Vaqarai na Babale e Niusiladi

DAUVOLAVOLA NI YADRA! MAI NIUSILADI

“NA MANUMANU e dau taleitaki ira na tamata,” a vola o Plutarch, na dauvolaivola ni Kirisi. Na manumanu cava e vakaibalebaletaka tiko? Oya na babale, era dau vakasucuma na luvedra me vaka na tavuto.

E vakamacalataka na World Book Encyclopedia, “era vakabauta e levu na saenitisi ni kune vei ira na babale na ivakatagedegede ni vuku ni so na manumanu vaka na maqe na chimpanzee kei na koli.” Ia, me vaka ga e kaya o Plutarch, na babale e sega ni lasami ira wale ga na tamata baleta nira vinakata mera vakani. E kena irairai ni levu era via veimaliwai. E volai ena ivola na Mysteries of the Deep: “Era sega beka ni gadreva na tamata na babale, ia era via kila ra qai marau na sarava na noda ivukivuki lasa me vaka ga na noda marautaka na saravi ira.” Mai na 32 na mataqali babale, e 4 era bula e Niusiladi: na babale kilailevu, na babale gusu momoto, na babale loa, kei na kena e lailai duadua e vuravura​—na babale na Hector.a

Era dau laurai vakalevu na babale ena Bay of Islands, e dua na baravi rairai totoka e Niusiladi. Dua na ka na neitou via lako i kea, keitou mani vodo waqa mai na tauni o Russell. A tukuna vei keitou o koya e veivakasarasarataki tiko ni keitou na sega wale ga ni raica na babale gusu momoto kei na babale kilailevu, keitou na rairai raica tale ga na tavuto kata kei na tavuto na pilot​—era mataqali vata kei na babale. Me rawa ni keitou raica na babale a vakatura o koya me keitou vaqara na kena buseniivi se na kena tukitukitoa. A tukuna o koya: “So na gauna era na kunei keda e liu!”

Qalo Vata kei na Babale

Sega ni dede, sa ra lasika mai e mata i keitou na babale gusu momoto, e vakaitamera na kedra lelevu​—e rauta ni va na mita na kedra babalavu​—qai tasisi mai ena dela ni ua na nodra tukitukitoa. Nira dau veiqitori na babale, era na vakaciriciri ena kaukaua ni ua ni toso tiko na waqa. Ni kele na waqa, keirau sobu yani vakamalua ena wai titobu qai nukurama, me keirau qalo vata kei na babale era manoa tu.

Au sega ni kila meu rai e vei ni sa yavoliti au tu na nodra tukitukitoa, au saga meu cegu vinaka qai dagava ena kurabui na manumanu yago dravudravu era qalo voli e rukuqu. A lasika mai na vanua titobu e dua na babale, ni raici au e qai tavuki vakalailai me laurai na ketena vulavula. Era veiyawaki na babale, ia e rogolevu dina na nodra kalu e vakauta na ua livaliva na sonar. Era a sega ni kauai ena noqu saga meu vakatotomuria na nodra kalu, nira veiqaloyaki voli ga.

Tobo Kedra, Veiqitori

Ni keitou sa vodo i waqa, keitou a muri ira yani na babale ina dua na toba ni vakaruru. E sega ni wili rawa na levu ni babale keitou raica​—ena veivanua kece ga era boleseu ra qai sevuka mai na wai! Era tobo kedra tiko. Era dau kania vakalevu ga na kuitanu, ika kei na mataqali kakana vaka na qari. Keitou a raica tale ga na nona vakavulici tiko na luve ni babale me tobo kena. A vakidacalataka e dua na ika lailai o tinana, a veitaviyaka na buina o luvena ena nona saga me toboka na ika oya. E kena irairai ena gadreva e so tale na gauna o luvena me vuli kina!

E levu na gauna era dau veiqitori ra qai veimaliwai tale ga kina na babale. E sa qai tasiri ga e dua vei ira, qai tavivi toka ena kena tukitukitoa e so na lumi. A vakamacalataka o koya e veivakasarasarataki tiko nira dau taleitaka na babale na qitotaka na lumi. Era na viviraka ena nodra tukitukitoa se ucudra ra qai vaqitora toka vakadede. Ra qai dau matevuketaka.

Cakacaka ena Voqa

Nodra vakaduiduitaka rawa na rorogo na babale, era kila vinaka kina na veika e tu yavoliti ira ena lomaniwai, me vaka sara ga na kaukaua ni misini ni veiilovi. Era dau katasomi na babale, ni voqa lesu mai vei ira na rorogo oya ena qai vukei ira mera qara na kedra se so tale na ka​—okati kina o keda. Era dau veivosaki na babale nira veikaluvi, na kena rorogo e dau watatagi​—oqo e vakatinitaki na kena kaukaua qai vakava veimamataki na kena totolo ni vakatauvatani kei na noda veivosaki na tamata. Era sega ni kila vosa me vakataki keda, ia e kena irairai era cakacaka ga ena voqa lesu ni rorogo ni nodra kalu.

E matata e ke, ni levu sara na ka e tu me kilai me baleta na babale. Rairai dua na siga eda na qai kilai ira vakavinaka sara​—era dau vakasama vakacava ra qai raici keda vakacava. Ena qoroqoro kei na yalo e taleitaka, keitou sa mai biuti ira toka na babale ena toba rairai vinaka oqo, na kena veidelana kabukabu kei na kena baravi nukuvula. Keitou mai kila na talei ni manumanu oqo qai vakalevutaka tale ga na neitou qoroi koya na nodra Dauveibuli.​—Vakatakila 4:​11.

[iVakamacala e ra]

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 18, 19]

iSususu ni Babale

Era sega ni ika na babale, ia e vakatokai mera mammal nira dau vakasucuma na luvedra. O koya gona, na luve ni babale ena gunu sucu ga vei tinana. Ena loma ni tolu na yabaki nona susugi koya voli o tinana, ena vakavulica vua na veika e dodonu me kila me bula kina. Me kena ivakaraitaki, ena vakavulica vua o tinana me vakaduiduitaka na rorogo, okati kina na nona kila na rorogo era dau veikacivi vakatabakidua kina na babale. Ena vakavulica tale ga vua me tobo kena, vaqara na kena isa, kei na nona veimaliwai kei na so tani tale na babale.

Ni sucu e dua na luve ni babale ena liu mai na buina, ni a kalobi rua tu ena kete i tinana. E dau laurai levu vua na luve ni babale sucuvou na laini balabalavu me vakaraitaka ni a kalobi tu ena kete i tinana. Ena sucu qaloqalo voli ga vei tinana, ni dredre nodrau veikalikali ni dreti rau vata tiko na kui ni qalo totolo i tinana.

[Credit Line]

© Jeffrey L. Rotman/CORBIS

[Mape ena tabana e 19]

(Raica tale na ivola)

NIUSILADI

Bay of Islands

[iYaloyalo ena tabana e 17]

Na babale gusu momoto

[Credit Line]

© Jeff Rotman

[iYaloyalo ena tabana e 17]

Na babale na Hector

[Credit Line]

Photo by Zoe Battersby

[iYaloyalo ena tabana e 18]

Na babale loa

[Credit Line]

Mark Jones

[iYaloyalo ena tabana e 18]

Na babale kilailevu

[Credit Line]

© R.E. Barber/Visuals Unlimited