Biyalan bia daghe kalare akal ésulan Éning moan kristen ye ésèñ minkanghle

3-9 YE NGOAN BÈÈ

AKUM YA KALARE NZAME | ATARGA 12-14

« Élat deba da daghe mina »

(Atarga 12:1, 2) Ane Jehôva a nga dzô Abram naa : « Kôrôghe é si dwiè, avumane dwiè, é nda bôt ésua, ô ke é si ma ye wô lere. ² Ma ye ve naa ô bo môra ayong, ma ye borane wa, ma ye fe ve naa ô bele môra éyôla, éde wa ye tobe aboran meyong mevoo.

it-1 522 étun 4

Élat

Élat y’Abraham. Tam ézing é nga sum éyong Abram (Abraham) a nga kighane Euphrate abeng si Canaan. Niène mimbu 430 mi nga lôt, éde be nga ve élat y’Atsing. (Begal. 3:17) Éyong Abraham a mbe a too a Mésopotamie, é kisoan Our, ényi Bechaldéen nge ki Becaldeos, Jehôva a nga dzô nye naa a ke é si a nga lere nye. (Bisè m. 7:2, 3 ; Atar 11:31 ; 12:1-3) Akôre 12:40, 41 (LXX) a lere naa : Israel a nga kôrô Égypte ye abeng-si Canaan é vôm be mbe minkôm memanegha mimbu 430 « môs té ô bién. » Be nga kôre be é môs 14 Nisan 1513 kaa naa Yésu a byale é môs Pascua nge ki Pâques. (Akô. 12:2, 6, 7) A ne bo naa, Abraham a nga kighane Euphrate, naa a ke Canaan, é môs 14 Nisan mbu 1943 kaa naa Yésu a byale ; é ne fe bo naa énye élat y’Abraham é nga sum vèè. Niène a nga nyî a Canaan y’akekuiñ a Shekèm, ane Nzame a nga bera lereban ébe nye ye veme é ngiakh a nga bo nye éé dzô nye naa : « Ma ye kee é mvong bôr dwiè é si nyi. » A mbe é lere naa élat té dé mbe dé wulu nsama y’é ngiakh a nga bo afup Eden, ye naa “mvong” té da ye lôt ébe boan be-bôt, da yili naa da ye so ébe moan môt. (Atar. 12:4-7) Jehôva a nga bera veme é ngiakh a nga bo nye, aval bia yen de Atarga 13:14-17 ; 15:18 ; 17:2-8, 19 ; 22:15-18.

(Atarga 12:3) Ma ye borane é bôr ba borane wa, ma ye fe bông é bôr ba a luè abé ébe wa, bebela, memvong mesese ma ye bele biboran akal mebun mwiè. »

w89 7/1 3 étun 4

Amu dzé bia yiène yem é bebela a tsinane Abraham ?

Abraham a nga wokh môra ngiakh té biyong bibèñ (Atarga 18:18 ; 22:18) Nfa ye naa a dzale mengiakh meté, Nzame a ye wômô betebôsu be ya menda me-bôt. Éning da ye bo môra abuan akal é bôr ba ye wômô, amu ba ye kuane naa, si é ntoo Paradis, ényi moan môt a nga dzimle. Éde ba ye be yeghe ane be ne bele éning é ne mbèmbè.​—Atarga 2:8, 9, 15-17 ; 3:17-23.

(Atarga 13:14-17) Niène Loth a nga kanane ye nye, éde Jehôva a nga dzô Abraham naa : « Éngôngol daghe ôyô, até ye é vôm ô tele, daghe nfa nord nge ki norte ye nfa est nge ki este, é vôm nlô dzôp wa tebe, y’é vôm wa ke dzogbe ôsi, ¹⁵ akal naa é si sese wa yen alé, ma ye wô de kee ane é dzôm dwiè mbèmbè, akal wa y’é mvong bôr dwiè. ¹⁶ Éde, ma ye ve naa é mvong bôr dwiè é bo abuiñ ane mbuleghe y’a si, a bo naa, nge be ne lang mbuleghe y’a si, a yem naa be ne fe lang é mvong bôr dwiè. ¹⁷ Tebeghe, ô ke wa daghe si, akal naa ma ye wô de kee. »

it-2 213 étun 3

Atsing

Éyong ba daghe é mam me nga lôt melu mvus, abim bôra beyem mam ba tiè mam me ya melu mvus, ba simane naa, éyong be mbe b’é kuane éfu si, be mbe b’é tare de lere é môr a kômô de kus, be tele é vôm be ne tugha yen éfu si té, dzam té é nga ve naa be tugha yen é vôm éfu si da tare, y’a é vôm da ke mane. Éyong é môr a mbe é kômô kus éfu si té, a mbe é dzô naa : « ma yen », dé nga lere naa a yebe éfu si té. Éyong Jehôva a nga kiagh Abraham naa a ye ñong si Canaan, a nga tare nye sili naa a daghe si té minfa minii. Nge Abraham é dzi ki dzô naa : « ma yen », da yiène bo akal naa Nzame a dzô nye naa ma ye kee si té é mvong bôr dwiè melu ma zu. (Atar. 13:14, 15) Édi da daghe Moises, ntebôsu ye Israël be nga dzô naa « daghe » si, dzam té ng’é ne faa été, dé mbe dé yili naa si té da ye tobe akal Israël, Josué a mbe é lere zen. (Deut. 3:27, 28 ; 34:4 ; ô ne fe yen é dzam Satan a nga kiagh Yésu nten Mat. 4:8.) Mboan ô fe, ô mbe fe lere naa môr a ñong-hang si, éyong môr a mbe é kighane si té, nge ki a nyî été. (Atar. 13:17 ; 28:13) Abim mebakh me ye melu mvus ma lere naa, éyong be mbe b’é kuane éfu si, be mbe b’é lang abim bilé bi ne éfu si té été.​—Keng fe daghe Atar. 23:17, 18.

Ndzenghane mimbeng mi-mam mi ya nsisim

(Atarga 13:8, 9) Éde Abram a nga dzô Loth naa : « Éngôngol, mewôman me ta’a bo ézang bia wa, ézang bebaghle mintôma miam ye bebaghle mintôma mwiè. Akal bi ne bobenyang. ⁹ Ye naa si ése é se ki akal dwiè ? Éngôngol, za bi kanan. Nge ô kéñ nfa meyè, ma me kéñ nfa meyôm, nge wa ô kéñ nfa meyôm, ma me kéñ nfa meyè. »

w16.05 5 étun 12

Kômeghe mintiè y’ényeghe

Abim minlang mizing be-bo bisèñ Nzame be nga kôm mintiè mi mbe be kane a mvoa été, éwi Abraham ye moan-kè wéñ Loth, bi va tu anyî ye nlô adzô wi. Bôr bebèñ beté be mbe be bele abuiñ biyem, é ne bo naa, bebaghle mintôma mieba be nga wômane akal mevôm biyem bia dzi. Akal a mbe é kômô baghle mvoa ézizang deba, Abraham a nga likh Loth naa a top é vôm kada môt a ye ke tobe. (Atar. 13:1, 2, 5-9) Za mbemba éfônan ! Abraham a nga dzeng mvoa, é dzi ki daghe fave é mam méñ. Y’a nga dzimle dzam ézing akal a nga bo akap ? Kaa dzôm. Niène ntiè ba Loth ô nga lôt, ane Jehôva a nga kiagh Abraham bura biboran. (Atar. 13:14-17) Nzame a ye ki likh naa be-bo bisèñ béñ be dzimle mam mbèmbè, akal naa be nga tông metsin metsing méñ ye kôm mintiè y’ényeghe.

(Atarga 14:18-20) Éde Melchisédech, ndjiè y’a Salem, a nga soo mfem ye vino nge ki évé ; a mbe fe é sacerdote Sugha Nzame. ¹⁹ A kôre ye vè, a nga borane Abram ye dzô naa : « Sugha Nzame a borane Abram ! É môr a nga bo si, ye dzôp ; ²⁰ Ôlughu ébe Sugha Nzame, ényi a va kôre wa asu minzizing mwiè ! » Vè, Abram a kee nye awôm ye biôm bise.

(Behébreu 7:4-10) Yenan ane a mbe môra môt, ényi Abraham, nlô ye nda bôt, a nga kee bewôm ye dzôm ése é mbe mbeng a nga deng aluman. ⁵ É ne bebela, aval ane atsing da dzô, bendôma Lévi, ba sum ésèñ dzeba ane be sacerdotes nge ki bepêtre, ba yiène ñong bewôm ébe ayong bôr dzeba, da yili naa ye bobenyang, afang bo naa be ne fe bôr be ye é mvong Abraham. ⁶ Ve môr té, afang bo naa a se ki môr ye mvong bôr té, a nga ñong bewôm ébe Abraham, ye fe naa a nga borane é môr be nga bo mengiakh. ⁷ Abong di, b’é se ki sôô naa é môr a dang mong, a ñong biboran ébe é môr a dang nyamôrô. ⁸ Ye naa, édi da tare, a ne é bôr ba wu, ébe ba ñong bewôm, ve, édi bèè, a ne é môr ba lere naa a tèè. ⁹ Ye fe naa, be mbe dzô naa Levi ny’a nga ñong fe bewôm ngalane Abraham, ¹⁰ akal naa a mbe fe é môr a ye byale é mvong bôr Abraham émvemvam dzèñ éyong Melchisédech a nga ke tuban ényi té.

it-2 683 étun 1

Sacerdotes nge ki Beprêtre

Melchisédech ndjiè ye Salem a mbe bura sacerdote (kohènʹ) aval bé be ki tare yen. Bible a kobe ki adzô é mvong bôr dzèñ, é môs a nga byal, ng’éwi a nga wu. É dzi ki bo moan sacerdote akal a mbe môr y’é mvong bôr be sacerdotes, éde, é moan wèñ é dzi ki ñong éto. Melchisédech a mbe ndjiè ye sacerdote. Éto sacerdote dzèñ é nga lôt édi Belévite, akal naa Levi a nga yaane bewôm amu a mbe mekî Abraham été, éyong ényi té a nga ve Melchisédech bewôm ye ñong biboran bièñ. (Atar. 14:18-20 ; Behéb. 7:4-10) Nfa té, éwô Melchisédech a ne éfônan Yésu Christ, ane « sacerdote a ne Mbèmbè aval Melchisédech. »​—Behéb. 7:17.

Nlanghan ya Bible

(Atarga 12:1-20) Ane Jehôva a nga dzô Abram naa : « Kôreghe é si dwiè, avumane dwiè, é nda bôt ésua, ô ké é si ma ye wô lere. ² Ma ye ve naa ô bele môra ayong, ma ye borane wa, ma ye fe ve naa ô bele môra éyôla, éde wa ye tobe aboran meyong mevoo. ³ Ma ye borane é bôr ba borane wa, ma ye fe bông é bôr ba a luè abé ébe wa, bebela, memvong mesese, ma ye bele biboran akal mebun mwiè. » ⁴ Éde Abram a nga ke ane Jehôva a nga dzô nye, Loth a nga ke ye nye. Abram a mbe a bele mimbu 75 éyong a nga kôrô Harran. ⁵ Ane Abram a nga ñong ngal, Saraï, ye Loth, é moan moanenyang, ye akum ése a nga mane bele, ye be-bo bisèñ a nga ñong Harran é vôm be nga totobe ; ane be nga kôrô, ye ke si ya Canaan. Ane be nga kuiñ si ya Canaan. ⁶ Abram a nga kighan si té ye kuiñ Sichem, bebéñ bura bile bi ya Moré. Éyong té, Becananeen be mbe be to’o si té. ⁷ Éde Jehôva a nga lereban ébe Abram, ye dzô naa : « Ma ye ve é mvong bôr dwiè é si nyi ». Ane Abram a nga long Jehôva altar nge ki autel, vôm té éwô Jehôva a nga lerebane nye. ⁸ Ane a nga kôrô vôm té, ye ke afan minkôô ô ne Béthel nfa Este nge ki Est, ye long ébem dzèñ naa a bele Béthel nfa Oeste nge ki Ouest, Aï ny’a ki nfa Este. Vôm té fe, a nga long Jehôva altar nge ki autel, ye sum naa a lughu éyôla Jehôva. ⁹ Ane Abram a nga bera kôrô vè, ye ke nfa Néguev, ye mane vè bibem bièñ vèè akal vôm fe. ¹⁰ Môra zèñ é nga bo si té, ane Abram a nga sighi Égypte naa a ke ning wéñ ôyôm tam akal naa zèñ té, é mbe édeda ngul. ¹¹ Kaa naa, a nyî Égypte, a nga dzô ngal Saraï naa : « Bèèghe ma éngôngol ! Ma yem naa, ô ne mbeng minenga. ¹² A ye bo naa, éyong beegipcios nge ki beégyptien ba ye wô yen, ba ye dzô naa : ‘A ne é minenga wèñ.’ Vèè, ba ye me wiñ, wa, wa ye ning. ¹³ Éngôngol, dzôghe be naa, ô ne me nkal », a bo naa, mam me wulu me mbeng, ye naa be ta’a me wiñ. ¹⁴ Niène Abram a nga nyî Egipto/Égypte, ane bôr be ye si té be nga yen naa ngal a mbe édeda mbeng. ¹⁵ Éde bedjiè be ya nda Pharaon, be nga yen nye, be nga lughu mbeng wèñ asu Pharaon ; ane be nga ke nye é nda Pharaon. ¹⁶ Be nga yem belane Abram akal dèñ, ye ve nye abuiñ mintôma, binyak, beyôm ye beyè bidzakas, ye be-bo bisèñ, binenga ye befam, ye becamellos nge ki bechameau. ¹⁷ Ve, Jehôva a nga lum Pharaon y’é nda bôr dzèñ môra ôkoan étom Saraï, ngal Abram. ¹⁸ Ane Pharaon a nga luè Abram, ye dzô nye naa : « Z’aval dzam wa bo me di ? Amu dzé ô nga bo kaa me dzô naa a ne ñu ngal ? ¹⁹ Amu dzé ô nga dzô naa, ‘A ne me kal’ ? Me y’a nye ñong ane é minenga wom ! A ne ñu ngal. Ñong nye, ô kéñ ! » ²⁰ Ane Pharaon a nga ve atsing naa be likh nye naa a ke ye ngal, y’é biôm bise biéñ.

10-16 YE NGOAN BÈÈ

AKUM YA KALARE NZAME | ATARGA 15-17

« Amu dzé​—Jehôva a nga sanghle éyôla Abram ye Saraï ? »

(Atarga 17:1) Éyong Abram a mbe a bele mimbu 99, Nzame a nga lereban a su dèñ ye dzô naa : « Me ne Sugha Nzame. Wulughe ye ma, ye tobe sôsôe.

it-1 817

Ékop, a kop

Mimboan misese moan môt, mine ye bikop ; akal naa bi ne be-bo minsem. Bôr besese be nga ñong nsem ye fe ékop ébe Adam. (Berom 5:12 ; Bya 51:5) Ve, Jehôva é môr ny’a ne kaa ékop, aa tugha yem aval bi ne mboan, a yem naa, bi ne metsoo, ye fe naa a ne n’nem éngôngol. (Bya 103:13, 14) A mbe é ñong naa Noé, é môr a mbe sôsôe ye mewokh, ane é môr a ne kaa ékop ézizang « bôr be ya melu mèñ. » (Atar. 6:9) A nga dzô Abraham naa : « Wulughe ye ma, ye tobe sôsôe. » (Atar. 17:1) Bôr bebèñ beté, be mbe bôr minsem, ye fe naa, be wuhang ; ve, é mis Jehôva, a « yen é dzam é ne a n’nem été », be mbe sôsôe kaa bikop. (1 Sam. 16:7 ; Keng fe daghe 2 Bed. 20:3 ; 2 Mila. 16:9.) Nzame a nga dzô Israël naa : « Wa yiène wulu sôsôe ye Jehôva é Nzame wiè » (Deut. 18:13 ; 2 Sam. 22:24) É Moan wèñ a mbe sôsôe, a nga ve nye (Behéb. 7:26) ane ntang, éde da ve naa, be ne luè é bôr be bele mebun ye fe mewokh naa « sôsôe nge ki kaa ékop », ye baghle étéñ dzèñ ane n’kikh minsang a ne sôsôe ye kaa ékop.​—Berom. 3:25, 26 ; daghe INTEGRIDAD nge ki INTÉGRITÉ ; PERFECCIÓN nge ki PERFECTION.

(Atarga 17:3-5) Éde Abram a nga bem asu ôsi, Nzame a nga tsini naa a kobe ye nye, éé dzô naa : ⁴ « Me va bo élat ye wa, wa ye bo ésaa abuiñ meyong. ⁵ Ba ye ki fe wô bera luè naa Abram, éyôla dwiè é ntoo Abraham, akal ma ye ve naa ô bo ésaa abuiñ meyong.

it-1 31 étun 1

Abraham

Ave Abraham y’é bôr bèñ be tobe a Canaan, é ntoo mimbu awôm, ve Sara ny’a too kaa byèñ. Éde a nga sili Abraham naa a ke binong ye Agar, mbo ésèñ wèñ, ngoan Égipcia nge ki Égyptienne, naa a bele moan galane nye. Ane Abraham a nga yebe. Éde, mbu 1932 ye mimbu mvus, éyong Abraham a mbe a bele mimbu 86, ane Ismaël a nga byale. (Atar. 16:3, 15, 16) Éyong é nga bera lôr vèè. Mbu 1919 ye mimbu mvus, éyong Abraham a mbe a bele mimbu 99 , Jehôva a nga dzô nye naa a kele befam besese be y’é nda bôr dzèñ. É nga yiène bo ndem akal élat deba. Éyong té fe, Jehôva a nga sanghle éyôla Abram y’édi Abraham, « akal a nga dzô nye naa, bebela, ma ye ve naa ô tobe ésaa abuiñ meyong » (Atar. 17:5, 9-27 ; Berom. 4:11) A kôre ye vèè, b’angele belal, be nga ñong ñuu boan be-bôt, éde Abraham a nga yem be ñong akal éyôla Jehôva, be nga kiakh naa Sara a ye byèñ kaa naa mbu ô man.​—Atar. 18:1-15.

(Atarga 17:15, 16) Éde Nzame a nga dzô Abraham naa : « Ñu ngal Saraï wa yiène fe nye luè naa Saraï, amu naa éyôla déñ da ye bo Sara. ¹⁶ Ma ye borane nye, ma ye fe wô ve moan ngalane nye ; ma ye borane nye, memvong ma ye fe kuiñ ébe nye ; bekéza ba ye so é mvong dzèñ. »

w09 2/1 13

Biyôla bieba bi bele za ayilgha ?

Biyong bizing Nzame a nga sanghle bôt biyôla akal nkulane adzô mam m’ézing. Éfônan é ne naa : A nga tsen éyôla Abram da yili naa « Ôlughu ébe ésaa » y’éwi Abraham da yili naa « Ésaa abuiñ meyong. » Aval ane éyôla déñ da yili, Abraham a nga bo ésaa abuiñ meyong. (Atarga 17:5, 6) Éyong ki bia daghe é minenga Abraham, Saraï, éyôla dèñ é mbe dé yiène yili naa « a bira wôman. » Za mevakh a nga yiène wôran éyong Nzame a nga tsen éyôla déñ y’édi « Sara » da yili naa « Ngoan kéza », akal a ye bo évemvam bekéza.​—Atarga 17:15, 16.

Ndzenghane mimbeng mi-mam mi ya nsisim

(Atarga 15:13, 14) Ane Nzame a nga dzô Abram naa : « Wa yiène yem naa é memvong me-bôr mwiè ma ye tobe beyeng é si dé se ki é deba. Bôr be ye si té, ba ye be bele ane minkôm ye tsibele be tang mimbu 400. ¹⁴ Ve, ma ye kikh meyong meté minsang, ba ye bulane y’abuiñ biôm

it-1 460-461

Chronologie nge ki Cronología

Jehôva a nga dzô Abram (Abraham) naa : « Wa yiène yem naa memvong me-bôr mwiè ma ye tobe beyeng é si dé se ki é deba. Bôr be ye si té, ba ye be bele ane minkôm ye tsibele be tang mimbu 400 » (Atar. 15:13 ; daghe fe Bisè m. 7:6, 7.) A nga kobe nye mam meté kaa naa n’lighi biôm, nge ki « mvong bôr » dèñ, Isaac, a byale. Mbu 1932 ye mimbu mvus, é moan Abraham, Ismaël a nga byale ngalane mbo ésèñ egipcia wéñ, Agar. Mbu 1918 ye mimbu mvus, éwô Isaac ny’a nga byale. (Atar. 16:16 ; 21:5) Nge bi lang 400 mimbu a té y’ô mvus, y’akekuiñ Akôre, énye ‘minzukh’ ba kobe mie, mia man vèè (Atar. 15:14), Éyong bia kuiñ 1913 ye mimbu mvus, éyong Isaac a mbe a bele ane mimbu 5, énye be nga yiène nye kili abéñ tam té. Éyong té, be too ‘beyeng’ é za si, mimbu mi nga ye bo nzukh be nga kobe mie, mi nga sum éyong Ismaël a nga sum naa a « poghe » nye, a bele mimbu 19. (Atar. 21:8, 9) Amben ému, bi ne yen aval ézing naa Ismaël a nga poghe N’lighi biôm Abraham, metam meba béé nga yen ki de nèè, bia yen de y’aval Sara a nga wokh abé, ya fe éyong Nzame a nga yebe naa be tsirane Agar y’é moan wéñ Ismaël. (Atar. 21:10-13) Niè a yen be nga furu dzam té a Bible été, da lere naa a mbe mesumgha 400 mimbu mia ye bo nzukh.​—Begal. 4:29.

(Atarga 15:16) Ve, memvong me-bôr mwiè ma ye bera so va, a kuane naa memvong me-bôt menii me lôrang, akal naa nsem Bamorite wa be ki dzalban. »

it-1 778 étun 4

Akôre

« Y’akekuiñ Memvong me-bôt menii. » Bia yiène simane naa Jehôva a nga dzô Abraham naa, é mvong bôr dzèñ da ye bulan a Canaan a kuane naa memvong me-bôr menii me lôrang. (Atar 15:16) A té ye élat Jehôva y’Abraham y’akekuiñ Akôre, mimbu 430 mi nga lôr vèè, memvong me nga lôt vèè, me nga lôt memvong menii, mben biyong bité bôr be nga nining abuiñ mimbu, ane nlang wa lere de. Ve, boan b’Israël be nga bo fave ve mimbu 215 Egipto nge ki Égypte. Nge bi ñong éfônan ayong daa ye Israël, édi Lévi, bi ne lang ‘memvong me-bôt menii’ me nga nyî Égypte aval di : (1) Lévi, (2) Kehath, (3) Amram, ye (4) Moises.​—Akô. 6:16, 18, 20.

Nlanghan ya Bible

(Atarga 15:1-21) Niène mam meté me nga lôt, Jehôva a nga kobe Abram biyeyem été, éé dzô nye naa : « ô ta’a ko wong, a Abram. Me ne ében dwiè, ôba wiè wa ye bo abuiñ. » ² Ane Abram a nga dzô naa : « A Sugha Nti Jehôva, za dzôm wa ye me ve ? Me ne kaa moan, ényi a ye lighi y’élikh dzam a ne Eliezer, môr ya Damas. » ³ Ane a nga bera dzô naa, wé dzi ki me ve mvong, ye naa, n’lighi biôm wom a ye bo mbo-ésèñ y’é nda dzam. ⁴ Ane Jehôva a nga yalane nye naa : « Môr té a ye ki lighi élikh dwiè. Ve, é moan wa ye byèñ, ény’a ye lighi élikh dwiè. » ⁵ Ane Nzame a nga kee nye atan, ye dzô nye naa : « Éngôngol daghe ôyôp, ye lang atétéñ, nge ô ne bie lang. » Ane a nga dzô nye naa : « Énye é mvong bôr dwiè da ye bo nèè. » ⁶ Abram a nga ve mebun ébe Jehôva, a baghle mebun meté ane é dzam é ne sôsôe. ⁷ Nzame a nga bera nye dzô naa : « Me ne Jehôva ényi a nga kulu wa Our Bechaldéen nge ki Caldeos, akal naa ma ye wô kee si té. ⁸ Ane Abram a nga yalane naa : « A Sugha Nti Jehôva, aval avé ma ye yem naa, ma ye ñong si té ? ⁹ Éde Nzame a nga dzô nye naa : « Ñong ngal ényak é mbele mimbu milal, ngal ékela é mbele mimbu milal, n’nôm ntôma é mbele mimbu milal, zum ye étong ôbeng. ¹⁰ Ane Abram a nga ñong betsît beté bese, ye kikh bie bitun bibèñ, ye bwi bie éfas di aka, y’édi aka : ve, é dzi ki kikh anon. ¹¹ Anon é nga sighi naa da zu domo mimbim betsit beté, ve, a nga tsirane be. ¹² Kaa naa alu é kuiñ, ane Abram a nga ke bura ôyô, bura dzibi é ne wong ô nga ku nye ô ñuu. ¹³ Ane Nzame a nga dzô Abram naa : « Wa yiène yem naa memvong me-bôr mwiè ma ye tobe beyeng é si dé se ki é deba. Bôr be ye si té, ba ye be bele ane minkôm ye tsibele be tang mimbu 400. ¹⁴ Ve, ma ye kikh meyong meté minsang, ba ye bulane y’abuiñ biôm. ¹⁵ Wa ye ke mvoa ébe mimvemvam mwiè. Ba ye wô dzep a kuane naa ô yemang yômbe. ¹⁶ Ve memvong me-bôr mwiè ma ye bera so va, a kuane naa memvong me-bôt menii me lôrang, akal naa nsem Bamorite wa be ki dzalban. » ¹⁷ Éyong alu é nga kuiñ, abong té dzibi é ntoo, a ne bura nkap nduan ô nga ke wa lôt ézizang mefus betsit bité. ¹⁸ Môs té Jehôva a nga bo élat ye Abram, éé dzô nye naa : « Ma ye ve é mvong bôr dwiè é si nyi, a kôrô y’ôshiñ y’Égypte y’akekuiñ bura ôshiñ Euphrate : ¹⁹ Mefan me ya Kenites, Bekénizite, Bekadmonite, ²⁰ Behittite, Beperizite, Berefaïm, ²¹ Bamorite, Becananéen, Beguirgashite, ye Bejebuséen. »

17-23 YE NGOAN ÔSUA

AKUM YA KALARE NZAME | ATARGA 18-19

« ‘N’kikh minsang ye si ése ngura, a nga mane tsam Sodome ye Gomorrhe’ »

(Atarga 18:23-25) Ane Abraham a nga yit bebéñ ye dzô nye naa : « Ye wa ye faa wiñ sôsôe a môt ye mbia môt ? ²⁴ N’tame simane naa besôsôe be-bôt be ne 50 a kisoan été. Ye wa ye faa wiñ bôr be ye kisoan té, kaa be dzame, a too naa besôsôe be-bôt be ne été 50 ? ²⁵ Kaa bi se ki simane naa ô ne bo mam aval té : naa wa ye faa wiñ sôsôe a môt ye mbia môt, ye naa wa ye ve naa sôsôe a môt ye mbia môt be bele nsang mboo. Kaa, bi se ki de simane ébe wa ! Ye N’kikh minsang ye si ése ngura a ye faa bo kaa bo é dzam é ne sôsôe ? »

w17.04 18 étun 1

« N’kikh minsang ye si ése ngura » a ne mban a kikh minsang mi ne sôsôe

« Ye N’kikh minsang ye si ése ngura a ye faa bo kaa bo é dzam é ne sôsôe ? » (Atar. 18:25) Éyong a nga sili nsili té, Abraham a nga lere mebun mèñ ébe Jehôva naa a ne é Nzame a ye kikh Sodome ye Gomorrhe minsang mi ne sôsôe kaa ékop ézing. A mbe é yem mbeng naa Jehôva é se ki vaghle bo é dzam é ne nkuat, « naa sôsôe a môt ye mbia môt be bele nsang mboo ». « Kaa, bi se ki simane naa ô ne bo mam aval té », ane a nga dzô de. Bebéñ 400 mimbu ô su vèè, édi da daghe émién Jehôva a nga dzô naa : « Môra Akwa, mboan wèñ ô ne kaa ékop, akal naa aval a bo mam é ne sôsôe éyong ése. É Nzame a ne kaa sanghle é se ki vus ; a ne sôsôe ye tetele. »​—Deut. 31:19 ; 32:4.

(Atarga 18:32) A sughlane y’été a dzô naa : « Éngôngol a Jehôva, ô ta’a wokh abé ; likh me naa, me sughlane bera kobe : N’tame simane naa fave besôsôe be-bôt 10 ébe be ne. » Nzame a yalane nye naa : « Ma ye ki tsam kisoan akal awôm bôr té. »

w18.08 30 étun 4

Édzip​—Ôdzibi ô bele ayilgha

É ne bebela, édi da daghe a bo édzip, Jehôva énye a ndang mbemba éfônan bi ne vu. (2 Pierre 3:15) Bible a lere abuiñ mevôm a nga bo édzip. (Néh. 9:30 ; Esaïe 30:18) Bi ne tu éyong a nga kikh naa a tsam Sodome. A nga bo yè éyong Abraham a nga sili nye minsili mia daghe ntsamane Sodome ? Ôsusua, é dzi ki kikh Abraham nkobe. A nga tugha bèè y’édzibi minsili mi se a nga sili nye. A nga kiagh nye naa a ye ki tsam Sodome nga kuane besôsôe be-bôt 10 été. (Atar. 18:22-33) Za mbemba éfônan nfa a bèè y’édzibi kaa dzigha bo dzam !

(Atarga 19:24, 25) Ane Jehôva a nga ve naa azufre nge ki soufre ye nduan é ku a Sodome ye Gomorrhe​—Jehôva ény’a nga bo dzam té a too édzô’ô. ²⁵ Aval té éde a nga mane tsam bekisoan beté, ôwé, mevôm mese meté y’é bôr be mbe be too été ye fe mefan mese meté.

w10 11/15 26 étun 12

Jehôva a ne Sugha Nti wèè !

¹² Bi bele mebun naa a lighiyang avitsang tam, éyong té Jehôva a ye ve naa be yem Édjié dèñ. A ye ki likh naa abé é tobe mban. Ane bia yem de, bi nga ninghang melu me y’asughlan. Éyong ndôn mendzim é mbe, éde Jehôvah a nga man wiñ mbimbia be-bôt be mbe be too a si. Éyong évoo, a nga man tsam bekisoan Sodome ye Gomorrhe, ye fe Pharaon ye nsama bezima wèñ. A bo Sisera nge ki Sísara, ye bezima bèñ, nge ki bezima b’Asirien nge ki Asirios ye ndjié wôba Sennakérib, bé dzi ki dang ngu’u a lôr Jehôva. (Atar. 7:1, 23 ; 19:24, 25 ; Akô. 14:30, 31 ; Bekô. 4:15, 16 ; 2 Bed. 19:35, 36) Éde bi bele mebun naa Jehôva a ye ki dzoghe ngura nté ning naa be ve éyôla déñ mvîn, ye naa be tsible Bengaa béñ. Dang dang naa, é ndem da lere a so Yésu ye amangha y’émo di dé nga dzalbaneyang é mis mè.​—Mat. 24:3.

Ndzenghane mimbeng mi-mam mi ya nsisim

(Atarga 18:1) A kôre ye vèè, Jehôva a nga lereban ébe Abraham bebéñ bura bilé bi ne a Mamré, a too naa a mbe a too anyî y’ébem dèñ ézizang môs.

(Atarga 18:22) Ane bôr be nga ke é zen da ke Sodome, ve Jehôva ny’a lighi y’Abraham.

w88 5/15 23 étun 4-5

Ye môr ézing a ne yen Nzame a mis ?

Abong di, bi ntoo yem amu dzé Abraham a nga kobe y’angele a nga ñong ñuu moan môt Nzame a nga lôm, a mbe ane a kobe ye Jehôva émién. Éyong té, angele té a nga dzô nye fave é dzam Jehôva a nga dzô nye naa a kat Abraham. Amu a mbe n’lôman wèñ émién, éde nlang ya Bible wa dzô de naa : « Jehôva a nga lereban ébe nye. »​—Atarga 18:1.

Simane naa n’lômane angele Nzame a ne kalane mimbana ba dzô nye aval fe a va wokh de, ane éyong môr a kobe ô telefono nge ki éwala minkobe é dzam môr mfe a va dzô. Bia yem wokh, amu dzé Abraham, Moises, Manoah, ye bôr befe be nga yem kobe ye ba’angele be nga ñong ñuu boan be-bôt, ane ba kobe ye Nzame émién. Afang bo naa be nga man yen ba’angele beté y’é duma Nzame dé mbe dé yene ébe be, bé dzi ki yen Nzame a mis. Éde, da sôô ki bifiè ntôl Jean éyong a nga tsili naa : « Môr ézing é be ki yen Nzame a mis. » (Jean 1:18) Bôr beté bese be nga yen minlôman ba’angele Nzame, ve, bé dzi ki yen Nzame émién a mis.

(Atarga 19:26) Ve, é minenga Loth a mbe é béé nye, a nga daghe ô mvus, ane a nga venghane ékee nku.

w19.06 20 étun 3

Volghe é bôt bevoo naa be zôm minzukh

³ Loth a nga ñong mbia nkighane : a nga top naa a ke ning ye bôr be ya Sodome, a too naa be mbe béé bira bo nsem évekh. (A lang 2 Pierre 2:7, 8.) Si té é mbe ntaghane, ve ntobane Loth naa a ke ning a Sodome é nga soo nye abuiñ minzukh. (Atar. 13:8-13 ; 14:12) Ngal Loth a nga bo Nzame melo, akal naa a mbe é nyeghe kisoan té, nge ki faa abim bôr be ye kisoan té. Ane a nga dzimle éning éyong Jehôva a nga tsam kisoan té ye soufre nge ki asufre ye nduan. Simane fe bengoan bebèñ Loth. Befam be ya Sodome be nga ye be lukh, be nga man wu. Loth ny’a nga dzimle nda, akum, y’é minenga wéñ (Atar. 19:12-14, 17, 26) Nté se Loth a nga tubane minzukh mise mité, ye Jehôva a nga bo ka nye lere édzip ? Kaa.

Nlanghan ya Bible

(Atarga 18:1-19) A kôre ye vèè, Jehôva a nga lereban ébe Abraham bebéñ bura bilé bi ne a Mamré, a too naa a mbe a too anyî y’ébem dèñ ézizang môs. ² Éyong a nga bere mis, Abraham a nga yen befam belal be tele nye ôyôm ôyap. Ane a nga ke mbîî naa a ke tubane bo ye buru asu si. ³ Ve dzô naa : « Éngôngol, a Jehôva, nge me yeneyang mvam é mis mwiè, ô ta’a lôr kaa sim ébe mbo-ésèñ wiè. ⁴ Yebghe naa be zu ayôm mendzim naa be sôp mina mebo. Éyong té, mi waghane fe élé asi. ⁵ Amu mine va so ébe ma, ébe mbo ésèñ wônan, lighane me naa, me zu’u mina étun mfem naa mi vole min’nem. Éyong té mi ne tsini é zen denan. » Ane be nga yalane nye naa : « Bia yebe, boghe aval wa dzô. » ⁶ Ane Abraham a nga ke avôô ébe Sara, ye dzô naa : «  Avôô, ñong bisua bifarine nge harina bilal, ô fukh bie, ye yame mfeme. ⁷ Ane Abraham a nga ke mbii nfa nseng biyem, a bii moan nyath a mbe étong ye mvèñ, a kee nye be-bo bisèñ naa be dzigha nye yam. ⁸ Ane a nga ñong mbone, ye menyang, ye moan nyath be nga mane yam, ye kee be naa be dzi. Ve, a mbe a tele ôsu, élé asi, nté sese be nga dzidzi. ⁹ Ane be nga sili nye naa : « Ñu ngal Sara a ne vé ? » A yalane naa : « A ne va, ébem été. » ¹⁰ Ane môr mbo ye nsama té a nga dzô nye naa : « Ma ye bera zu ébe wa mbu wa zu, aval tam di, éyong té, ñu ngal Sara a ye byèñ moan fam. » Sara ny’a mbé wokh anyî ébem dé mbe môr ô mvus. ¹¹ Abong té Abraham ba Sara be ntoo min’nôm, ye mimbu abuiñ. Abong té Sara a lôrang mimbu a ne byèñ. ¹² Ane Sara a nga wuèñ n’nem wèñ été, ye dzô naa : « abîm n’nôm me ntoo di, ye ma ye faa bera wokh mvèñ, nti wom ny’a ntoo fe n’nôm ? ¹³ Ane Jehôva a nga dzô Abraham naa : « Akal dzé Sara a va wuèñ, ye dzô naa : ‘Ye ma ye faa byèñ moan a too naa me ntoo n’nôm ?’ ¹⁴ Ye Jehôva a ne voat bo dzam ézing ? Ma ye bera zu ébe wa mbu wa zu, aval tam di, éyong té, ñu ngal Sara a ye byèñ moan fam. » ¹⁵ Ve, Sara a dzô naa : « Méé dzi ki wuèñ ! » A nga yalane nèè té akal a mbéé ko wong. Ve, ny’a dzô nye naa : « É ne été, ô va wuèñ. » ¹⁶ Éyong bôr beté be nga tebe naa ba ke, be nga daghe nfa Sodome ; Abraham éé wulu ye be naa a ke lerane be. ¹⁷ Ane Jehôva a nga dzô naa : « Ye ma sole Abraham é dzam ma ye bo ? ¹⁸ Amu naa, Abraham a ye faa tobe ayong é ne n’nen ye ngu’u, ye naa meyong mese me ya si ma ye bele biboran akal dèñ ? ¹⁹ Akal bia nye bii ntoo élat, ye naa a dzô é boan béñ y’é mvong dzèñ naa be kang mekômgha Jehôva, béé bo é mam me ne sôsôe ye tetele, a bo naa Jehôva a dzale é dzam a nga kiagh da daghe Abraham. »

24 YE NGOAN BÈÈ–1 YE NGOAN LAL

AKUM YA KALARE NZAME | ATARGA 20-21

« Jehôva a dzale é mam a kiagh éyong ése »

(Atarga 21:1-3) Jehôva a nga bo Sara aval a nga dzô nye, ane Jehôva a bo Sara aval a nga kiagh nye. ² Sara a ñong abum, ye ve Abraham moan fam, a kuane naa Abraham a ntoo n’nôm, éyong é ngiakh Nzame é nga dzalbane. ³ Abraham a nga yôô é moan Sara a nga byèñ naa, Isaac.

wp17.5 14-15

Nzame a nga luè nye naa « Ngoan kéza »

Y’é luèñ Sara é nga yili naa é bele ki mebun ? Kaa dzôm. Bible a dzô naa : « Ye mebun méñ, Sara émién a nga bele ngu’u da ve naa a byèñ moan [mvong], a kuane naa a lôrang mimbu minenga a ne byèñ, amu a nga yem é môr a nga kiagh nye dzam té, aa dzale é mam a kiagh éyong ése. » (Behébreu 11:11) Sara a yem Jehôva ; a yem mbeng mbeng naa a ne dzale mengiakh mèñ mese. Ye môr mboo y’ébe bia a ne dzô naa a kômo ki bele aval mebun meté ? Bia bese bia yiène dzeng naa bi tugha yem Nzame ya Bible. Ndamben bia ye tugha wokh amu dzé Sara a mbe a bele aval mebun meté. Jehôva a sanghle ki, aa dzale mengiakh mèñ mese​—biyong bizing, a ne de bo aval é ne ve naa bi nga vane wuèñ !

« BÈÈGHE É DZAM A DZÔ WA »

Éyong a nga kuiñ mimbu 90, éde Sara a nga dzale mekômgha a mbe a bele naa a kômô bele moan. A byè n’nôm moan fam, a kuane naa ny’a mbele 100 mimbu ! Abraham a yôô nkeng moan té naa Isaac nge ki « luèñ », aval Nzame a nga dzô de. Bi ne simane Sara, mvoarane, ve éé fèñ, éé ve ayilgha naa : « Nzame a vehang naa me wuèñ ye mevakh. É bôr besese ba ye wokh nlang Isaac, ba ye wuèñ ye ma. » (Atarga 21:6) Moan té a mbe akengha da so ébe Jehôva. Dzam té é nga ve nye mevakh y’akekuiñ éyong a nga wu. Ve, é nga soo fe nye bura b’ayem.

Éyong Isaac a be a bele mimbu 5, nda bôt é nga bo ésesang naa ba vakh akal be kiliyang moan abèñ. Ve, mam mese m’é dzi ki wule mbeng. Nlang wa lere naa Sara a nga yen mbia fulu ébe é moan Agar. Éyong Ismaël a mbe a bele mimbu 19, a nga poghe Isaac. É mbe ki fave fiang. Ye nsisim Nzame, ntôl Paul a nga sughlane luè Ismaël naa étsible. Sara ny’a nga yen poghe té ane « mbimbia dzam » akal é mvoa é moan wéñ. Sara a yem mbeng naa Isaac é se ki fave é moan wèñ : a bele môra ayem nfa ye nkôman Jehôva. Niène a nga mane ñong ayua déñ ése, ane a nga dzô Abraham naa a tsirane Agar ye Ismaël​—Atarga 21:8-10 ; Begalate 4:22, 23, 29.

Abraham a nga wokh dzam té ya ? Bia lang naa : « Abraham a nga wokh dzam té abé akal dé mbe dé daghe é moan wéñ. » A mbe é nyeghe Ismaël aval ésaa a nyeghe moan, éde a nga bo kaa tugha yen mam aval Sara. Jehôva ny’a nga yen mam ôyap, éde nlang wa ke ôsu wéé dzô naa : « Éde Nzame a nga dzô Abraham naa ‘dzam ézing y’é mam Sara a dzô wô vèè alé, é ta’a wô ve n’nem abé nfa moan, ye nfa mbo ésèñ wiè. Bèèghe é dzam a dzô wa, akal naa é mvong dwiè da ye so ngalane Isaac.’ » Ane Nzame a nga kiagh nye naa Agar y’é moan wèñ ba ye ki makh dzôm ézing. Akal a mbe a bele mebun, éde Abraham a nga bèè nye.​—Atarga 21:11-14.

(Atarga 21:5-7) Abraham a mbe a bele mimbu 100 éyong é moan wéñ Isaac a nga byale. ⁶ Éde Sara a nga dzô naa : « Nzame a vehang naa me wuèñ ye mevakh. É bôr besese ba ye wokh nlang Isaac, ba ye wuèñ ye ma. » ⁷ A bera fe dzô naa : « É za nga ye dzô Abraham naa : ‘Sara a ye ñiè boan’ ? Me vehang nye moan a too naa a ntoo n’nôm. »

(Atarga 21:10-12) Éde a nga dzô Abraham naa : « Tsireghane mbo ésèñ té y’é moan wèñ, akal naa é moan wèñ a ye ki kabane élikh y’é moan wom, Isaac ! » ¹¹ Ve, Abraham a nga wokh dzam té abé akal dé mbe dé daghe é moan wéñ. ¹² Éde Nzame a nga dzô Abraham naa : « Dzam ézing y’é mam Sara a dzô wô vèè alé, é ta’a wô ve n’nem abé nfa moan, ye nfa mbo ésèñ wiè. Bèèghe é dzam a dzô wa, akal naa é mvong dwiè da ye so ngalane Isaac.

(Atarga 21:14) Abraham a nga véé ékuna kikiri, a twoa nfem ye ndakh mendzim ye kee bie Agar. A tsirane nye ye é moan wéñ. Éde a nga ke a wulu éyang ye Bersabée.

Ndzenghane mimbeng mi-mam mi ya nsisim

(Atarga 20:12) Éde, a ne faa me kal, é moan tare, ve, é se ki é moan nane ; me nga ñong nye ane é minenga wom.

wp17.3 12, ftn.

« Ô ne mbeng minenga »

Sara a mbe kal Abraham. Ésaa wôba a mbe Téra, ve béé mbe ki be bele nyè mboo. (Atarga 20:12) Afang bo naa aval melukh meté maa yiène ki fe melu mèè, bia yiène baghle ôsimane naa melu meba melukh meté méé mbe ki abé. Abong té boan be-bôt ba be ki édedèè ôyap y’éning é mbe kaa nsem, édi Adam ba Eve be nga dzimle. Bôt be ya melu meté, be mbe lughane mvoa kaa naa é boan beba ba byale ye biyem. Ve, niène mimbu 400 mi nga lôt, melu me y’éning me nga sum bo étun ane melu mèè. Ye fe naa atsing Moises, é nga kili aval melukh meté.​—Lévitique 18:6.

(Atarga 21:33) Niène dzam té é nga lôt, ane Abraham a nga béñ élé tamaris a Bersabée, vèè, a nga lughu éyôla Jehôva, é Nzame a ne mbèmbè.

w89 7/1 20 étun 9

Abraham​—mbemba éfônan akal é bôr bese ba kômô bo angom Nzame

⁹ Abram a nga bo dzam afe da lere mebun méñ. Nlang wa lere naa : « Ane Abram a nga long Jehôva altar, nge ki autel vom té. » (Atarga 12:7) Da yili naa a nga ve ngura éyem ane atungha, akal naa éfiè hébreu « altar nge ki autel », da yili naa « é vôm ba ve metungha ». A kôrô ye vèè, Abram a bera baalé aval mebun meté mevôm mefe me ya si. Éde a nga « luè éyôla Jehôva. » (Atarga 12:8 ; 13:18 ; 21:33) Bifiè hébreu ba konghlane naa « a luè éyôla Jehôva » da yili fe naa, « a ve naa be yem (a kanghle) éyôla té ». Abraham a nga kanghle é nda bôr dzéñ, a nga kanghle fe Becananéen nge ki Becananeos éyôla Nzame, Jehôva. (Atarga 14:22-24) Aval daa fe, é bôr bese ba kômô bo angom Nzame ému, ba yiène luè éyôla dzèñ ye mebun. Da daghe fe minkanghle, « A ve Nzame metungha m’ôlughu éyong ése, da yili naa a kame éyôla Nzame a bôr été. » Behébreu 13:15 ; Beromain 10:10.

Nlanghan ya Bible

(Atarga 20:1-18) Ane Abraham a nga vèè bibem bièñ éfu si Néguev, a ke tobe ézizang Kadèsh ye Shour. Nté se a mbe a too a Guérar, ² Abraham a nga bera dzô naa, ngal Sara a mbe nye kal. Éde Abimélech, ndjiè ya Guérar a nga kee Sara é nda dzèñ. ³ Alu ézing, Nzame a nga lereban Abimélech bilèè été, éé dzô nye naa : « Wa ye wu akal naa ô va ñong minenga té, a too naa, a ne nlughan ye naa, a ne akal môr nfe. » ⁴ Abong té Abimélech é be ki ke binong ye nye. A dzô naa : « A Jehôva, ye wa ye ve naa ngura ayong bôt é mane dzang, a too naa ba yem ki dzam ? ⁵ Ye naa é dze ki me dzô naa ‘a ne kal dzam’ ? Éde ny’a dzô ki me naa, ‘a ne dôm dzam’ ? Me va bo dzam té y’a n’nem sôsôe, kaa mbia ôtemgha. » ⁶ Éde nya Nzame a va yalane nye bilèè été naa : « Ma yem naa ô va bo de ye n’nem sôsôe. Akal té, éde me va ve naa, ô ta’a nye name, a bo naa ô ta’a bo nsem asu dam. ⁷ Abong di, bulughan minenga té ébe n’nôm, akal a ne nkule medzô, a ye yaghlan akal dwiè, éde wa ye ning. Ve, nge ô boo kaa nye bulane, yemghe naa wa ye wu, y’é bôr besese bwiè. » ⁸ Kikiri, Abimélech a nga kunu véé, a luè be-bo bisèñ bèñ bese, ye mane be kane mam mese meté. Be nga bira ko wong. ⁹ Éde Abimélech a nga luè Abraham ye dzô nye naa : « Z’aval dzam ô va bo bia di ? Étom dwiè, bi ya bo mura nsem, ma, y’é si dam. Akal dzé ? Za nsem bi va bo asu dwiè ? Wé dzi ki bo mbemba dzam vèè. » ¹⁰ A koghle naa : « Ô va tem ya éyong ô va bo dzam té ? » ¹¹ Abraham ny’a yalane naa : « Me mba m’é dzô naa : ‘Bôr be ye va, ba ko ki Nzame wong, ba ye me wiñ naa be ñong é minenga wom.’ ¹² Éde, a ne faa me kal, é moan tare, ve, é se ki é moan nane ; me nga ñong nye ane é minenga wom. ¹³ Éde, éyong Nzame a nga dzô me naa, me kôre é nda tare, me dzô nye naa : ‘Énye wa ye me lere ényeghe dwiè é ne mbèmbè aval di : É vôm sese bia ye ke, dzôghe naa, “me ne ñu ndôm.”’ » ¹⁴ Ane Abimélech a nga twoa mintôma, ye binyak, be-bo bisèñ befam ye binenga, a kee bie Abraham. Éde a nga bulane nye é minenga wèñ, Sara. ¹⁵ A dzô nye naa : « É si dam, é ne é si dwiè. Ô ne tobe é vôm wa kômô. » ¹⁶ A dzô ki Sara naa : « Ma kee ñu ndôm 1000 minsang mi mono. Naa, é bôr besese be ne ye wa, ye môr ase be yem naa, ô ne nfuban ; méé dzi ki wô name. » ¹⁷ Ane Abraham a nga dzaa nya Nzame meyaghlane été. Nzame a ve naa Abimélech a let, ngal, ye be-bo bisèñ bèñ, éde be nga sum byèñ boan. ¹⁸ Akal naa Jehôva a nga ve naa binenga besese be y’é nda bôt Abimélech be-bo kaa fe byèñ étom Sara, ngal Abraham.