Votu na Dina ni iTukutuku Makawa ni iVolatabu ena iVakarau ni Bibi

NA IVAKARAU ni bibi e cavuti tiko oqo na “pim,” na vosa e kune vakadua ga ena iVolatabu. E cavuti oqo ena gauna i Tui Saula, ena nodra dau kauta na Isireli na nodra iyaya kaukamea mera lai vagatara o ira na daunikaukamea ni Filisitia. E kaya na iVolatabu: “Me dua na vatu ivakarau ni bibi [na pim] na isau ni kena vagatari na isiviyara, kei na matau, kei na icula ni co e mata i tolu, sa tu na ivaro; ka me vagatara tale ga na moto ni bulumakau.”​​—1 Samuela 13:​21, NW.

Na cava sara mada na pim? A qai kilai ga na isaunitaro oqo ena 1907 S.K., ni a kune ena koro makawa o Keseri na vatu ivakarau ni bibi oqo. Ni bera na yabaki oya, a bau dredre toka vei ira na dauvakadewataka na iVolatabu mera vakadewataka na vosa pim. Me kena ivakaraitaki ena iVolatabu Vakaviti, e vakadewataki vaka oqo na 1 Samuela 13:21: “Ia ke mucu nai sivi, kei na matau, kei nai cula ni co e matai tolu, kei na vulaono, sa tu nai varo; ka me vagatara talega na moto ni pulumokau.”

Ia, o ira na vuku ena gauna oqo era sa qai kila ni pim a dua na vatu ivakarau ni bibi e rauta toka ni 7.82 na karamu, se voleka toka ni rua na ikatolu ni sikeli, na ivakarau ni bibi vakaiperiu. Nira kauta gona na Isireli na nodra iyaya kaukamea me lai vagatari, era dau lavaka na kai Filisitia e dua na pim, se dua na ivakarau ni bibi na tikitiki ni siliva me kena isau. Sa kawaboko na kena vakayagataki na ivakarau ni bibi na sikeli ena gauna a vakavuai kina na matanitu o Juta kei na kena koroturaga, o Jerusalemi, ena 607 B.S.K. O koya gona, e vakavotuya vakacava na dina ni ivolatukutuku makawa ena iVolatabu Vakaiperiu na pim se vatu ivakarau bibi?

E so na vuku era kaya ni iVolatabu Vakaiperiu, okati kina na ivola ni iMatai ni Samuela, a qai volai ga ni rau sa veiliutaki o Kirisi kei Roma, se e muri sara, rauta toka na ikarua ina imatai ni senitiuri B.S.K. O koya gona, e tukuni “ni iVolatabu Vakaiperiu . . . ‘e sega ni dina na kena itukutuku makawa,’ ena lailai se sega sara ga ni rawa ni solia na itukutuku dodonu me baleti ‘Isireli e volai ena iVolatabu’ se o ‘Isireli makawa.’ Na Isireli e cavuti oqo erau italanoa buli ga, ra qai vola vou na Jiu kei ira na lotu Vakarisito.”

Me baleta gona na pim se vatu ivakarau ni bibi e cavuti ena 1 Samuela 13:​21, NW, e duatani sara na ka e kaya o William G. Dever, na parofesa e dikeva vakatabakidua na veika e vauca na Tokalau e Loma ena anthropology kei na archaeology (keli ni iyau makawa): “[E] sega ni rawa vakadua nira ‘bulia’ ga na italanoa ni vatu ivakarau ni bibi, o ira na dauvolavola era sa qai mai bula donuya na gauna ni nodrau veiliutaki o Kirisi kei Roma, ni a sa oti e vica vata na senitiuri na kena sa kawaboko na ivakarau ni bibi oya, sa guilecavi tale ga. Na tiki lailai gona ni lewe ni iVolatabu oqo . . . sa qai mai kilai vakamatata ena vakekeli ena itekivu ni ika20 ni senitiuri A.D., a qai kune kina ena imatai ni gauna na vatu lalai e ceuti tu kina na vosa pîm vakaiperiu.” Tomana tale na parofesa: “Ke ‘italanoa buli’ ga ena gauna ni nodrau veiliutaki o Kirisi kei Roma na italanoa ena iVolatabu, e lai tu vakacava na ivakamacala me baleta na vatu ivakarau ni bibi ena iVolatabu Vakaiperiu? De na kaya e dua, ni kena cavuti na pîm se vatu ivakarau ni bibi, e ‘ka matailailai wale.’ Ia, na ka me nanumi; me vaka nida kila vinaka, ‘ni kena dina e dua na itukutuku makawa e votu sara ga ena kena rawa ni vakamacalataki vakamatailalai.’ ”

[iYaloyalo ena tabana e 29]

E dua na pim se vatu ivakarau ni bibi, e voleka toka ni rua na ikatolu na sikeli