η βιολογική καταπολέμηση σε αυτό το περιβόλι, επισήμανε ο Σάντρο, γίνονταν ψεκασμοί με χημικά εντομοκτόνα κάθε δύο εβδομάδες. Σήμερα, χάρη στους φυσικούς εχθρούς, όπως είναι οι πασχαλίτσες και άλλα έντομα, ο ψεκασμός με εντομοκτόνα είναι πια απαραίτητος μόνο κάθε δύο ή τρεις μήνες.

Η πασχαλίτσα είναι ένας μόνο από τους πολλούς φυσικούς συμμάχους στους οποίους μπορούν να βασίζονται οι γεωργοί. Οι μέλισσες, οι σφήκες, τα πουλιά, οι αράχνες, οι βάτραχοι, οι φρύνοι, για να αναφέρουμε λίγα μόνο, είναι όλα μέλη του στρατού που καταπολεμά τα παράσιτα σε εικοσιτετράωρη βάση. Ακόμη και τα ψάρια βοηθούν στην αντικατάσταση των ψεκασμών. Πώς;

Στην Κίνα, αναφέρει ο ερευνητής Σιάο Φαν, του Υπουργείου Γεωργίας και Δασοκομίας στο Νανκίνγκ της επαρχίας Κιανγκσού, η ανάγκη για εντομοκτόνα μειώθηκε όταν άρχισαν να εκτρέφουν ψάρια σε ορυζώνες που κατακλύζονται με νερό. Οι αγρότες, τραβώντας ένα σχοινί, κουνάνε τα φυτά με τέτοιον τρόπο ώστε τα έντομα πέφτουν στο νερό. «Επειδή τα έντομα αυτά προσποιούνται ότι είναι ψόφια όταν πέφτουν από τα φυτά», εξηγεί ο Φαν, «τα τρώνε εύκολα τα ψάρια».

Η χρήση μικρότερων δόσεων φυτοφαρμάκου επιτρέπει επίσης στα ωφέλιμα έντομα να επιβιώνουν. Αυτά τα έντομα ενώνουν τις δυνάμεις τους με τα ψάρια για την καταπολέμηση των παρασίτων. Χάρη στη βιολογική καταπολέμηση των παρασίτων, λέει ο Φαν, η χρήση μεγάλων ποσοτήτων δηλητηριωδών εντομοκτόνων αποτελεί παρελθόν. Τα οφέλη στον τομέα της υγείας και της οικολογίας, προσθέτει, είναι προφανή.

Είναι αλήθεια, βέβαια, ότι οι αγρότες υιοθετούν την IPM περισσότερο για οικονομικούς και λιγότερο για οικολογικούς λόγους. Εξάλλου, η χρήση λιγότερων δαπανηρών φυτοφαρμάκων εξοικονομεί χρήματα, και αυτό σημαίνει μεγαλύτερα κέρδη—ένα κίνητρο με διαχρονική και παγγήινη ισχύ. Ωστόσο, αν τα μεγαλύτερα οικονομικά κέρδη οδηγούν ταυτόχρονα σε λιγότερο δηλητηριασμένες σοδειές και σε μικρότερη περιβαλλοντική βλάβη, τότε η IPM φέρνει οφέλη στους αγρότες, στους καταναλωτές καθώς και στο περιβάλλον. Όπως το τοποθέτησε ένας ειδικός, με την IPM «βγαίνουν όλοι κερδισμένοι».

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 21]

Η Κληρονομιά των Φυτοφαρμάκων

Ακόμη και αν όλοι οι αγρότες παγκόσμια άρχιζαν να εφαρμόζουν από σήμερα την τακτική της ολοκληρωμένης βιολογικής καταπολέμησης, το πρόβλημα των φυτοφαρμάκων δεν θα λυνόταν άμεσα. Η Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας του Ο.Η.Ε. (FAO) εκτιμά ότι έχουν απομείνει αποθηκευμένοι 100.000 και πλέον τόνοι φυτοφαρμάκων σε αναπτυσσόμενες χώρες. «Ένα μεγάλο μέρος αυτών των αποθεμάτων», επισημαίνει το περιοδικό Ο Πλανήτης Μας (Our Planet), το οποίο είναι έκδοση του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον, «είναι υπόλοιπα φυτοφαρμάκων τα οποία χορηγήθηκαν στα πλαίσια κάποιων συμφωνιών παροχής βοήθειας». Αυτά τα αποθέματα περιλαμβάνουν μεγάλες ποσότητες DDT και άλλων φυτοφαρμάκων τα οποία τώρα θεωρούνται επικίνδυνα απόβλητα. Αν δεν εξαλειφθεί αυτή η κληρονομιά των φυτοφαρμάκων, σχολιάζει το περιοδικό Ο Πλανήτης Μας, «μπορούμε να αναμένουμε καταστροφές».

Η εκκαθάριση, όμως, είναι μια δαπανηρή υπόθεση. Η εξάλειψη της κληρονομιάς των φυτοφαρμάκων στην Αφρική και μόνο μπορεί να κοστίζει μέχρι και 100 εκατομμύρια δολάρια (περ. 30 δισ. δρχ.). Ποιος θα πληρώσει το λογαριασμό; Η FAO ζητάει τη συνδρομή των χωρών που έδωσαν τη βοήθεια. Ωστόσο, όπως εξηγεί η FAO, «πρέπει να ζητηθεί βοήθεια και από κάποιες εταιρίες αγροχημικών προϊόντων, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις συντέλεσαν στη δημιουργία πλεονάσματος ή περιττού αποθέματος φυτοφαρμάκων». Μέχρι στιγμής, όμως, αυτές οι εταιρίες εξακολουθούν να «διστάζουν να συμβάλουν οικονομικά στην εκκαθάριση των παλιών αποθεμάτων».

[Πλαίσιο στη σελίδα 22]

Τροποποιημένα Φυτά—Γιατί Είναι Αμφιλεγόμενα;

Η βιοτεχνολογία είναι άλλο ένα όπλο για την καταπολέμηση των παρασίτων. Χάρη στην αυξανόμενη γνώση που αποκτά ο άνθρωπος γύρω από τις εσωτερικές διεργασίες του μορίου DNA, οι ερευνητές έχουν καταφέρει να συνδυάσουν στοιχεία από το DNA διαφόρων ειδών και να παραγάγουν φυτά που διαθέτουν ενσωματωμένους αμυντικούς μηχανισμούς κατά των παρασίτων.

Το καλαμπόκι είναι ένα παράδειγμα. Οι επιστήμονες που ασχολούνται με τη γενετική μηχανική πήραν ένα γονίδιο από μια άλλη πηγή και το εισήγαγαν στο DNA του καλαμποκιού. Στη συνέχεια, το γονίδιο αυτό παρήγαγε μια πρωτεΐνη η οποία είναι θανατηφόρα για τα παράσιτα. Το αποτέλεσμα είναι μια γενετικά τροποποιημένη καλαμποκιά η οποία μπορεί να αντισταθεί στα εχθρικά έντομα.

Ωστόσο, τα γενετικά τροποποιημένα φυτά είναι αμφιλεγόμενα. Οι πολέμιοί τους υποστηρίζουν ότι μπορεί να προκαλούν ασθένειες στους ανθρώπους ή ότι οι τροποποιημένες καλλιέργειες θα μπορούσαν να μετατραπούν σε εξαπλούμενα αγριόχορτα. Μερικοί επιστήμονες προειδοποιούν ότι τα φυτά που έχουν εξοπλιστεί με κάποιο γονίδιο το οποίο σκοτώνει τα έντομα θα κάνουν τα παράσιτα πιο ανθεκτικά. «Πρέπει να μετριάσουμε τον ενθουσιασμό μας για τη γενετική μηχανική», συνιστά ο εντομολόγος Μπέρτι. «Θυμάστε πόσο ενθουσιασμένος ήταν ο κόσμος στη δεκαετία του 1950 όταν τα εντομοκτόνα χαιρετίστηκαν ως θαύματα; Τώρα πια ξέρουμε ότι αυτή η άποψη δεν ήταν σωστή. Τα θαυματουργά εντομοκτόνα οδήγησαν στην εμφάνιση θαυματουργών εντόμων. Ποιος ξέρει τι προβλήματα θα δημιουργήσουν τα θαυματουργά τροποποιημένα φυτά της εποχής μας;»

Ακόμη και αν μπορούν να λυθούν όλα τα βιολογικά προβλήματα, μερικοί άνθρωποι έχουν ηθικούς προβληματισμούς όσον αφορά την παρέμβαση των επιστημόνων στους γενετικούς κώδικες. Μερικοί πιστεύουν ότι η βιοτεχνολογία ίσως λύσει τα παλιά προβλήματα των φυτοφαρμάκων, αλλά στη θέση τους ίσως μας δημιουργήσει καινούρια ηθικά προβλήματα.

[Εικόνα στη σελίδα 23]

Μια πασχαλίτσα μπορεί να φάει εκατοντάδες παράσιτα