Bula ni Oti na Uneune

“KEIMAMI SE TAUBALE MAI NA MATAKA. KEIMAMI VAQARA BULA. E SEGA NA WAINIGUNU, SEGA NA KAKANA. SA RA VAKACACANI KECE NA VALE.”​—HARJIVAN, BULA MAI NA UNEUNE E IDIA E 7.9-NA KENA KAUKAUA.

E VAKADOMOBULA na ka e sotavi ena gauna ni uneune. “Era veivukayaki e yasaqu na ivola kece era lutu mai na droa e walu na fute na kena balavu e toka tikivi au,” e nanuma lesu e dua a bula mai na uneune e Taiwan ena 1999. ‘E lutu mai na dela ni noqu droa na isala ni motopai se qai voli vou ga mai qai tau ena noqu loga volekata na uluqu. Ke lauti au ya,’ e kuria, ‘keu a mate sara ga kina.’

Ni Oti na Uneune

E vakarerevaki na bula donuya na uneune, ia oqo e se kena ivakatekivu ga. Oti ga vakalailai na uneune, era sasaga ena yaloqaqa na dauveivakacokotaki mera kunei ra qai vukei na mavoa. Nira cakava tiko oya, era nanuma tale tiko ga na ka e rawa ni yaco tarava. “Gadrevi me keimami qaqarauni,” e kaya e dua na turaga ni vakamacalataka tiko nona vinakata me kelia na veika era buluta tu e dua na vale ena dua na uneune se qai oti ga oqo mai El Salvador. “Ke yavala tale na vanua, ena baci qera tale na ka sa keli oti.”

Ena so na gauna era dau lomasoli e so mera veivuke. Kena ivakaraitaki, ni sakure e dua na uneune vakaitamera ena itekivu ni 2001 mai Idia, e lesu i nona vanua o Manu, sa kena turaga sa tiko mai Mereke nikua. E kaya: “Dodonu meu lako, meu lai vukei iratou noqu vuvale, kei ira tale ga era vakaleqai.” E raica o Manu ni vakaloloma na ituvaki ena vanua e sikova. Ia e kaya: “E veivakadrukai na yaloqaqa era vakaraitaka na lewenivanua.” E vola e dua na dauvolaitukutuku: “O ira kece au kila keimami tiko veivolekati era tikica mai na kedra isau ni dua na siga, macawa se vula, na tiki ni nodra ilavo maroroi se cava ga e rawa mera veivuke kina.”

Dua mada na ka me vagalalataki na vanua e buluti tu ra qai vukei na mavoa; dua tale e dredre sara oya me vakavinakataki tale nodra vakasama na lewenivanua sa veilecayaki tu ena vuku ni veika vakadomobula era sotava ena dua ga na gauna lekaleka. Vakasamataki Delores mada, na marama a rusa nona vale ena uneune mai El Salvador. “E ca cake sara oqo mai na ivalu,” e kaya. “A sega ni rusa neitou vale ena ivalu.”

Vaka sa vakamacalataki ena imatai ni ulutaga, so na gauna e sega ni dau gadrevi ga vakalevu na veivuke vakayago ia ena veika tale ga e vauca na vakasama. Kena ivakaraitaki, ni vakarusa na koro o Armenia ena ra kei Colombia na uneune ena itekivu ni 1999, sivia e duanaudolu era mate, qai levu tale era veilecayaki ra qai yalolailai. E kaya o Roberto Estefan, na vuniwai ni mona a bale tale ga nona vale ena uneune: “Vanua cava ga o lako kina, era kere veivuke tu na tamata. Niu lai voli hamburger ena valenikana, e levu ga vei ira era vakabula mai vei au era via tukuna mai ni dau dredre mera moce kei na nodra rarawa.”

E kila vinaka o Vuniwai Estefan, ni rawa ni veivakaleqai na rarawa e vakilai ni oti na uneune. Dua na marama a bole me veivuke ena tara ni keba ni veivakacokotaki e raica ni so na lewenivanua era cakacaka tiko sa ra sega ni galeleta nodra cakacaka nira vakabauta ni na sega ni dede era na mate.

Veivakacegui Vei Ira na Yalolailai

Ena gauna ni leqa vaka oqo, era saga na iVakadinadina i Jiova mera vukei ira na bula ena veika vakayago, vakayalo, vaka kina na ka e vauca na vakasama. Kena ivakaraitaki, ni oti ga na uneune mai Colombia sa tukuni oti, e vakarautaka sara na valenitabana e kea e dua na komiti ni leqa tubukoso. Vica vata na udolu na iVakadinadina mai na veiyasa ni vanua oya era cautaka na kakana kei na ilavo. Sega ni dede, sa vakau ina vanua era vakacacani e rauta ni 70 na tani kakana.

Vakabibi na veitokoni vakayalo, e yaga sara vakalevu. Dua na mataka ni oti na uneune mai Colombia, e raica e dua na iVakadinadina i Jiova e dua na marama e mata rarawa tu ni taubale sobu toka mai ena dua na gaunisala ena korolevu sa vakacacani tu vakaca e Armenia. E tavaki koya sara na marama oqo qai solia vua na ivolacebaceba e vakatokai Na Cava e Nodra iNuinui na Wekada Lomani Era sa Mate?a

E kauta na marama oqo na ivolacebaceba ina nona vale qai laki wilika vinaka sara. Gauna tale e sikovi koya yani kina e dua na iVakadinadina i Jiova ena nona vale, sa mani talaucaka kina na ka a sotava. A vaqeavutaka na uneune e vica vata na nona vale ena korolevu, e dau rawa ilavo vinaka tiko kina. Sa sega ni dua na ka e vo vua. Sega ni o koya ga oya. Donuya na uneune, na vale erau a tawana tiko kei luvena tagane yabaki 25 a kasura, mani mate kina na luvena. E kaya vua na iVakadinadina na marama oqo ni se sega vakadua ni bau taleitaka tu na lotu ia oqo sa levu sara ga nona taro. E dulaka vua na inuinui na ivolacebaceba oya. Sega ni dede sa vuli iVolatabu sara.

Era nuitaka na iVakadinadina i Jiova ni dua na gauna sa na sega tale na leqa tubukoso me vaka na uneune me vakarerea na kawatamata. Na ulutaga e tarava ena vakamacalataka na vuna.

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 6]

VAKAVAKARAU!

◼ Raici me boulutaki vinaka na taqi ni wai katakata ra qai biu na iyaya bibi ena fuloa se ena vata e toka e ra.

◼ Vakavulici na lewenivuvale ena bokoci ni livaliva, sogoti ni taqi ni kasi kei na mita ni wai.

◼ Me tu e vale na tavaya ni bokobuka kei na wainimate e dau qaravi kina na mavoa.

◼ Me dua na retio e vakabatiri vou.

◼ Vakatovotovo vakavuvale qai vakabibitaki me ratou (1) kua ni taqaya, (2) bokoca na sitovu kei na taqe ni waikatakata, (3) tucake donuya na katuba se curu ena ruku ni teveli se desi, kei na (4) yawaka na katubaleka, iloilo, kei na ikuvukuvu.

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 7]

UNEUNE MAI ISIRELI

O Isireli e vakamacalataki “ena itukutuku kei vuravura e vanua e sa dede na kena yaco tiko kina na uneune qai dau veitarataravi sara tale ga,” e vola o Parofesa Amos Nur. Na vuna ni tiki ni Great Rift Valley​—na laini ni veleti dau veitosoyaki lelevu ena botoniqele e tiko ena kedrau maliwa na veleti ni Wasawasa Levu kei Arapea​—e takosovi Isireli, mai na vualiku ina ceva.

E so na dauvakekeli era vakabauta ni o ira na idinia makawa era taurivaka na iwalewale me vakalailaitaki kina na vakacaca ni uneune. Oqo e duavata kei na ivakamacala ena iVolatabu me baleta na porokaramu ni taravale i Solomoni: “Ia na lomanibai levu sa vakavolivolita, sa yatu tolu ni vatu sa ta; ka dua na yatu ni coka sitari, ia me bai ni rara eloma ki na vale i Jiova, kei na varada ni vale.” (1 Tui 6:36; 7:12) Levu na vanua e kune kina ni vakayagataki na iwalewale oqo, erau veikabiti vata kina na vatu kei na kau​—wili kina na matamata mai Mekito, nanumi ni a caka donuya na gauna i Solomoni se ni bera oya. E vakabauta na vuku o David M. Rohl ni mataqali icoka vaka oqo e rairai “vakacurumi ena sasaga mera taqomaki na vale mai na uneune.”

[iYaloyalo]

Vakacaca ni uneune e Bet Sheʼan, mai Isireli

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 8]

RUA NA MINITI VAKADOMOBULA​—NONA ITALANOA E DUA A BULA

E Ahmadabad, mai Idia, e vakavakarau tiko na neitou vuvale ena vakamau nei tavalequ. Ena 26 Janueri, 2001, e sega ni vakayadrati au na kaloko e dautagi, ia na yavala ni vanua. Au rogoca nodra veitosoyaki na kato kaukamea, au mani liaca kina ni dua na ka e leqa. A kaila tiko o tamaqulailai, “Dou lako i tuba!” Ni keitou yaco i tautuba, sa ra suaigelegele tu na vale. Vaka e dede na kena yavala. Ia a rua ga na miniti.

E dredre me keitou kinoca neitou taqaya ni totolo ga na kena yaco. Keitou via vakadeitaka ni keitou bula vinaka kece vakavuvale. Cavuka na wa ni talevoni kei na livaliva, keitou sega ni veitaratara rawa kina kei ira na weka i keitou era toka ena tauni voleka. Ni oti e dua na aua ni nuiqawaqawa, keitou qai kila ni ratou bula vinaka tale ga. Sega ni lewenivanua kece era kalougata. Mai Ahmadabad, me kena ivakaraitaki, e sivia na duanadrau na vale era bale, ra qai mate e sivia e 500.

Vica vata na macawa neimami lomaleqa tu. Era lai moce na lewenivanua e veibogi, ra qai ririko ni na sakure tale e dua na uneune, me vaka e nanumi tiko. Bera na veivakacokotaki, qai levu e sega na nodra vale. Na ka kece oqo e vakavuna na uneune e rua ga na miniti na kena dede ia keimami na sega ni guilecava rawa.​—Talanoataka o Samir Saraiya.

[iYaloyalo ena tabana e 7]

Oqo na turaga a bula mai na uneune ena Janueri 2001 mai Idia, e taura tu na itaba kei tinana e mate, sa qai vakamai na yagona

[Credit Line]

© Randolph Langenbach/UNESCO (www.conservationtech.com)