iTalanoa ni Nona Bula
Veiqaravi ena Vanua Cava Ga Au Gadrevi Kina
TALANOATAKA O JAMES B. BERRY
Na yabaki 1939, a tarai vuravura taucoko na leqa ni bula vakailavo vakaitamera (Great Depression) mani vakadredretaka kina na bula e Mereke, kei na kena sa rorovi Urope tiko mai na ivalu. Keirau tekivu vaqara cakacaka kei na taciqu o Bennett mai na neirau itikotiko e Mississippi me yaco sara i Houston mai Texas.
DUA na siga ni sa voleka ni cava na vulaikatakata, keirau rogoca e dua na itukutuku veivakidroataki ena neirau walesi karakaraivisa: Era sa curumi Poladi yani na mataivalu i Itala. “Sa yaco na Amaketoni!” e kaya mai o taciqu. Ena gauna vata oya, keirau a biuta kina na neirau cakacaka saumi. Keirau lai soqoni sara ena imatai ni gauna ena Kingdom Hall e voleka duadua. Na cava me keirau lako kina ena Kingdom Hall? Meu tekivu vinaka tale mada.
Au a sucu ena 1915 mai Hebron, e Mississippi. Keitou a susu ena taudaku ni korolevu. Era dau lako yani kina vakadua ena veiyabaki na Gonevuli ni iVolatabu, na yaca era kilai kina e liu na iVakadinadina i Jiova, qai dau tuvanaki tale ga me dua e vunau ena nona vale e dua vei ira. Oya na vuna e levu sara kina na nodrau ivola vakaivolatabu na noqu itubutubu. Yaco tale ga kina vei keirau kei Bennett me keirau vakabauta na ka e vakavuvulitaki ena veivola oya: O eli e sega ni vanua katakata, e mate na yalo, era na bula tawamadu e vuravura na yalododonu. Ia, e levu tale na ka me keirau vulica. Niu qai biu vuli ga, keirau lai vaqara cakacaka sara i Texas vakaveitacini.
Ena gauna keirau qai veitaratara kina kei ira na iVakadinadina ena Kingdom Hall, era a taroga se keirau cakacaka vakapainia. Keirau sega ni kila ni painia e dua e dautukutuku vakatabakidua ni iVakadinadina i Jiova. Eratou a qai taroga se keirau via lai vunau. “Io!” keirau kaya yani. Keirau nanuma ni ratou na tala mai e dua me na vakaraitaka vei keirau na kena icakacaka. E sega, ni ratou a vakaraitaka ga vei keirau na yalava ni cakacaka ratou qai tukuna, “Drau tara na yalava oqori!” Kaya mada, keirau sega ni kila kei Bennett me keirau vunau vakacava, keirau sega tale ga ni via lai vakamaduataki tu. Kena itinitini, keirau vakacuruma na card ni yalava ena katonimeli mani keirau lesu tale i Mississippi!
Bulataka na iVakavuvuli ni iVolatabu
Neirau lesu i vale, voleka ni dua taucoko na yabaki na neirau dau wilika e veisiga na nodra ivola na iVakadinadina. Ena veibogi keirau dau wiliwili ena rarama ni bukawaqa ni sega na livaliva e vale. E liu o ira na ivakatawa dauveilakoyaki era dau sikova na veivavakoso ni iVakadinadina i Jiova kei ira na iVakadinadina tu yawa mera vakaukauataki vakayalo. E dua vei ira na ivakatawa oqo o Ted Klein, a sikova mai neitou ivavakoso qai dau tomani keirau vakaveitacini ena cakacaka vakavunau e veivale, vakavuqa me keitou dau lako vata voli ga. A vakamacalataka tale ga vei keirau na cakacaka vakapainia.
Neitou dau cakacaka vata e vakauqeti keirau sara ga me keirau vakarabailevutaka na neirau qarava na Kalou. Ena 18 Epereli, 1940, a papitaisotaki keirau kina kei Bennett, kei na gane i keirau tale ga o Velva o Brother Klein. Rau tiko tale ga ena neitou papitaiso na neitou itubutubu, rau ciqoma tale ga na neitou vakatulewa. Ni oti tale e rua na yabaki, erau a papitaiso tale ga. Erau a yalodina tiko ga vua na Kalou me yacova sara na nodrau mate—o Tata ena 1956 kei Nana ena 1975.
Ni tarogi au o Brother Klein seu via painia, au kaya vua niu vinakata, ia e sega vei au na ilavo, se isulu, se cava ga. “Kua ni leqataka,” e kaya, “oqori ena qai noqu itavi.” A vakayacora sara. Taumada a vakauta o koya na noqu ivola ni kerekere meu painia. Oti oya a kauti au sara i New Orleans, rauta ni 300 na kilomita na kena yawa, meu lai raica e so na rumu vivinaka sara ena tabavale e cake ni Kingdom Hall. Era dau tawana na painia. Sega ni dede au sa toki i kea, au tekivu cakacaka sara vakapainia. O ira na iVakadinadina e New Orleans era vukei ira na painia ena nodra soli isulu, ilavo kei na kakana. Ena loma ni siga, o ira na mataveitacini era dau kau kakana mai ra qai biuta tu ena matanikatuba se ra biuta sara ena katoniwaililiwa. E itaukei ni dua na valenikana voleka vei keitou e dua na tacida qai dau sureti keitou vakawasoma me keitou dau lai kauta mai na kakana bulabula ena gauna ni nodratou sogo—vaka na lewenimanumanu, na madrai, na lewenimanumanu buta veiwaki tu kei na rokete, kei na pai—na ivovo ni kakana ni siga oya.
Sotava na Veibuturaki
Yaco na gauna meu lesi i Jackson, e Mississippi, meu lai painia kina. Keirau a sotava e kea kei na noqu itokani gone na veibuturaki, qai kena irairai ni bukani ira tiko na ilala oya o ira na ovisa e kea! E tautauvata vinaka oqo kei na kena keirau a sotava ena neirau ilesilesi e tarava—i Columbus, e Mississippi. E dua na iwase ni tamata vulavula era cati keirau baleta ni keirau dau vunau vei ira na duikaikai. Era lai vakabauta sara kina e levu na neirau beitaki ni keirau via vuaviritaka na matanitu. E vaka tale ga oya na nona rai na turaganivalu dau vakataulewa ni American Legion, oqo e dua na isoqosoqo dau boletaki vanua ra lewena na sotia luvaisulu. Levu na gauna e vakavuna sara ga o koya mera qaqauraki keirau na ilawalawa cudrucudru oya.
Na imatai ni gauna era qaqauraki keirau kina e dua na ilala mai Columbus, keirau a soli ivoladraudrau voli kina ena salatu. Era biliraki keirau ina iloilo ni sitoa. Era sokumuni mai kina e so mera sarasara. Sega ni dede sa yaco mai na ovisa mani kauti keirau sara ina valeniveilewai. Era muri keirau tale ga yani na ilala oya ina valeniveilewai, ra qai kacivaka yani ena matadra kece na vakailesilesi era tu e kea ni kevaka keirau na lako tani mai na tauni oya ena tikinisiga sa lokuci, keirau na bula. Ia, ke sega keirau na vakamavoataki se lai tini sara ina mate! Keirau nanuma kina ni na vinaka me keirau lako tani mada vakalekaleka mai na tauni oya. Ia, oti tale e vica na macawa, keirau lesu me lai tomani tale na cakacaka vakavunau.
Vakalailai ga, era vakasaurarataki keirau e dua na ilawalawa, e walu na tagane, me keirau vodo ina rua na motoka. Ratou kauti keirau sara ina loma ni veikau, luvata na neirau isulu, ra qai vakayagataka na noqu beleti mera warolaki keirau kina vaka ya30! Era vakaiyaragi ena dakai kei na dali sara mada ga, e vakarerei keirau dina. Au nanuma kina nira na vesuki keirau ra qai balati keirau i wai. Era dresulaka qai ceburaka na neirau ivola, era vorolaka vakamatailalai sara mada ga na neirau phonograph ena dua na tolonikau.
Ni oti neirau warolaki, sa ra qai tukuna me keirau vakaisulu qai kua ni railesu ni keirau taubale yani ina loma ni veikau. Neirau lako tiko, keirau nanuma sara ga ni kevaka keirau na railesu era na vanai keirau mate—ra na qai sega ni totogitaki! Ia, oti ga e vica na miniti, era sa gole yani.
Ena dua tale na gauna, era a cemuri keirau e dua na ilala cudrucudru, keirau qai bula ga ni keirau vauca e domo i keirau na neirau isulu keirau qai qalova e dua na uciwai. Vakalailai ga, keirau vesu ena veibeitaki ni keirau via vuaviritaka na matanitu. Keirau lai tu ena valeniveivesu me tolu na macawa ni bera na veilewai. A roboti Columbus vinaka na itukutuku ni neirau veilewai. Era vakatarai sara mada ga mera suka totolo na gonevuli ni dua na koronivuli torocake e toka voleka me rawa nira lai rogo veilewai. Ni yaco mai na siga oya, era duri ga ena kena vutucoqa na valeniveilewai! E maliwai ira na ivakadinadina ni matanitu e rua na italatala, na turaganikoro, kei iratou na ovisa.
Erau a talai mai na loya o G. C. Clarke, e dua na iVakadinadina, kei na nona itokani me rau mai matataki keirau. Erau mani kerea me bokoci na neirau beitaki ni keirau via vuaviritaka na matanitu ni lailai sara na kena ivakadinadina. Na loya erau cakacaka vata kei Brother Clarke, e sega ni iVakadinadina i Jiova, ia e vakayacoka sara vakalevu na nona ivakamacala me baleti keirau. Ena dua na gauna e a tukuna o koya vua na turaganilewa, “Era kaya na tamata nira lialia na iVakadinadina i Jiova. Era lialia beka? E beitaki tale ga o Thomas Edison ni lialia!” A dusia na cina qai kaya, “Ni raica mada na matanicina oya!” O Edison, na turaga a vakavuna na kena buli na matanicina, era kaya e so ni lialia, ia ena sega sara ni dua ena veiletitaka rawa na veika e sa rawata.
Ni rogoci oti kece na ivakamacala, a qai kaya na turaganilewa ni mataveilewai levu vei koya na dau veibeitaki ni matanitu: “Au sega ni kunea rawa e dua na ivakadinadina ni via vuaviri, qai tu tale ga vei rau na dodonu me rau cakava na nodrau cakacaka. Kua tale ni kauti rau mai ena valeniveilewai oqo qai kua tale ga ni vakalusia na gauna kei na ilavo ni matanitu vakatale ga kina na noqu gauna, vakavo ga ke sa tiko na ivakadinadina!” A neitou na qaqa!
Oti oya, a qai kacivi keirau na turaganilewa ina nona rumu. E kila o koya nira saqata na nona lewa o ira kece ena tauni oya. Sa qai vakaroti keirau: “E dodonu vakalawa na vakataulewa au a tauca, ia noqu ivakasala vei kemudrau ruarua: Mo drau lako tani e ke, de ra na vakamatei kemudrau!” Keirau kila ni dina o koya, keirau mani biubiu sara.
Mai kea au lai tomani rau sara o Bennett kei Velva, rau veiqaravi voli tiko vakapainia lavotaki mai Clarksville, e Tennessee. Oti ga e vica na vula, keitou a lesi sara i Parisi, e Kentucky. Oti tale e dua veimama na yabaki, voleka sara tu ga me tauyavu e dua na ivavakoso keirau taura kina kei Bennett e dua na ivola ni veisureti talei dina.
Ina Veiqaravi Vakaulotu
Neirau raica na ivola ni veisureti ni lai vuli ena ikarua ni kalasi ni Watchtower Bible School of Gilead, keirau nanuma, ‘Ratou vakauta cala mai! E rawa vakacava me ratou sureta e rua na cauravou gone sega ni kilai ni Mississippi ina koronivuli oya?’ Neirau vakasama ni ratou vinakati ira ga na tamata vuli, ia keirau mani lako ga. Na kalasi oqo era le 100 na kena gonevuli ra qai vuli me lima na vula. A vakayacori na tuvaitutu ena 31 Janueri, 1944, qai dua na ka na neimami nanamaki ina veiqaravi ena vanua tani. Ia ena gauna oya, e dau taura na gauna na kena soli na ivolatara ni biu kei na curu vanua, yaco kina mera lesi vakawawa na gonevuli mera painia e Mereke. Oti vakalailai na neirau veiqaravi vakapainia e Alabama kei Georgia, keirau taura sara kei Bennett na neirau ilesilesi—i Barbados, ena West Indies.
E se vakacagau tiko ga na iKarua ni iValu Levu, qai vakatabui tu na cakacaka kei na nodra ivola na iVakadinadina i Jiova ena vuqa na vanua, wili kina o Barbados. Ena kasitaba, nodra dolava qai vakadikeva na neirau iyaya na kena vakailesilesi era kunea kina na ivola keirau vunitaka tu. Keirau nanuma, ‘Daru sa na vesu.’ A sega ni vaka kina, ni a qai kaya e dua na vakailesilesi: “Drau vosoti keitou ni keitou a vakadikeva vakamatailalai na nomudrau iyaya; e so na ivola oqo era vakatabui e Barbados.” Ia, a mani vakatarai keirau me keirau lako vata kei na ivola kece keirau a tawana tu! E muri, ni keirau vunau vei ira na vakailesilesi ni matanitu, era kaya nira sega ni kila se cava na vuna era vakatabui kina na ivola oya. Oti ga e vica na vula, sa dola tale na vakatatabu.
E vuavuaivinaka sara na cakacaka vakaitalatala e Barbados. Rauta ni keirau ya15 na vuli iVolatabu, qai levu vei ira na gonevuli oqo era toso vinaka sara vakayalo. E vakavumarau dina ni keirau raica nira sa lako tiko mai ina soqoni e so. Ia, baleta ni a vakatabui tu vakalekaleka na veisoliyaki ni ivola, era lecava kina na mataveitacini e kea na ivalavala ni kena dau vakayacori na soqoni. Sega ni dede ga, keirau vakavulici ira rawa e dua na iwiliwili tacida tagane ivakaraitaki vinaka. E ka marautaki dina na vukea e levu vei ira na neirau gonevuli mera tekivu lako ena cakacaka vakaitalatala vakarisito kei na neirau raica na tubu ni ivavakoso.
Qarava na Vuvale
Voleka ni oti e 18 na vula noqu tiko e Barbados, a gadrevi meu lesu tale i Mereke meu lai sele kina. Noqu tiko voli mai kea, au vakamautaka kina e dua na iVakadinadina, o Dorothy, o koya keirau a dauveivolavolai tiko. Keirau lai painia sara vakaveiwatini i Tallahassee, e Florida, ia oti tale e ono na vula keirau sa toki sara i Louisville, e Kentucky, a qai lai solia kina vei au e kea na cakacaka e dua na iVakadinadina. A tomana tiko ga o Bennett, na taciqu, na veiqaravi e Barbados me vica tale na yabaki. E muri a qai vakamautaka o koya e dua na itokani daukaulotu rau qai lai veiqaravi ena cakacaka vakaivakatawa dauveilakoyaki ena veiyanuyanu. Mani yaco, me rau lesu tale i Mereke ena vuku ni tauvimate. Rau a tomana tiko ga na qaravi ni veivavakoso vosa vakasipeni ena nodrau cakacaka vakaivakatawa dauveilakoyaki me yacova sara na mate nei Bennett ena 1990 ni sa yabaki 73.
Ena 1950, a sucu kina na neirau ulumatua, e yalewa na yacana o Daryl. Eratou lewe lima kece na luve i keirau. Na neirau ikarua, o Derrick, a mate ni se qai yabaki rua veimama ga ni a tauvi koya na mate e vakatokai na spinal meningitis. Ia o Leslie a qai sucu ena 1956, qai tarava o Everett ena 1958. Keirau lalawataka vakaveiwatini me ratou tuberi na gone ena ka dina vakaivolatabu. Keirau dau saga sara ga me dua na neitou porokaramu ni vuli iVolatabu vakavuvale ena veimacawa, keirau dau saga tale ga me dau bulabula na vuli vei iratou kece na gone. Ena gauna eratou se gone kece kina o Daryl, Leslie, kei Everett, ena veimacawa keirau dau solia vei iratou na taro ena vinakati me ratou na vakekeli kina me na qai saumi ena macawa e tarava. Eratou dau vakatasuasuataka tale ga na vunau e veivale. Dau dua me na lai tiko mai na rumu e dau maroroi tu kina na isulu me itaukeinivale. E dua tale ena duri tu e tuba qai tukituki. Eratou cavuta e so na vosa lasa me ratou veivakarerei kina, ia e vukea na nodratou teivaka me ratou dau taleitaka na cakacaka vakavunau. Dau wasoma tale ga na neirau dau lai vunau vata kei iratou.
Ena gauna e qai sucu kina na luve i keirau tagane gone duadua o Elton ena 1973, sa voleka sara ni yabaki 50 o Dorothy, au sa vavaca tale tiko ga yani na 60. Ena ivavakoso, era vakatokai keirau me o Eparama kei Sera! (Vakatekivu 17:15-17) Erau dau kauti Elton vakawasoma ina cakacaka vakaitalatala o rau na tuakana. Keirau nanuma ni na cakayaco vakalevu vei ira na tamata nira raici ira na lewenivuvale—na veitacini kei na veiganeni, na veiluveni—era cakacaka vata, ra wasea tiko vei ira na tani na ka dina mai na iVolatabu. O rau na tuaka i Elton erau dau veivuketaka na tokaidomotaki koya me qai dau taura tu e dua na ivolacebaceba vakaivolatabu. Nira dolava mai na katuba, e vuqa na gauna era dau vakarorogo ga na tamata nira raica na gonelailai rairai vinaka oqo e tokaidomotaka toka o tuakana. Erau vakavulici Elton tale ga o rau na tuakana me solia qai vakamacalataka vakalekaleka na ivolacebaceba ni oti na veivosaki kei na itaukeinivale. A tekivu sara ga e kea na nona dau vunau o Elton.
Ena veiyabaki sa oti, keitou a vukei ira na tani mera mai kilai Jiova. Ena yabaki 1970 vakacaca, keitou a toki mai Louisville i Shelbyville, e Kentucky, ni gadrevi na veiqaravi ena ivavakoso e kea. Neitou tiko voli e kea, keitou sega wale ga ni raica na toso ni ivavakoso keitou veivuke tale ga ena kena qarai na qele qai taravaki kina e dua na Kingdom Hall. E muri keitou a qai kerei me keitou lai veiqaravi ena dua tale na ivavakoso e voleka ga e kea.
iTuvaki Sega ni Namaki Ena Bula Vakavuvale
Au diva me ratou a tiko kece ena dina o iratou na luve i keirau, ia a sega ni vaka kina. Ni ratou tubu cake ratou biubiu tale ga mai vale na va na luve i keirau eratou bula, ratou a biuta na dina e le tolu. Ia, na luve i keirau tagane o Everett a muria na noqu ivakaraitaki ena nona cakacaka vakaitalatala vakatabakidua. E qai lai veiqaravi o koya ena itikotiko liu ni iVakadinadina i Jiova e Niu Yoka qai sureti tale ga me lai vuli ena ika77 ni kalasi e Kiliati ena 1984. Ni oti na tuvaitutu, a lesi sara i Sierra Leone, ena ra kei Aferika. Ena 1988 a vakamautaki Marianne, e dua na painia mai Belgium. Tekivu tale ga ena gauna oya na nodrau veiqaravi vakadaukaulotu.
Me vaka ga ena vakila e dua na itubutubu, e veivakayalolailaitaki dina ni tolu na luve i keirau eratou vakanadakuya na sala ni bula e veivakacegui ena gauna oqo kei na inuinui totoka ni bula tawamudu e vuravura parataisi ena dua na gauna mai muri. Ena so na gauna au dau beitaki au ga. Ia, e dau vakacegui au niu vakasamataka ni so sara mada ga na luve i Jiova vakayalo, se o ira na agilosi, era sega ni via qaravi koya—dina ga ni dau veivakadodonutaki o Jiova ena loloma kei na yalovinaka qai tawacala o koya. (Vakarua 32:4; Joni 8:44; Vakatakila 12:4, 9) Oqo e cakayaco sara ga vei au niu kila ni levu ni nodra sasaga na itubutubu mera tuberi ira na luvedra ena sala i Jiova, e so era na sega ga ni ciqoma na ka dina.
Me vaka na veibaleyaki ni kau ni liwa kaukaua na cagi, keirau dau saga me keirau veisau ina ituvaki dredre kei na leqa e dau sotavi. Ena veiyabaki sa oti, au vakadinadinataka na noqu vulica vakawasoma na iVolatabu qai dau tiko tale ga ena soqoni e vakarawarawataka meu veisau qai vakabulabulataki au tale ga vakayalo. Niu sa qase mai au railesuva na noqu malumalumu e liu, au dau vakasamataka sara na veika vinaka au vulica mai kina. O koya gona, ni kevaka eda yalodina tiko ga, na ituvaki vaka oya ena vaqaqacotaka na noda toso vakayalo. Ia, kevaka eda vuli mai kina, ena yaco na ituvaki rarawataki oya me dua dina na ituvaki yaga qai marautaki.—Jemesa 1:2, 3.
Ena gauna oqo sa sega vei keirau kei Dorothy na bulabula ni yago se igu me keirau cakava kina na ka keirau vinakata ena veiqaravi vei Jiova. Ia, keirau marautaka ga vakalevu na nodra veitokoni na taci keirau lomani lotu Vakarisito. Voleka ni gauna kece ni soqoni, era dau tukuna vei keirau na veitacini ni dua na ka na nodra marautaka na raici keirau ena soqoni. Ra daulomasoli ni vukei keirau ena sala cava ga—me vaka sara mada ga na kena vakavinakataki na vale kei na motoka.
Ia e so na gauna, keirau dau painia veivuke qai keirau dau vakavulici ira tale ga na tataleitaki. E dau marautaki dina vei keirau na rogo itukutuku mai vei luve i keirau e veiqaravi tiko mai Aferika. Se vakayacori tiko ga na vuli iVolatabu vakavuvale, dina ga ni keirau sa le rua ga. Keirau marautaka ni keirau vakayagataka na veiyabaki sa oti ena veiqaravi vei Jiova. E vakadeitaka vei keda o koya ni na sega ni ‘guilecava na noda cakacaka kei na loloma eda vakaraitaka ena vuku ni yacana.’—Iperiu 6:10.
[iYaloyalo ena tabana e 25]
A papitaisotaki Velva, Bennett, kei au o Ted Klein ena 18 Epereli, 1940
[iYaloyalo ena tabana e 26]
Keirau kei watiqu, o Dorothy, ena itekivu ni veiyabaki ni 1940 kei na yabaki 1997
[iYaloyalo ena tabana e 27]
Na vunau soqovi levu, “Na Tui ni Sautu,” e vakamacalataki tu ena dua na basi ni korolevu e Barbados
[iYaloyalo ena tabana e 27]
Na taciqu o Bennett ena matanivale ni daukaulotu