Ωκεανοί—Πολύτιμο Κεφάλαιο ή Υπόνομοι του Πλανήτη Μας;

Από το Childe Harold’s Pilgrimage (Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ), του Λόρδου Βύρωνα.

ΚΑΠΟΤΕ τα λόγια αυτά ήταν κάτι παραπάνω από ποιητικά· ήταν αληθινά. Αλλά δεν είναι πια. Σήμερα τα λόγια του ποιητή, που εκφράζουν τόσο καλά την απεραντοσύνη του ωκεανού και τη φαινομενική του ατρωσία στις αδύναμες ανθρώπινες προσπάθειες να τον φθείρουν, αντηχούν τόσο ψεύτικα και κούφια όσο και η ιδέα ότι ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε ποτέ να πετάξει. Η κυριαρχία του ανθρώπου δεν τερματίζεται πια στην ακτή. Ο άνθρωπος έχει αφήσει σημάδια στη θάλασσα, και μάλιστα πολύ άσχημα σημάδια.

Έχετε πάει ποτέ στη θάλασσα; Αν ναι, τότε αναμφίβολα θα έχετε ευχάριστες αναμνήσεις απ’ αυτή την εμπειρία: το λαμπύρισμα των αχτίδων του ήλιου στο νερό· το γαληνευτικό, ρυθμικό παφλασμό των κυμάτων στην ακρογιαλιά· ένα αναζωογονητικό μπάνιο· το παιχνίδι στα κύματα. Και μόνο η σκέψη της σας κάνει να περιμένετε με ανυπομονησία την επόμενη φορά, έτσι δεν είναι; Μπορεί όμως να μην υπάρξει επόμενη φορά. Κι αυτή ίσως είναι η μικρότερη από τις ανησυχίες μας· η ικανοποίηση των αισθήσεών μας δεν είναι το μόνο που προσφέρει ο ωκεανός.

Για παράδειγμα, πάρτε μια βαθιά αναπνοή. Σύμφωνα με την εγκυκλοπαίδεια The New Encyclopædia Britannica, μεγάλο μέρος αυτής της αναπνοής το οφείλετε στους ωκεανούς. Πώς συμβαίνει αυτό; Η εγκυκλοπαίδεια λέει ότι τα νερά αυτού του πλανήτη, και συγκεκριμένα τα φύκια που βρίσκονται μέσα σ’ αυτά, προμηθεύουν περίπου το 90 τοις εκατό του οξυγόνου που αναπνέουμε. Άλλοι υπολογίζουν ότι από μόνο του το μικροσκοπικό φυτοπλαγκτόν των ωκεανών παρέχει μέχρι και το ένα τρίτο του οξυγόνου του πλανήτη. Επίσης, οι ωκεανοί μετριάζουν τη θερμοκρασία της υδρογείου, συντηρούν μια απίστευτα πλούσια ποικιλία ζωής και παίζουν αποφασιστικό ρόλο στο παγγήινο κλίμα και στους κύκλους της βροχής. Με λίγα λόγια, οι ωκεανοί είναι ζωτικό στοιχείο για τη ζωή σ’ αυτόν τον πλανήτη.

Υπόνομοι του Πλανήτη μας

Για τον άνθρωπο όμως είναι κάτι παραπάνω απ’ αυτό. Είναι και σκουπιδότοποι. Ακαθαρσίες από οχετούς, χημικά απόβλητα από εργοστάσια και εκροές νερού γεμάτες παρασιτοκτόνα από αγροτικές περιοχές, όλα αυτά πηγαίνουν στη θάλασσα μέσω φορτηγίδων, ποταμών και διαφόρων αγωγών. Εδώ και πολύ καιρό, ο άνθρωπος μεταχειρίζεται τους ωκεανούς σαν γιγάντιο υπόνομο. Τώρα όμως, ο υπόνομος έχει αρχίσει να αντεπιτίθεται στον άνθρωπο. Στα πρόσφατα χρόνια χρειάστηκε να κλείσουν δημοφιλή παραθαλάσσια θέρετρα σ’ ολόκληρο τον κόσμο, εξαιτίας του πλήθους των σκουπιδιών που έβγαιναν στην ξηρά και αποτελούσαν αηδιαστικό θέαμα.

Φαρμακευτικά εργαλεία και ιατρικά απορρίμματα, λόγου χάρη λερωμένοι επίδεσμοι, βελόνες για υποδόριες ενέσεις και φιαλίδια με αίμα—μερικά μολυσμένα από τον ιό του AIDS—αποτέλεσαν θέμα της επικαιρότητας, καθώς ξεβράστηκαν σε παραλίες της ανατολικής ακτής των Ηνωμένων Πολιτειών. Σωροί ακαθαρσιών από οχετούς, νεκροί αρουραίοι-πειραματόζωα, το εσωτερικό τοίχωμα ενός ανθρώπινου στομαχιού και ακόμα περισσότερα αηδιαστικά πράγματα, έκαναν όλα τη μακάβρια εμφάνισή τους. Μερικά απ’ αυτά έγιναν αρκετά συνηθισμένο θέαμα.

Το πρόβλημα αυτό έχει παρατηρηθεί σε παραλίες της Βόρειας Θάλασσας και της Βαλτικής Θάλασσας στη βόρεια Ευρώπη, στην Αδριατική και στη Μεσόγειο Θάλασσα στη νότια Ευρώπη, κι ακόμα κατά μήκος των σοβιετικών ακτών στη Μαύρη Θάλασσα και στον Ειρηνικό Ωκεανό. Διάφορες παραλίες έχουν κλείσει, εφόσον οι κολυμβητές σ’ αυτά τα μέρη διέτρεχαν κίνδυνο από ένα σωρό αρρώστιες. Ο παγκόσμια διάσημος εξερευνητής των ωκεανών Ζακ Κουστό έγραψε πρόσφατα ότι οι λουόμενοι σε ορισμένες παραλίες της Μεσογείου αψηφούσαν τον κίνδυνο να προσβληθούν από 30 ασθένειες, που κυμαίνονταν από ‘καλόγερους’ μέχρι γάγγραινα. Ο ίδιος πρόβλεψε ότι θα έρθει καιρός οπότε κανείς δεν θα τολμάει να βουτήξει ούτε το δάχτυλο του ποδιού του στο νερό.

Όμως τα απορρίμματα του ανθρώπινου γένους κάνουν κάτι περισσότερο από το να κλείνουν παραλίες και να αναστατώνουν κολυμβητές. Η βλάβη που προκαλούν έχει εξαπλωθεί σε βαθύτερα ύδατα.

Σε απόσταση εκατόν ενενήντα οχτώ χιλιομέτρων έξω από την ακτή της Νέας Υόρκης, στις Η.Π.Α., η Νέα Υόρκη άρχισε πριν από αρκετά χρόνια να πετάει τα λύματά της. Πρόσφατα, από ορισμένα υποθαλάσσια φαράγγια που βρίσκονται σε απόσταση 130 χιλιομέτρων, οι ψαράδες άρχισαν να φέρνουν στην επιφάνεια ψάρια με κακώσεις και με πτερύγια που σάπιζαν, καθώς και κάβουρες και αστακούς με «εγκαύματα»—τρύπες στα κελύφη τους που έμοιαζαν σαν να είχαν γίνει από αναμμένο καμινέτο. Οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι αρνούνται κάθε σχέση ανάμεσα στο μέρος που πετάνε τα απορρίμματα και στα άρρωστα ψάρια, οι ψαράδες όμως δεν έχουν την ίδια άποψη. Κάποιος υπεύθυνος για το δεξαμενισμό των πλοίων είπε στο περιοδικό Time ότι οι Νεοϋορκέζοι θα «πάρουν πίσω τα σκουπίδια που πετάνε μέσω των ψαριών που τρώνε».

Οι ειδικοί πιστεύουν ότι η ρύπανση των ωκεανών εξελίσσεται γρήγορα σε παγγήινη επιδημία· και ότι δεν περιορίζεται στα βιομηχανικά κράτη. Πλήττονται και οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες για δυο λόγους. Πρώτον, οι ωκεανοί του κόσμου είναι στην πραγματικότητα ένας μεγάλος ωκεανός με ρεύματα που δεν γνωρίζουν σύνορα. Δεύτερον, τα βιομηχανικά κράτη εκμεταλλεύονται τα φτωχότερα κράτη χρησιμοποιώντας τα ως μέρη για τη διάθεση των αποβλήτων τους. Μέσα στα δυο περασμένα χρόνια και μόνο, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρώπη μετέφεραν με πλοία περίπου τρία εκατομμύρια τόνους επικίνδυνων αποβλήτων σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και της Αφρικής. Επιπρόσθετα, ορισμένοι ξένοι εργολάβοι φτιάχνουν εργοστάσια στην Ασία και στην Αφρική χωρίς να συμπεριλάβουν τα συστήματα που είναι απαραίτητα για τη σωστή απομάκρυνση των αποβλήτων.

Η Μάστιγα των Πλαστικών

Με τα πλαστικά, ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος μ’ άλλο ένα επίτευγμα που έχει ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Μερικές φορές φαίνεται ότι η τεχνολογία δεν μπορεί να ζήσει χωρίς αυτά. Τα πλαστικά φαίνονται αναντικατάστατα· επίσης είναι ουσιαστικά απεριόριστης διάρκειας. Όταν ο άνθρωπος πάψει να τα χρειάζεται πια, δυσκολεύεται να απαλλαχτεί απ’ αυτά. Το πλαστικό το οποίο συγκρατεί τα κουτιά της μπίρας ανά εξάδες μπορεί να κρατήσει από 450 μέχρι και 1.000 χρόνια.

Ένας δημοφιλής τρόπος για να απαλλαχτεί κανείς απ’ αυτό το υλικό, όπως ίσως έχετε μαντέψει, είναι να το πετάξει στον ωκεανό. Μάλιστα, μια πρόσφατη έκθεση υπολόγιζε ότι κάθε χρόνο, 26.000 περίπου τόνοι υλικών συσκευασίας και 150.000 τόνοι συνέργων ψαρικής χάνονται ή πετιούνται στον ωκεανό. Σύμφωνα με το περιοδικό U.S.News & World Report, «εμπορικά και πολεμικά σκάφη ρίχνουν στη θάλασσα 690.000 πλαστικά κουτιά κάθε μέρα». Ένας ειδικός υπολόγισε ότι ακόμα και στη μέση του Ειρηνικού Ωκεανού, υπάρχουν 50.000 περίπου κομμάτια πλαστικού ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο.

Οι ωκεανοί δεν μπορούν να απορροφήσουν αυτή τη μάστιγα των πλαστικών. Συνήθως τα πλαστικά επιπλέουν άθικτα, ώσπου ο ωκεανός να τα ξεβράσει σε κάποια παραλία, όπου εξακολουθούν να καταστρέφουν την ομορφιά της γης. Στο μεταξύ, όμως, κάνουν και κάτι πολύ πιο σοβαρό.

Πολύ Ακριβό Τίμημα

Το πρόβλημα με τα πλαστικά, όπως και με άλλους ρύπους, είναι το τι κοστίζουν από την άποψη της ζωής. Οι γιγάντιες θαλάσσιες χελώνες νομίζουν ότι οι πλαστικές σακούλες των σκουπιδιών που επιπλέουν, είναι ημιδιαφανείς μέδουσες που κινούνται κυματιστά—ένα από τα αγαπημένα τους γεύματα. Οι χελώνες είτε μασάνε τις σακούλες είτε τις καταπίνουν ολόκληρες. Και στις δυο περιπτώσεις, το πλαστικό τις σκοτώνει.

Όλα τα είδη της θαλάσσιας ζωής, από τις φάλαινες μέχρι τα δελφίνια και τις φώκιες, μπερδεύονται σε καθετές και δίχτυα, που έχουν εγκαταλειφτεί. Οι φώκιες, παίζοντας, χώνουν τις μουσούδες τους μέσα σε πεταμένους πλαστικούς κρίκους κι έπειτα, ανίκανες να τις ξαναβγάλουν έξω ή έστω και να ανοίξουν το στόμα τους, αργοπεθαίνουν από την πείνα. Τα θαλασσοπούλια πιάνονται σε καθετές και, στην προσπάθειά τους να απελευθερωθούν, χτυπιούνται με μανία ώσπου στο τέλος πεθαίνουν· κι αυτά δεν αποτελούν μεμονωμένες περιπτώσεις. Τα σκουπίδια προκαλούν τον πνιγμό σε περίπου ένα εκατομμύριο θαλασσοπούλια και εκατό χιλιάδες θαλάσσια θηλαστικά κάθε χρόνο.

Και η χημική ρύπανση συμβάλλει επίσης στο φόρο αίματος. Πέρσι το καλοκαίρι, άρχισαν να βγαίνουν στις ακρογιαλιές της Βόρειας Θάλασσας νεκρές φώκιες. Μέσα σε μερικούς μήνες, είχαν εξολοθρευτεί περίπου 12.000 από τις 18.000 κοινές φώκιες στη Βόρεια Θάλασσα. Τι τις σκότωσε; Ένας ιός. Αλλά σ’ αυτό περιλαμβάνονται ακόμα περισσότερα. Τα δισεκατομμύρια λίτρα των αποβλήτων που χύνονται τακτικά στη Βόρεια Θάλασσα και στη Βαλτική έπαιξαν κι αυτά το ρόλο τους, εξασθενίζοντας το αμυντικό σύστημα που διαθέτουν οι φώκιες και βοηθώντας στην εξάπλωση της ασθένειας.

Αν και η ρύπανση συγκεντρώνεται ειδικά στη Βαλτική και στη Βόρεια Θάλασσα, ένα ζώο θα δυσκολευόταν να βρει κάποια έκταση ωκεανού χωρίς ρύπανση, αυτές τις μέρες. Στις μακρινές εκτάσεις της Αρκτικής και της Ανταρκτικής, οι πιγκουίνοι, τα ναρβάλ, οι πολικές αρκούδες, τα ψάρια και οι φώκιες, φέρουν όλα στους ιστούς του σώματός τους ίχνη των χημικών και των παρασιτοκτόνων του ανθρώπου. Πτώματα κητών βελούγγα στον Κόλπο του Σεν Λόρενς στον Καναδά θεωρούνται επικίνδυνα απόβλητα—τόσο φορτωμένα είναι με τοξίνες. Στην ακτή των Ηνωμένων Πολιτειών που βρέχεται από τον Ατλαντικό, περίπου 40 τοις εκατό των δελφινιών της περιοχής πέθαναν σε λίγο περισσότερο από ένα χρόνο, βγαίνοντας στην ξηρά με φουσκάλες, κακώσεις και με κομμάτια του δέρματός τους να πέφτουν.

Καταστροφή Ενός Ευαίσθητου Μηχανισμού

Η ρύπανση του ωκεανού επιφέρει κι άλλη μια τιμωρία. Καταστρέφει θανάσιμα τα περίπλοκα οικοσυστήματα, με τρομακτικά αποτελέσματα. Για παράδειγμα, οι ωκεανοί είναι σχεδιασμένοι με αμυντικά συστήματα κατά της μόλυνσης. Οι εκβολές και τα έλη στα στόμια των ποταμών είναι αποτελεσματικά φίλτρα, τα οποία αφαιρούν τις βλαβερές ουσίες από το νερό πριν αυτό χυθεί στη θάλασσα. Ο ίδιος ο ωκεανός έχει τρομακτική ικανότητα για αυτοανανέωση και καθαρισμό των ακαθαρσιών. Ο άνθρωπος όμως αποξηραίνει τα έλη, υπερφορτώνει τις εκβολές και παράλληλα πετάει απόβλητα στους ωκεανούς γρηγορότερα απ’ όσο μπορούν να τα απορροφήσουν.

Καθώς οι ακαθαρσίες των οχετών και τα απόνερα χύνονται ανεξέλεγκτα στις θάλασσες, τρέφουν υπερβολικά τα φύκια, τα οποία μετά αναπτύσσονται σχηματίζοντας ερυθρές και καφέ παλίρροιες που εξαπλώνονται, εξαντλούν το οξυγόνο του νερού και σκοτώνουν τη θαλάσσια ζωή σε απόσταση ολόκληρων χιλιομέτρων. Τέτοιου είδους παλίρροιες αυξάνονται σ’ ολόκληρο τον κόσμο.

Μάλιστα, ο άνθρωπος έχει επιφέρει ρύπανση με πρωτάκουστους τρόπους. Παραδείγματος χάρη, υπάρχει η θερμική ρύπανση. Μια εισροή θερμών αποβλήτων που αυξάνουν έστω και ελαφρά τη θερμοκρασία του νερού σ’ εκείνο το σημείο μπορεί να υποβοηθήσει την ανάπτυξη οργανισμών που διαταράσσουν το οικοσύστημα.

Επίσης υπάρχει η ηχορύπανση. Σύμφωνα με την εφημερίδα The New York Times, ο άνθρωπος έχει κλονίσει την ησυχία του υποθαλάσσιου κόσμου με τις ανατινάξεις που κάνει για σεισμικές έρευνες, με τις γεωτρήσεις για πετρέλαιο, και με τα τεράστια πλοία του. Ο θόρυβος καταστρέφει τα ευαίσθητα ακουστικά όργανα που διαθέτουν τα ψάρια, οι φάλαινες και οι φώκιες—ίσως ακόμα και να διαταράσσει την ικανότητά τους να επικοινωνούν μεταξύ τους. Το βιβλίο Cosmos (Κόσμος) του Καρλ Σαγκάν υποστηρίζει ότι οι φάλαινες μπορεί κάποτε να ήταν σε θέση να ακούν τους χαμηλής συχνότητας ήχους η μια της άλλης, σε απόσταση χιλιάδων χιλιομέτρων ωκεανού, όση είναι η απόσταση από την Αλάσκα μέχρι την Ανταρκτική. Ο Σαγκάν υπολογίζει ότι η εμφάνιση της παρέμβασης του ανθρώπινου θορύβου έχει μειώσει αυτή την απόσταση σε λίγες εκατοντάδες χιλιόμετρα. «Έχουμε διακόψει την επικοινωνία μεταξύ των φαλαινών», συλλογίζεται ο ίδιος.

Επίσης, οι ωκεανοί δείχνουν καθαρά πόσο περίπλοκο έχει γίνει το πρόβλημα της ρύπανσης. Για παράδειγμα, εξαιτίας της βλάβης που έχει προκαλέσει ο άνθρωπος στο στρώμα του όζοντος της γήινης ατμόσφαιρας, φτάνει περισσότερο υπεριώδες φως στις θάλασσες και σκοτώνει το πλαγκτόν που επιπλέει κοντά στην επιφάνεια. Εφόσον το πλαγκτόν απορροφάει το διοξείδιο του άνθρακα, η καταστροφή του συντελεί στην τάση για θέρμανση της υδρογείου, που είναι γνωστή ως φαινόμενο του θερμοκηπίου. Μέχρι και η όξινη βροχή έρχεται στο προσκήνιο, καθώς ρίχνει το άζωτο του ανθρώπου στα νερά ολόκληρου του κόσμου, επιτείνοντας ίσως τη θανατηφόρα ανάπτυξη των φυκιών. Τι μπερδεμένο και επικίνδυνο ιστό έχει πλέξει ο άνθρωπος!

Αλλά δεν υπάρχει καμιά ακτίνα φωτός; Τι θα συμβεί στους ωκεανούς μας; Είναι καταδικασμένοι να εκφυλιστούν και να καταντήσουν νεκροί βόθροι χημικών και σκουπιδιών;

[Πλαίσιο στη σελίδα 5]

ΠΑΓΓΗΙΝΗ ΜΑΣΤΙΓΑ

◼ Το 1987, χρειάστηκε να κλείσουν στις Ηνωμένες Πολιτείες το 33 τοις εκατό από τα εκτροφεία οστρακόδερμων, εξαιτίας της ρύπανσης.

◼ Το Ζιλτ, ένα γερμανικό νησί-θέρετρο στη Βόρεια Θάλασσα, γνωστό από παλιά για τις καθαρές του παραλίες, πολιορκήθηκε πέρσι το καλοκαίρι από μια έξαρση φυκιών και από τη ρύπανση. Οι παραλίες σκεπάστηκαν από ένα στρώμα δύσοσμου αφρού πάχους 0,9 μ.

◼ Ορισμένοι φυσιοδίφες ανυπομονούσαν να επισκεφτούν το Λέιζαν, ένα απομακρυσμένο και ακατοίκητο νησί του Ειρηνικού που βρίσκεται σε απόσταση 1.600 χιλιομέτρων από τη Χαβάη. Βρήκαν τις παραλίες γεμάτες υπολείμματα πλαστικών και σκουπίδια.

◼ Σε παγκόσμια κλίμακα, ο άνθρωπος πετάει στους ωκεανούς έξι περίπου εκατομμύρια τόνους πετρέλαιο το χρόνο—το περισσότερο απ’ αυτό σκόπιμα.

◼ Σύμφωνα με την περιβαλλοντολογική ομάδα Γκρίνπις, η Ιρλανδική Θάλασσα περιέχει πιο πολλά ραδιενεργά απόβλητα απ’ όσα όλοι οι ωκεανοί μαζί. Η μόλυνση μπορεί να έχει συμβάλει στην κατά 50 τοις εκατό αύξηση του ποσοστού της λευχαιμίας που έχει παρατηρηθεί κατά μήκος των ακτών.

◼ Παραλίες όλων των χωρών κατά μήκος του Ινδικού Ωκεανού μαστίζονται από μικρούς κόμβους πίσσας, από το πετρέλαιο που βγάζουν τα πετρελαιοφόρα.

◼ Κάθε χρόνο, δίχτυα που χάνονται ή πετιούνται από τα αλιευτικά σκάφη, και τα οποία παρασύρονται από τα ρεύματα, μπερδεύουν και σκοτώνουν 30.000 περίπου φώκιες, του είδους αρτοκέφαλη ωταρία, στο βορρά. Τα ασιατικά σκάφη και μόνο χάνουν, σύμφωνα με υπολογισμούς, 16 χιλιόμετρα δίχτυ κάθε νύχτα.

◼ Αν και η ιταλική κυβέρνηση έλεγε ότι το 86 τοις εκατό των παραλιών της είναι καθαρές, οι περιβαλλοντολόγοι μείωσαν τον αριθμό στο 34 τοις εκατό. Περίπου το 70 τοις εκατό των πόλεων κατά μήκος των ακτών της Μεσογείου πετάνε ανεπεξέργαστες ακαθαρσίες οχετών απευθείας στη θάλασσα.

◼ Τα 20.000 νησιά της Νοτιοανατολικής Ασίας έχουν υποστεί βλάβες από τη ρύπανση εξαιτίας των ορυχείων κασσιτέρου που λειτουργούν κοντά στις ακτές, των εκρήξεων και της απομάκρυνσης των αποβλήτων από τη στεριά και από τα πλοία. Το τίμημα: ορισμένα είδη κινδυνεύουν να εξαφανιστούν, κοραλλιογενείς ύφαλοι έχουν υποστεί βλάβες και παραλίες καταστρέφονται από λιπαρές ουσίες και κόμβους πίσσας.

◼ Το βραζιλιάνικο περιοδικό Veja περιείχε ένα άρθρο με τίτλο «Κραυγή για Βοήθεια», το οποίο αναφερόταν στη ρύπανση των ακτών της Βραζιλίας και των παράκτιων υδάτων. Ως υπαίτιοι φέρονταν η ακατάλληλη διάθεση των ακαθαρσιών των οχετών και η εκβιομηχάνιση χωρίς τις απαραίτητες προφυλάξεις.

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Οι πετρελαιοκηλίδες αφαιρούν χιλιάδες ζωές

[Ευχαριστίες]

H. Armstrong Roberts