Digovi Vuravura

Mate ni Vakasama e Aferika

E volatukutukutaka na niusiveva ni Sauca Aferika na Star ni “rauta e 100 na milioni mai na 600 na milioni na lewe i Aferika ena Sahara, e tauvi ira tu na mate ni vakasama.” E tukuni mai na World Health Organization, ni iwiliwili vakaitamera oqo e vu mai na ivalu kei na bula dravudravua. E dua tale ga na ka e rawa ni vakavuna ni sa sega na veivukei vakaveiwekani. E kaya o Parofesa Michael Olatawura, mai Nigeria: “Na ivakarau ni bula ni veivukei oqo vakaaferika e sa mai seavu ena kena taka mai na ivakarau ni bula vakavalagi, na vakayagataki vakaveitalia ni wainimate gaga, kei na vakayaco itovo kaukaua.” Kuria oya, na nodra sa dau lako vakayawa na lewenivuvale mera lai vaqara cakacaka. E kuria o Parofesa Olatawura: “Na leqa vakailavo e tarai ira tu na veimatanitu e Aferika, e vakadredretaka sara ga na ka keimami rawa ni cakava me rawati kina na tiko bulabula.”

Na Ca ni Veisemati ni Bula Vakailavo e Vuravura

E tukuna na niusiveva ni Peritania na Guardian ni kena veisemati na bula vakailavo e vuravura, ena rawa ni vakalevutaka na ka era na rawata e lewe vuqa, ia ena rawa tale ga ni vakalevutaka na leqa. Nira sa semai vata ena veika vakailavo na veimatanitu e vuravura, ena rawa ni vakavuleqa raraba ke yaco wale mada ga e dua na leqa​—me vaka na nona vakamalumalumutaka o Taeladi ena 1997 na kaukaua ni nona ilavo na baht. E kaya na Guardian: “Ena 30 na yabaki sa oti, na vakatautauvata ni ka era taukena na dua na ika5 ni lewe i vuravura era vutuniyau kei na dua na ika5 era dravudravua sara e rauta ni 30 ina 1. Ena 1990 e sa veiyawaki sara me 60 ina 1, ia edaidai sa 74 ina 1 . . . E dua na ilala e yaga sara vakalevu vei ira na veisemai ni bula vakailavo e vuravura o ira na daubutako ena veivolitaki ni wainimate gaga, na iyaragi ni ivalu, kei na nodra volitaki na yalewa ca.”

Ena Rawa Beka Mo Kua ni Tauvi Matetaka?

E kaya na New York Times, ni na via dredre toka meda levea vakadua na tauvi matetaka, ia ena rawa ni o qaqarauni kina. Era bibi na veika oqo: Ke rawa, mo kua ni dau maliwai ira na lewe vuqa, tovolea tale ga mo kua ni lululu kei ira na tauvi matetaka. Kua tale ga ni qilia na matamu kei na ucumu, ia mo dau savata vakawasoma na ligamu. Oqori ena taqomaka na kena curu na manumanu lalai ni mate ena iubi mamare ni mata kei na ucu. Na manumanu lalai ni matetaka e tiko e taudaku se na ligada era na rawa ni bula tiko me vica vata na aua ni se bera sara ni qai vakilai na tauvimate se ni sa vakilai oti. Na sala ni tataqomaki tale e so e wili kina na laukana ni kakana bulabula kei na nomu qaqarauni ni o veimaliwai kei ira na gone. Ena vuku ni cava? Baleta nira dau tauvi matetaka vakalima ina vakawalu ena dua na yabaki!

Rerevaki ni Levulevu Sivia

Tukuna na niusiveva ni Lodoni na Independent ni kena tubu cake tiko ga na levu ni matenisuka, na mateniuto, kei na mate tale e so era vu mai “na kena sa tubu cake tiko ga na iwiliwili ni tamata e Urope era levulevu sivia.” E kaya ena nona vosa na jeameni ni International Obesity Task Force mai Milan, e Itali, ena dua na nodra bose na kenadau ni tabana ni bula mai na 26 na matanitu: “Na leqa oqo e sa tarai vuravura, e vinakati me caka sara ga kina vakatotolo e dua na ka me tarova na kena tete lo tiko na mate levu oqo, kei na levu tale ga ni ilavo ena vakayagataki kina. Kevaka eda sega ni cakava kina e dua na ka ena gauna oqo ena vakatubuleqa ina noda bula.” Era sa vakila na veivanua kece e Urope na leqa oqo, ni so na vanua e rauta ni 40 ina 50 na pasede na lewenivanua e sa tarai ira tiko. Mai Igiladi me tekivu mai ena 1980, e tubu na kedra iwiliwili na yalewa levulevu sivia mai na 8 ina 20 na pasede, e 6 ina 17 na pasede na tagane. E tukuni ni vakavuna na ivakarau ni bula e sega ni yavalati kina vakalevu na yago kei na laukana ni kakana e levu kina na uro, ia e yaco oqo ni sa toso cake na ivakatagedegede ni nodra bula vakailavo. Na ka e leqataki sara vakalevu na tubu ni kedra iwiliwili na gone era levulevu sivia. Kaya o Parofesa Jaap Seidell, na peresitedi ni European Association for the Study of Obesity, “sa laurai tiko ni dua na iwase levu ni itabatamata e tarava era sa levulevu sivia rawa tu ena gauna mada ga era se gone kina.”

Uca Duka

E kaya na ivoladraudrau na New Scientist, ni sega ni veiganiti me laugunu e so na wainiuca e Urope ni sa veiwaki tu kei na wainimate ni vakamate manumanu kei na co ca. O ira na dau ni uli wainimate mai Suwitisiladi era kunea ni tiko sara e cake na ivakarau ni wainimate ni manumanu kei na co ca e veisola tu kei na wainiuca ena nodra vakarautaka ni oti e dua na draki ca, oqo ni raici vata kei na ivakarau e virikotora na European Union, se o Suwitisiladi. Oqo e vakavuna sara ga na wainimate ni manumanu kei na co ca. E vakilai vakalevu na revurevu ni wainimate oqo ni qai tau oti ga e dua na uca bi ni oti e dua na draki mamaca balavu. Era kaya na dauvakadidike ni Suwiteni, ni kena vakayagataki vakalevu na veimataqali wainimate ni manumanu kei na co ca e vakavuna me veitauvi vakalevu na mataqali kenisa na non-Hodgkin’s lymphoma. Na wainimate e tarova na kena tubu na co e delanivale e vagaga tale ga na wainiuca e drodro mai kina.

Mate Ena Loga ni Teitei

E kaya na niusiveva mai Lodoni na Times, ni dua vei ira na cakacaka rerevaki duadua mai Peritania na teitei, me vaka ni sivia e dua na tamata e kea era mate kina ena veimacawa. Ena 1998 e qaqia na katavila e dua na gone yabaki va, e gone duadua tale ga vei ira na mate, ia e vitu tale era mate ena tavuki ni katavila e baba. Era sa vakasalataki na dauteitei mera tu mada ra vakasama ni bera nira cakava e dua na cakacaka ena rawa ni vakavuleqa, oya mera dikeva na ituvaki ni katavila ni bera nira vakauta i baba. E kaya o David Mattey, na vakailesilesi liu ni Health and Safety Executive: “Ena sega ni yaco e levu na leqa kevaka eda tu mada ga da vakasamataka vakavinaka ena vica wale ga na sekodi na cakacaka eda vakarau cakava, oti da qai cakava ena dua tale na kena iwalewale e duidui ga vakalailai.”

iVurevure ni Kaukaua e Duatani Sara

◼ E tukuni ena ivoladraudrau ni Varanise na Sciences et avenir, ni sega na waiwai ena yanuyanu o Ouvéa, e New Caledonia, ia era vakayagataka na waiwai ni niu qaqi me ivurevure ni livaliva. E taura na idinia ni Varanise o Alain Liennard e 18 na yabaki me bulia e dua na idini e yavalata na waiwai ni niu qaqi. E yavalata na generator na idini, e lai solia na kaukaua ina misini e veisautaka na waitui me waidranu era gunu kina na 235 na vuvale ena yanuyanu oya. E kaya o Liennard ni idini e 165 na kilowatt e bulia o koya, e tautauvata ga kei na kaukaua ni idini e yavalata na diesel, e tautauvata tale ga na levu ni waiwai e kania.

◼ Ia ena dua na vakadidike e vakayacori ena koro o Kalali ena yasana o Gujarat, e Idia, e vakayagataki kina na igu ni bulumakau me ivurevure ni livaliva. E tukuna na ivoladraudrau mai New Delhi, na Down to Earth, ni rau a vakavurea na vakasama oqo e dua na parofesa kei na vugona. E vakayagataki e va na bulumakau me yavalata na gacagaca ni idini e ivurevure ni livaliva ina generator. E semai na generator ina vica na batiri, era qai lai vakadewa yani na livaliva ina ipamu ni wai kei na iqaqi ni sila. Kaya na Down to Earth ni tini ga na sede na isau ni dua na unit ni livaliva, e lailai sara ni vakatauvatani kei na $1 dua na unit ni idini e yavalata na cagi, se $24 dua na unit ni kena e yavalata na katakata ni matanisiga. Nira dau vakayagataka na lewenikoro na bulumakau ena nodra iteitei ena loma ni tolu na vula ena dua na yabaki, era sa vakasamataka e dua tale na sala me maroroi kina na kaukaua, me na vakayagataki ena gauna era sega ni tiko kina na bulumakau.

Kana Vakarauta

Era dau tubu na goneyalewa ena rauta ni 25 na sedimita ena maliwa ni yabaki 10 ina 14, dau tubu tale ga na kedra bibi ena 18 ina 22 na kilokaramu, o ira na gonetagane ena 30 na sedimita na kedra balavu, e tiko ena 22-​27 na kilokaramu na kedra bibi ena maliwa ni yabaki 12 ina 16. Ena loma ni gauna oqori e vaka mera dau nuiqawaqawataka na nodra tubu sivia na itabagone, era dau kauaitaka kina e levu vei ira na kedra bibi. E vola na kenadau o Lynn Roblin ena niusiveva na Toronto Star, “e sega ni kena iwali vinaka, e sega tale ga ni vakaturi mera kana ga vakalailai, se mera yalana na mataqali kakana era kania.” E kaya o Roblin, ni kena icakacaka oqo era sa tarova tiko kina na veika ena yaga me bulabula kina na yagodra. E kuria, ni nodra via vakatovotovotaka me lailai na ka era kania “ena rawa ni vakavuna mera dau kana vakaca ena rawa tale ga ni vuqa na mate e vu mai kina.” E nanuma o koya ni vinaka me donu na nodra rai na itabagone me baleta na kedra irairai mera bulabula vinaka kina “nira kana vakarauta, mera dau yavala ra qai marautaka ni vinaka tu na nodra bula.”