iVakamacala ni Uneune

“SA MATAU TU GA ME SEGA NI YAVALA NA QELE IA NI SAKURE E VEICICIYAKI NA VAKASAMA.”​—“NA VURAVURA CA.”

“NA UNEUNE e dua vei ira na igu kaukaua qai vakadomobula duadua,” e kaya na World Book Encyclopedia. E sega ni vakatubutaki na vosa oya, ni kaukaua e vakilai ena uneune e rairai vakatininaudolutaki ni vakatauvatani kei na kaukaua ni imatai ni gasaukuro vakaatomi! Me ikuri ni kena vakarerevaki, e rawa ni yaco na uneune ena draki cava ga, se vula cava ga, kei na gauna cava ga. Dina nira na rairai kila na saenitisi na vanua ena kaukaua sara kina na yavavala, ia era sega ni tukuna rawa se gauna cava.

Na uneune e vu mai na nodra veitosoyaki na vatu lelevu e botoniqele. E sega ni mudu vakadua nodra veitosoyaki. Vakalevu ni sega ni dau kaukaua sara nodra yavala me vakilai e dela i vuravura, ia era rawa ni toboki se vakilai ena misini na seismograph.a So tale na gauna, ni dau levu nodra kavoro na vatu kei na nodra toso e lai sakure kina na vuravura.

Ia na cava e yavala tu ga kina na vuravura? E kaya na National Earthquake Information Center (NEIC): “Na kena ivakamacala ena kune ena plate tectonics, na ivakavuvuli ni veika buli e so e vuravura.” E kuria na NEIC, “Keimami sa qai kila qo ni vitu na veleti lelevu, ra qai vidavidai me so tale kina na veleti lalai, era toso kece tiko ena rauta ni 10 ina 130 na milimita [tolu na ikawalu ni dua na idi ina lima na idi] e veiyabaki.” Levu na uneune, e kaya na NEIC, era toka ga ena beleti se iwasewase era yala kina na veleti. Oqo na vanua e vakabauti nira vakuru kina e 90 na pasede na uneune vakaitamera.

Kena Kaukaua kei na Vakacaca

Na levu ni uneune ena kilai ena kena kaukaua se na kena vakacaca. O Charles Richter a bulia ena veiyabaki ni 1930 na ivakarau e vakayacani vua me vakarautaki kina na kaukaua ni uneune. Na levu ga ni siteseni ni seismograph e tauyavu, na levu tale ga ni ivakarau vou na Richter e buli. Na ivakarau e vakatokai na moment magnitude scale, me kena ivakaraitaki, e vakarautaka na kaukaua e vakilai donuya sara ga na uto ni uneune.

Ia, na ivakarau kece oqo era sega ni dau vakaraitaka na levu ni vakacaca ni uneune. Vakasamataka mada na uneune ena vualiku kei Bolivia ena June 1994, na kena kaukaua e  8.2, e tukuni nira mate ga kina e le lima. Ia, na uneune ena 1976 e Tangshan, mai Jaina​—e  8.0 ga na kena kaukaua​—era mate kina e vica vata na drau na udolu!

Sa vakamacalataki oti na kena kaukaua, ia ena dua tale na yasana, na vakacaca ni uneune ena laurai vei ira na lewenivanua, na vale, kei na veika bula. Oqo e vakamacalataki vinaka kina na vakacaca ni uneune vei ira na tamata. Na uneune vakataki koya e sega ni vakaleqa na tamata. Ia, na lalaga ga era kasura, na paipo ni kasi era kacabote, wa ni livaliva era cagutu, na iyaya era qeqera, kei na so tale era vakavuna na mavoa kei na mate.

Dua na ka nodra sasaga na dauvakadikeva na uneune oya mera veivakasalataki ni bera ni sakure. Sa buli tiko na porokaramu livaliva e vakatokai na Advanced Seismic Research and Monitoring System. Na itukutuku mai na CNN e kaya ni porokaramu oqo kei na itukutuku e kumuna rawa qai salavata kei na so tale na porokaramu vereverea ena kompiuta​—ena vukei ira na vakailesilesi “mera bau rawa mada ga ni dusia na vanua e kaukaua duadua kina na uneune ni se qai yaco sara ga.” Na ka oqo ena vakarawarawataka vei ira na vakailesilesi mera lai veivuke ena vanua e vakacacani.

Na vakavakarau ni bera na uneune e rawa ni vakalailaitaka na mavoa, na vakacacani ni vale​—kei koya e bibi duadua​—na taqomaki ni bula. Ia, e sega ni oti rawa na uneune. E votu kina na taro: Sa ra vukei vakacava na lewenivanua ni oti na uneune?

[iVakamacala e ra]

[Chart ena tabana e 5]

(Raica tale na ivola)

Vica Beka na Uneune?

Mataqali Kaukaua iVakatautauvata e Veiyabaki

Vakaitamera 8 qai sivia 1

Levu sara 7-7.9 18

Levu 6-6.9 120

Sega ni levu sara 5-5.9 800

Lailai 4-4.9 6,200*

Lailai ga 3-3.9 49,000*

Lailai sara <3.0 Kaukaua 2-3:

rauta ni 1,000 dua na siga

Kaukaua 1-2:

rauta ni 8,000 dua na siga

* E nanumi.

[Credit Line]

Source: National Earthquake Information Center By permission of USGS/National Earthquake Information Center, USA

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 5]

Seismogram on pages 4 and 5: Figure courtesy of the Berkeley Seismological Laboratory