Ποιος Σκοτώνει τα Βροχερά Δάση;

ΩΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗ σ’ αυτό το ερώτημα, συνήθως οι ευθύνες ρίχνονται στους φτωχούς του κόσμου. Επί αιώνες, οι χωρικοί στις τροπικές χώρες καλλιεργούν τη γη, με τη γεωργική μέθοδο κοπής και καύσης. Κόβουν τα δέντρα από μια δασική έκταση και τα καίνε· και αμέσως πριν ή αμέσως μετά το κάψιμο, φυτεύουν τους σπόρους που θα καλλιεργήσουν. Οι στάχτες του δάσους παρέχουν θρεπτικά συστατικά για τις καλλιέργειες.

Αυτός ο τρόπος καλλιέργειας έχει εδώ και πολύ καιρό φέρει στην επιφάνεια μια συγκλονιστική αλήθεια σχετικά με τα τροπικά βροχερά δάση. Περίπου το 95 τοις εκατό απ’ αυτά αναπτύσσονται σε πολύ άγονο χώμα. Το δάσος ανακυκλώνει τα θρεπτικά συστατικά τόσο γρήγορα που, ως επί το πλείστον, αυτά παραμένουν στα δέντρα και στη βλάστηση που βρίσκεται αρκετά πάνω από το έδαφος, ασφαλή από τις βροχές που θα μπορούσαν να τα απομακρύνουν από το χώμα. Συνεπώς, το βροχερό δάσος ταιριάζει απόλυτα με το περιβάλλον του. Η κατάσταση δεν είναι εξίσου καλή και για τους αγρότες.

Η Άσχημη Θέση των Φτωχών

Πάρα πολύ σύντομα, οι βροχές εξαφανίζουν τα θρεπτικά συστατικά που αφήνουν οι στάχτες από το καμένο δάσος. Σιγά-σιγά, η καλλιέργεια της γης γίνεται εφιάλτης. Ένας φτωχός Βολιβιανός αγρότης είπε τα εξής: «Τον πρώτο χρόνο, έκοψα τα δέντρα και τα έκαψα. Και μέσα στις στάχτες, το καλαμπόκι ψήλωσε και έγινε γλυκό, και όλοι μας νομίζαμε ότι επιτέλους τα είχαμε καταφέρει. . . . Από τότε όμως, τα πράγματα χειροτερεύουν. Το χώμα γίνεται όλο και πιο ξηρό, και μόνο αγριόχορτα μεγαλώνουν σ’ αυτό. . . . Και από παράσιτα και έντομα; Ποτέ μου δεν έχω ξαναδεί τόσο πολλά είδη. . . . Κοντεύουμε να τα παρατήσουμε πια».

Τα παλιά χρόνια, ο αγρότης απλούστατα θα έκοβε δέντρα από νέες δασικές εκτάσεις και θα άφηνε το προηγούμενο κομμάτι γης να μείνει σε κατάσταση αγρανάπαυσης. Από τη στιγμή που θα είχε δημιουργηθεί και πάλι δάσος στις προηγούμενες εκτάσεις, μπορούσε να ξανακόψει δέντρα ξεκινώντας και πάλι από την αρχή. Για να πετύχει όμως αυτή η μέθοδος, τα απογυμνωμένα κομμάτια γης πρέπει να περιστοιχίζονται από το αρχικό δάσος, έτσι ώστε τα έντομα, τα πουλιά και τα ζώα να μπορούν να σκορπίσουν τους σπόρους και να γονιμοποιήσουν τα καινούρια δενδρύλλια. Κι αυτό χρειάζεται χρόνο.

Η πληθυσμιακή έκρηξη έχει επίσης αλλάξει τα πράγματα. Καθώς οι αγρότες συνωστίζονται, οι περίοδοι αγρανάπαυσης διαρκούν όλο και πιο λίγο. Συχνά, οι μετανάστες αγρότες απλώς εξαντλούν τη γη τους μέσα σε λίγα χρόνια, κι έπειτα προχωρούν πιο μέσα στο δάσος, καίγοντας ολόκληρες λωρίδες δασικής έκτασης, από τη μια άκρη μέχρι την άλλη.

Υπάρχει άλλος ένας παράγοντας που επιδεινώνει την κατάσταση. Περίπου τα δύο τρίτα των ανθρώπων στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες εξαρτώνται από την ξυλεία, την οποία χρησιμοποιούν ως καύσιμη ύλη για το μαγείρεμα και τη θέρμανση. Ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες τους για καύσιμα ένα δισεκατομμύριο άτομα και πλέον είναι να κόβουν καυσόξυλα γρηγορότερα απ’ ό,τι αυτά αντικαθίστανται προς το παρόν.

Βαθύτερα Αίτια

Είναι εύκολο να ρίχνει κανείς τις ευθύνες στους φτωχούς. Αλλά, όπως το θέτουν οι οικολόγοι Τζέιμς Ντ. Νέισονς και Ντάνιελ Ι. Κόμερ, αυτό είναι σαν «να κατηγορεί κανείς τους στρατιώτες ότι προκαλούν τους πολέμους». Και προσθέτουν: «Αυτοί δεν είναι παρά πιόνια στο παιχνίδι που παίζει ο στρατηγός. Για να καταλάβει κανείς το ρόλο των αποίκων στην αποψίλωση, θα πρέπει να ρωτήσει γιατί αυτές οι οικογένειες αποφάσισαν να μπουν μέσα στο βροχερό δάσος. Η απάντηση είναι απλή: επειδή δεν υπάρχει γη γι’ αυτούς πουθενά αλλού».

Σε μια τροπική χώρα, περίπου το 72 τοις εκατό της γης ανήκει μόνο στο 2 τοις εκατό των γαιοκτημόνων. Στο μεταξύ, περίπου το 83 τοις εκατό των αγροτικών οικογενειών είτε δεν έχουν αρκετή γη για να επιβιώσουν είτε δεν έχουν καθόλου γη. Το σκηνικό αυτό επαναλαμβάνεται σε ποικίλο βαθμό σ’ ολόκληρη τη γη. Τεράστιες εκτάσεις ιδιωτικής γης χρησιμοποιούνται, όχι για την καλλιέργεια τροφής για τους ντόπιους, αλλά για την αύξηση των σοδειών που εξάγονται και πουλιούνται σε πλούσια κράτη στις εύκρατες ζώνες.

Η βιομηχανία που σχετίζεται με την υλοτομία είναι άλλος ένας παράγοντας που είναι γνωστό ότι φέρει ευθύνη. Εκτός από την άμεση φθορά που προξενεί στο δάσος, η υλοτομία καθιστά επίσης τα βροχερά δάση πιο ευπρόσβλητα στις φωτιές—και στον άνθρωπο. Μέσα στο παρθένο δάσος φτιάχνουν με τις μπουλντόζες δρόμους για να σέρνουν τους κομμένους κορμούς, κι αυτό διευκολύνει την εγκατάσταση για τα επερχόμενα πλήθη των αποίκων αγροτών.

Κι όταν οι αγροτικές καλλιέργειες αποτυγχάνουν, όπως γίνεται συνήθως, τότε αγοράζουν τη γη οι κτηνοτρόφοι και τη μετατρέπουν σε βοσκοτόπια για τα βοοειδή τους. Αυτό αληθεύει ιδιαίτερα στη Νότια και Κεντρική Αμερική. Το μεγαλύτερο μέρος του βοδινού που εκτρέφουν εξάγεται σε πλουσιότερα κράτη. Σε διάστημα ενός χρόνου, η γάτα που ζει σ’ ένα σπίτι στις Ηνωμένες Πολιτείες τρώει κατά μέσο όρο περισσότερο βοδινό απ’ ό,τι τρώει ο μέσος κάτοικος της Κεντρικής Αμερικής.

Τελικά, τα αναπτυγμένα κράτη είναι εκείνα που χρηματοδοτούν το θάνατο των τροπικών βροχερών δασών—για να ικανοποιήσουν τις δικές τους αδηφάγες ορέξεις. Η εξωτική τροπική ξυλεία, τα προϊόντα, τα βοδινά, πράγματα που αγοράζουν αφειδώς από τα τροπικά κράτη, απαιτούν όλα τη μετατόπιση ή τον εκφυλισμό του δάσους. Το πάθος που παρατηρείται στην Αμερική και στην Ευρώπη για την κοκαΐνη προκαλεί την απογύμνωση εκατοντάδων χιλιάδων στρεμμάτων βροχερού δάσους στο Περού, προκειμένου να είναι ελεύθερος ο δρόμος για την προσοδοφόρα καλλιέργεια κόκας.

Κέρδη που Αποβαίνουν Επιζήμια

Πολλές κυβερνήσεις προάγουν ενεργά την αποψίλωση των δασών. Προσφέρουν μείωση των φόρων για τους κτηνοτρόφους, τις εταιρίες ξυλείας και την εξαγωγή αγροτικών προϊόντων. Ορισμένα κράτη δίνουν στον αγρότη ένα κομμάτι γης με την προϋπόθεση ότι θα το «αναβαθμίσει» απογυμνώνοντάς το από το δάσος που περικλείεται σ’ αυτό. Κάποια χώρα στη Νοτιοανατολική Ασία στέλνει εκατομμύρια αποίκους αγρότες στα απομακρυσμένα βροχερά της δάση.

Η δικαιολογία για τέτοιου είδους πολιτική είναι ότι τα δάση χρησιμοποιούνται προς όφελος των φτωχών ή για την προώθηση οικονομιών που παρακμάζουν. Αλλά, σύμφωνα με την άποψη διαφόρων επικριτών, ακόμα κι αυτά τα βραχυπρόθεσμα κέρδη είναι απατηλά. Για παράδειγμα, η γη που δεν ήταν σε θέση να φιλοξενήσει τις σοδειές του αγρότη ίσως να μην είναι πιο φιλική στα βοοειδή του κτηνοτρόφου. Συνήθως οι κτηνοτρόφοι εγκαταλείπουν τα κτήματά τους ύστερα από δέκα χρόνια.

Συχνά, και η βιομηχανία ξυλείας δεν έχει καλύτερα αποτελέσματα. Όταν παίρνουν τη σκληρή ξυλεία από τα τροπικά δάση χωρίς να σκέφτονται το μέλλον, τα δάση μικραίνουν γρήγορα. Η Παγκόσμια Τράπεζα υπολογίζει ότι σε 20 και πλέον χώρες, από τις 33 που εξάγουν σήμερα την τροπική ξυλεία τους, θα εξαντληθεί η ξυλεία μέσα σε δέκα χρόνια. Στην Ταϋλάνδη, η αποψίλωση ήταν τόσο έντονη ώστε χρειάστηκε να τεθεί εκτός νόμου πάσης φύσης υλοτομία. Υπολογίζεται ότι στις Φιλιππίνες θα έχουν κοπεί όλα τα δέντρα μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990.

Αλλά, η πιο πικρή ειρωνεία είναι η εξής: Διάφορες μελέτες έχουν δείξει ότι ένα κομμάτι βροχερού δάσους μπορεί να αποφέρει περισσότερα εισοδήματα όταν μείνει άθικτο και συλλέγονται τα προϊόντα του—λόγου χάρη, τα φρούτα και το καουτσούκ. Ναι, πιο πολλά χρήματα απ’ όσα θα απέφερε η ίδια γη με τις καλλιέργειες, την κτηνοτροφία ή την υλοτομία. Κι όμως, η καταστροφή συνεχίζεται.

Η γη δεν μπορεί να αντέχει για πάντα αυτή τη μεταχείριση. Όπως το θέτει το βιβλίο Διάσωση των Τροπικών Δασών (Saving the Tropical Forests): «Αν συνεχίσουμε την καταστροφή με τον παρόντα ρυθμό, το ερώτημα δεν είναι αν θα εξαφανιστούν τα βροχερά δάση, αλλά πότε». Όμως, θα υπέφερε στ’ αλήθεια ο κόσμος αν καταστρέφονταν όλα τα βροχερά δάση;

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Συντελεστές της Αποψίλωσης των Δασών

Πλημμύρες που προκαλούνται από φράγματα

Εργασίες υλοτομίας

Κτηνοτροφία βοοειδών

Γεωργική μέθοδος κοπής και καύσης