Πείτε το με 17 Συλλαβές
Από τον ανταποκριτή του Ξύπνα! στην Ιαπωνία
Ένα πέταλο πεσμένο στη γη
Πετάει και γυρνάει στο κλαδί του:
Α! είναι μια πεταλούδα!
Τι παραστατική εικόνα, κι όμως αποτελείται από λίγες μόνο λέξεις! Για την ακρίβεια, στην ιαπωνική είναι μόνο 17 συλλαβές. Ναι, οι Ιάπωνες, οι αριστοτέχνες της μινιατούρας, εξυμνούν τη χώρα και το λαό τους σ’ αυτό που είναι γνωστό ως χαϊκού, μορφή ποίησης με τρεις ανομοιοκατάληκτους στίχους.
Αρχικά, το χαϊκού ήταν μέρος ποιημάτων τα οποία αποτελούνταν από πέντε στίχους και 31 συλλαβές και ονομάζονταν γουάκα ή τάνκα. Το Μεσαίωνα, άρεσε σε διάφορους επίδοξους ποιητές να χρησιμοποιούν το γουάκα σ’ ένα είδος λογοτεχνικού παιχνιδιού: ο ένας έδινε τους πρώτους τρεις στίχους και ο άλλος έφτιαχνε δυο ακόμα που να ταιριάζουν με τους πρώτους. Με τον καιρό, έγινε δημοφιλές το πρώτο μέρος μόνο του, η μορφή με τους τρεις στίχους, κι έτσι γεννήθηκε το χαϊκού.
Πώς Γράφεται ένα «Χαϊκού»
Το χαϊκού είναι μάθημα λακωνισμού. Ο πρώτος και ο τελευταίος στίχος αποτελούνται από πέντε συλλαβές ο καθένας και ο μεσαίος από εφτά. Κατά παράδοση, κάθε χαϊκού περιέχει το όνομα μιας εποχής του χρόνου ή κάποια λέξη που να φανερώνει την εποχή. Η λέξη «χιόνι» φέρνει στη σκέψη του αναγνώστη το χειμώνα, με τη λέξη «βάτραχος» ή «άνθος» φαντάζεται την άνοιξη, ενώ η λέξη «ζέστη» τον μεταφέρει στο καταμεσήμερο μιας καυτής καλοκαιρινής μέρας. Ναι, ο έμπειρος συνθέτης χαϊκού μπορεί να αναπλάσει τη διάθεση με μια-δυο μονάχα συλλαβές.
Το κριθάρι το ξεραίνουν
Μπροστά στην πόρτα
Κρέμονται παλιές γρίλιες από μπαμπού.
Μπορείτε να φτιάξετε στο μυαλό σας την εικόνα της παλιάς αγροικίας; Κριθάρι απλωμένο έξω στην πρόσοψη, για να ξεραθεί. Στην πόρτα κρέμονται γρίλιες από μπαμπού, που είναι πολύ ξεθωριασμένες από τον ήλιο των θερισμών του παρελθόντος.
Ένα καλογραμμένο χαϊκού, που μερικοί το αποκαλούν ‘ποίηση των ζωντανών εικόνων’, μπορεί να κάνει τον αναγνώστη να ζήσει ο ίδιος τη σκηνή που αναφέρεται στο ποίημα.
Σαλιγκάρι, μικροσκοπικέ μου άνθρωπε
Αργά, πολύ αργά
Ανέβα το Όρος Φούτζι.
Φανταστείτε αυτή τη σκηνή. Το Όρος Φούτζι υψώνεται επιβλητικά και απότομα φτάνοντας στα 3.700 μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας· οι μικροί λόφοι που βρίσκονται στους πρόποδες γύρω του φαίνονται μηδαμινοί. Δεν είναι εύκολο πράγμα να φτάσει κανείς στην κορυφή του και ο ασήμαντος άνθρωπος θα πρέπει να σκαρφαλώσει σαν σαλιγκάρι, τόσο αργά. Σχεδόν μπορείτε να νιώσετε τον πόνο των ποδιών!
Οι ποιητές που έγραφαν χαϊκού, όπως ο Ίσα Κομπαγιάσι στις αρχές του 19ου αιώνα, έβλεπαν με χιουμοριστική διάθεση την καθημερινή ζωή, αν και κοιτούσαν μάλλον τη σκοτεινή της πλευρά. Αυτό φαίνεται στο ακόλουθο χαϊκού, που είναι δικό του:
Άλλα ρούχα,
Άλλαξα, ναι,
Μα τις ίδιες ψείρες κουβαλάω.
Όλα αυτά τα δείγματα χαϊκού περιέχουν τις παραδοσιακές αναφορές στη φύση και στις εποχές. Πλουτίζουν την κατανόηση του αναγνώστη για τα ζώα και τα φυτά, τις αλλαγές των εποχών, την ευχάριστη θέα κι ένα σωρό άλλες λεπτομέρειες για τη χώρα και το λαό της. Ο ποιητής κατορθώνει, χωρίς να περιγράφει τα δικά του συναισθήματα, να αγγίξει τα αισθήματα του αναγνώστη με τις λίγες λέξεις που αριστοτεχνικά έχει διαλέξει. Τι ωραία χρήση του δώρου της γλώσσας!
Διδασκαλία με «Χαϊκού»
Η απλότητα του χαϊκού ανοίγει εύκολα στον καθένα το δρόμο για την ποίηση. Ορισμένοι δάσκαλοι πιστεύουν ότι το χαϊκού είναι ένα ωφέλιμο πρώτο βήμα προς το δημιουργικό γράψιμο. Επίσης, ο παραστατικός τρόπος με τον οποίο γίνονται οι αναφορές στη φύση και στις εποχές κάνει το μαθητή να ευαισθητοποιείται περισσότερο ως προς τον κόσμο που τον περιβάλλει. Κι όταν κάποιος παρατηρεί με τέτοια προσοχή την ομορφιά της δημιουργίας υποκινείται να εκτιμήσει πιο βαθιά τον Δημιουργό.
Μια δασκάλα νηπιαγωγείου στην Οσάκα της Ιαπωνίας είχε ορισμένες ανταμειφτικές εμπειρίες διδάσκοντας χαϊκού στους μικρούς μαθητές της. Τα μικρά, ηλικίας τριών μέχρι πέντε χρόνων, έμαθαν εκατό περίπου χαϊκού μέσα σ’ ένα σχολικό έτος. Παρατηρήθηκε ότι, σαν αποτέλεσμα, αυτά τα παιδιά «εκτιμούσαν περισσότερο τη φύση και φέρονταν καλύτερα στα ζώα». Πολύ ευχάριστο αποτέλεσμα σ’ αυτή την εποχή των έξαλλων διασκεδάσεων, όπου κυριαρχούν οι φαντασιώσεις!
Εδώ θα πρέπει ίσως να σημειωθεί ότι ορισμένοι επαγγελματίες πιστεύουν πως για να διακριθούν στο χαϊκού πρέπει να ασχοληθούν με τα της θρησκείας, όπως με το Βουδισμό Ζεν και την αυτοσυγκέντρωση. Όμως γενικά ο κόσμος στην Ιαπωνία μαθαίνει το χαϊκού απλώς ως μέρος της ιαπωνικής λογοτεχνίας κι αυτό θα αντιπροσωπεύει πάντα γι’ αυτούς το χαϊκού.
Το «Χαϊκού» Ταξιδεύει στο Εξωτερικό
Το χαϊκού, αν και γεννήθηκε, αναπτύχθηκε και καλλιεργήθηκε στην Ιαπωνία, έχει αποκτήσει μεγάλη φήμη ως η συντομότερη μορφή ποιήματος στον κόσμο. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950, ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον αναπτύχθηκε στη Δύση, ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου υπάρχουν αρκετά έντυπα με χαϊκού στην αγγλική γλώσσα. Για παράδειγμα, μια δασκάλα στην Καλιφόρνια χάρηκε πολύ όταν διαπίστωσε πως οι μαθητές της κατανοούσαν γρήγορα τα βασικά στοιχεία του χαϊκού. Αυτό είναι το πρώτο ποίημα κάποιου μαθητή:
Απ’ το βουνό
Στ’ αστέρια πάει
Σιγά-σιγά το φεγγάρι.
Καθόλου άσχημη προσπάθεια για ένα μικρό παιδί!
Το χαϊκού μπήκε και στον Τρίτο Κόσμο· ήδη γράφουν χαϊκού και στην Αφρική. Οι Σενεγαλέζοι έχουν αποδειχτεί ευαίσθητοι ποιητές. Ακολουθεί ένα παράδειγμα των έργων τους:
Οι όχθες στην ποταμιά
Χαμογελούν λυπημένα
Κάτω απ’ τον πύρινο ήλιο.
Πόσο έντονα εκφράζει αυτό το χαϊκού το πόσο δυνατός είναι ο αφρικανικός ήλιος. Οι άνθρωποι εκεί ζουν κοντά στη φύση και έχουν πλήρη συνείδηση της δύναμης και της ομορφιάς της. Γράφουν εξαίρετα χαϊκού.
Φυσικά, όταν πρόκειται να μεταφραστούν τα χαϊκού από την ιαπωνική σε κάποια άλλη γλώσσα, παρουσιάζεται το πρόβλημα της μορφής. Ενώ η μορφή με τις πέντε-εφτά-πέντε συλλαβές στην ιαπωνική είναι καλαίσθητη και ρέει, ο συνδυασμός των ίδιων συλλαβών μπορεί να αποδειχτεί σωστός γλωσσοδέτης σε άλλη γλώσσα. Γι’ αυτό, ορισμένοι δάσκαλοι υποστηρίζουν ότι πρέπει να αγνοείται το μέτρημα των συλλαβών ή ακόμα και να γίνονται δύο οι στίχοι. Άλλοι είναι της γνώμης να διατηρείται η μορφή με τους τρεις στίχους, και να γίνεται ο μεσαίος στίχος λίγο πιο μεγάλος. Ακολουθεί ένα χαϊκού που δεν είναι ιαπωνικό και είναι τέλειο σε μορφή και περιεχόμενο—έχει κερδίσει και βραβείο:
Πικρό πρωινό:
Σπουργίτια το ένα δίπλα στ’ άλλο
Χωρίς λαιμούς.
Μας λέει ότι είναι ένα κρύο χειμωνιάτικο πρωινό. Τα σπουργίτια κουρνιάζουν το ένα δίπλα στο άλλο, ίσως πάνω σε κάποιο τηλεφωνικό καλώδιο, κι έχουν όλα το λαιμό τους χωμένο μέσα στα φτερά των ώμων τους για να διατηρούνται ζεστά. Όλη αυτή η εικόνα εκφράστηκε μόνο με δυο κουβέντες!
Να τι γοητεύει όλο και περισσότερους στο χαϊκού—η πρόκληση να εκφράσεις την ομορφιά της φύσης, αιχμαλωτίζοντας τις ανεπαίσθητες λεπτομέρειες μιας σκηνής και να αγγίξεις τα συναισθήματα του αναγνώστη με τρεις μόνο στίχους και 17 συλλαβές. Όλα αυτά θα τα βρείτε στο χαϊκού.
[Εικόνα στη σελίδα 12]
Ένα πέταλο πεσμένο στη γη
Πετάει και γυρνάει στο κλαδί του:
Α! είναι μια πεταλούδα!
[Εικόνα στη σελίδα 13]
Το κριθάρι το ξεραίνουν
Μπροστά στην πόρτα
Κρέμονται παλιές γρίλιες από μπαμπού.
[Εικόνα στη σελίδα 14]
Σαλιγκάρι, μικροσκοπικέ μου άνθρωπε
Αργά, πολύ αργά
Ανέβα το Όρος Φούτζι.