Tete na Lotu Vakarisito e Esia Lailai

ENA imatai ni senitiuri S.K., a tauyavutaki e levu na ivavakoso lotu Vakarisito e Esia Lailai (vakauasivi o Taki nikua). Levu na Jiu kei ira na kai matanitu tani era rogoca na itukutuku era kacivaka na lotu Vakarisito. E kaya e dua na ivolavosa ni iVolatabu: “Na vanua sara ga o Esia Lailai e tekivu qai vakilai kina vakalevu na tete ni nodra cakacaka na lotu Vakarisito, vakavo ga o Siria-​Palesitaina.”

E rawa meda kila vinaka na kena tete na lotu Vakarisito ena vanua oqo, ena noda sema vata na itukutuku era tauri mai na so tale na ivola. Meda raica mada na yaga ni noda dikeva na itukutuku era tu vakarawarawa ena gauna oqo.

iMatai ni Lotu Vakarisito e Esia Lailai

Na imatai ni ka vakasakiti ena tete ni lotu Vakarisito e Esia Lailai, a yaco ena Penitiko 33 S.K. Oya ena nodra soqo vata e Jerusalemi e dua na ilawalawa levu era duivosavosa, okati kina o ira na Jiu era tiko ena taudaku kei Palesitaina kei ira na Jiu era tavuki. Era vunautaka na yapositolo i Jisu na itukutuku vinaka vei ira na vulagi oqo. Na itukutuku makawa e kaya, ni o ira oya era dui cavutu mai Kapatosia, Ponito, yasayasa vakaEsia,a Firijia kei Pamifilia​—na veivanua oqo e kovuta e dua na iwase levu kei Esia Lailai. Rauta nira le 3,000 na vakarorogo era ciqoma na ivakavuvuli vakarisito ra qai papitaiso. Nira lesu i nodra vanua era sa lesu vata kei na nodra vakabauta vou.​—Cakacaka 2:​5-​11, 41.

Dua tale na itukutuku eda kunea ena iVolatabu, oya na nona ilakolako vakaulotu na yapositolo o Paula i Esia Lailai. Ena imatai ni nona ilakolako ena rauta na 47/48 S.K., a soko o Paula kei ira nona itokani mai Saipurusi, Esia Lailai, qai lai tala sara i Perika mai Pamifilia. Na vuavuaivinaka ni nodra cakacaka ena korolevu kei Anitioki e Pisitia, e vakavuna nodra yaloca kei na nodra veitusaqati na Jiu. Ni toki o Paula ina dua na yasa i Ikoniona, e so tale na Jiu era bukia na vere mera vakayacora na itovo veibeci vei ira na daukaulotu. Taumada, o ira na lewenivanua era tiko voleka e Lisitira, era kaya ni kalou o Paula. Ia nira sa yaco yani na Jiu dauveitusaqati mai Anitioki kei Ikoniona, era vuki na ilawalawa oya mera vakaviriki Paula ena vatu ra qai biuti koya tu me mate! Ni oti na ka e sotavi oya, erau tomana tale o Paula kei Panapasa na nodrau ilakolako i Tapi ena yasayasa vakaRoma e Kalatia, na vanua era vosa vakaLikeonia. Era tuvanaki na ivavakoso vaka kina na nodra lesi na qase ni ivavakoso. Eda raica ni rauta e 15 na yabaki ni oti na Penitiko 33 S.K., sa tauyavu vinaka sara ga na lotu Vakarisito e Esia Lailai.​—Cakacaka 13:13–​14:26.

Ena ikarua ni nona ilakolako ena rauta na 49 ina 52 S.K., era taubale na ilawalawa i Paula me yaco i Lisitira, kena irairai nira lakosiviti Tarisu e Silisia na vanua e cavutu mai kina. Oti nodra sikovi ira tale na mataveitacini e Lisitira ra qai gole ina vualiku, a saga sara o Paula me “vunautaka na vosa” ena yasayasa o Picinia kei Esia. Ia, a sega ni vakatara na yalo tabu. Na vanua oya ena qai vakayacori kina vakamalua na vunau. Mani dusimaki Paula na Kalou ina vuaira ni yasana o Esia Lailai ena baravi kei Tiroa. A qai dusimaki tale e muri ena raivotu me lai kacivaka na itukutuku vinaka e Urope.​—Cakacaka 16:​1-​12; 22:3.

Ena ikatolu ni nona ilakolako vakaulotu ena rauta na 52 ina 56 S.K., a gole tale i Esia Lailai o Paula yaco sara i Efeso, e dua na ikelekele ni waqa kilai levu e Esia. A cegu vakalailai e kea ena ikarua ni nona ilakolako vakaulotu. Era tiko ena korolevu oya e dua na ilawalawa lotu Vakarisito gugumatua, ratou lai veitomani voli kei ira oqori o Paula kei ira nona itokani me rauta e tolu na yabaki. E sotavi e so na ituvaki dredre kei na veika rerevaki ena loma ni gauna oya. Dua mada ga, na ue era vakavuna na matai ni siliva e Efeso ena nodra saga mera taqomaka na nodra rawa tubu ena kena volitaki na veika ni lotu.​—Cakacaka 18:​19-​26; 19:​1, 8-​41; 20:31.

E yaga dina na nodratou cakacaka na daukaulotu eratou tiko e Efeso. E kaya na Cakacaka 19:10: “Era sa rogoca kina na vosa ni Turaga . . . ko ira kecega era sa tiko mai Esia, ko ira na kai Jutia, kei ira talega na kai Kirisi.”

Toso na Cakacaka e Esia Lailai

Ni voleka ni cava nona tiko e Efeso, a vola o Paula vei ira e Korinica: “Sa ra loloma yani vei kemudou na veisoqosoqo lewe ni lotu [ivavakoso,” NW] mai Esia.” (1 Korinica 16:19) Na ivavakoso cava tale e vakasamataka tiko o Paula? Rairai okati kina na ivavakoso e tiko mai Kolosa, Leotisea kei Aiarapoli. (Kolosa 4:​12-​16) E kaya na ivola Paul​—His Story: “E nanumi nira mai tiko na isoqosoqo e Simurina, Perikamo, Sariti kei Filatelifia ena nodra yalogu na daukaulotu mai Efeso. . . . Na veivanua oqo e tiko ena 192 na kilomita mai Efeso ra qai veisemati ena gaunisala vinaka sara.”

Rauta na 20 na yabaki ni oti na Penitiko 33 S.K., a tauyavutaki e vica vata na ivavakoso vakarisito ena ceva kei na ra kei Esia Lailai. Vakacava na vo ni yasayasa oya?

O Ira na Ciqoma na iVola i Pita

Ena vica na yabaki e tarava, rauta na 62 ina 64 S.K., sa qai vola na yapositolo o Pita na imatai ni nona ivola uqeti vakalou. E volavola vei ira na lotu Vakarisito mai Ponito, Kalatia, Kapatosia, Esia, kei Picinia. Na nona ivola e vakaraitaka ni rairai tiko na ivavakoso vakarisito e kea, nira vakaroti tiko na qase ni ivavakoso mera “vakatawa na qele ni sipi.” Gauna cava era tauyavu kina na ivavakoso oqo?​—1 Pita 1:1; 5:​1-3, VV.

So na vanua e ciqomi kina na ivola nei Pita, me vakataki Esia kei Kalatia, a sa vunau oti kina o Paula. Ia a se bera ga ni vunau e Kapatosia se e Picinia. E sega ni tukuna vei keda na iVolatabu se a tete vakacava e kea na lotu Vakarisito, ia rairai a taka mai vei ira na Jiu se o ira era tavuki era a tiko e Jerusalemi ena Penitiko 33 S.K., ra qai lesu tale i nodra vanua. Ni vola o Pita na nona ivola ni rauta e 30 na yabaki ni oti na siga ni Penitiko, e kaya e dua na vuku ni “sa tete e Esia Lailai taucoko” na ivavakoso.

Vitu na iVavakoso ena Vakatakila

Na nodra vorati Roma na Jiu e vakavuna na kena vakarusai o Jerusalemi ena 70 S.K. Oya e rairai vu ni nodra toki i Esia Lailai e so na lotu Vakarisito mai Jutia.b

Ni bera ni cava na imatai ni senitiuri S.K., o Jisu a vakayagataka na yapositolo o Joni me vola na ivola ina vitu na ivavakoso e Esia Lailai. Na ivola ina ivavakoso o Efeso, Simurina, Perikamo, Caetaira, Sariti, Filatelifia, kei Leotisea, e vakaraitaka ni o ira na lotu Vakarisito ena yasayasa oqo e Esia Lailai, era sotava e so na ituvaki dredre me vaka na itovo vakasisila, veisei vakalotu kei na vukitani.​—Vakatakila 1:​9, 11; 2:​14, 15, 20.

Yalomalumalumu, Cakacaka ena Yalodina

Na tete ni lotu Vakarisito ena imatai ni senitiuri e sega ni koya ga eda wilika ena nodra ivola ni Cakacaka na Yapositolo. O rau na yapositolo kilai levu o Pita kei Paula, erau a vakaitavi ena cakacaka e vakamacalataki ena ivola na Cakacaka, ia e so tale e sega ni kilai na kedra iwiliwili era vunau ena veivanua tale e so. E vakadeitaki ena ka e yaco e Esia Lailai, ni o ira na lotu Vakarisito taumada era taura vakabibi na ivakaro i Jisu: “Dou lako yani ka qisi ira me ra noqu tisaipeli na lewe ni veivanua kece ga.”​—Maciu 28:​19, 20, VV.

Nikua, e dua ga na iwase lailai ni nodra cakacaka ena yalodina na iVakadinadina i Jiova e kilai vei ira na mataveitacini e vuravura raraba. Me vaka ga e vakadinadinataki ena vukudra e levu na dauvunau yalodina e Esia Lailai ena imatai ni senitiuri, era sega ni kilai levu tale ga nikua e dua na iwiliwili vakaitamera era vunautaka tiko na itukutuku vinaka. Ia e yaga na nodra ogaoga voli ena cakacaka oqori, e vakainaki nodra bula ra qai lomavakacegu ena nodra kila ni cakacaka era cakava era na bula kina na tani.​—1 Timoci 2:​3-6.

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 11]

LOTU VAKARISITO TAUMADA E PICINIA KEI PONITO

E koto na yasayasa taucoko o Picinia kei Ponito ena baravi ni Wasawasa Loaloa e Esia Lailai. Na bula ni veisiga ni yasayasa oqo a kilai ena nona ivola na ivakalesilesi o Pliny the Younger, vei Trajan na empara ni Roma.

Rauta na 50 na yabaki ni sa veisoliyaki oti na ivola i Pita ina ivavakoso ena veivanua oqo, a kere ivakasala o Pliny vei Trajan me baleta na ka e dau caka vei ira na lotu Vakarisito. “Au se bera ni bau tiko ena gauna era vaqaqai kina na lotu Vakarisito. Au sega gona ni kila na levu ni itotogi e dau tau me baleti ira,” e vola o Pliny. “E dua na iwiliwili levu ni tagane kei na yalewa e duidui nodra yabaki ni bula kei na kedra ituvaki era mai veilewaitaki, qai kena irairai ni na sega ni mudu oqori. Era sa curuma na matalotu vakaloloma oqo na tauni, na veikoro kei na taudaku ni koro lelevu kece ga.”

[Mape ena tabana e 9]

(Raica tale na ivola)

ILAKOLAKO I PAULA

iMatai ni iLakolako Vakaulotu

SAIPURUSI

PAMIFILIA

Perika

Anitioki (e Pisitia)

Ikoniona

Lisitira

Tapi

iKarua ni iLakolako Vakaulotu

SILISIA

Tarisu

Tapi

Lisitira

Ikoniona

Anitioki (e Pisitia)

FIRIJIA

KALATIA

Tiroa

iKatolu ni iLakolako Vakaulotu

SILISIA

Tasisi

Tapi

Lisitira

Ikoniona

Anitioki (e Pisitia)

Efeso

ESIA

Tiroa

[Vitu na ivavakoso]

Perikamo

Caetaira

Sariti

Simurina

Efeso

Filatelifia

Leotisea

[So tale na vanua]

Aiarapoli

Kolosa

LISIA

PICINIA

PONITO

KAPATOSIA

[iYaloyalo ena tabana e 9]

Anitioki

[iYaloyalo ena tabana e 9]

Tiroa

[Credit Line]

© 2003 BiblePlaces.com

[iYaloyalo ena tabana e 10]

Vale Levu ni Soqo e Efeso.​—Cakacaka 19:29, VV

[iYaloyalo ena tabana e 10]

Yavu ni icabocabonisoro vei Seusi e Perikamo. O ira na lotu Vakarisito ena korolevu era tiko ena vanua a tiko kina ‘na itikotiko i Setani.’​—Vakatakila 2:13

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est