Taqomaka na Daligamu!

“E rauta ni sivia e 120 na milioni na lewe i vuravura era daligavara.”​—World Health Organization.

E DUA dina na isolisoli vakamareqeti na daliga e rogo. Nida qase mai sa na dau dredre meda rogoca na ka. Ia, ena gauna oqo e sa qai totolo sara na kena yaco oqori ni sa levu na rorogo e rogoci qai tu tale ga na kena veimataqali. E dua na saenitisi liu ena Koronivuli na Central Institute for the Deaf, mai St. Louis, Missouri, e Mereke, e kaya: “E sega ni vu vakatabakidua na nona daligavara e dua e Mereke ena nona sa qase, ia e rauta ni 75 na pasede ni ituvaki oqori ena beitaki ena nona sega ni lewa vinaka na rorogo e dau rogoca ena nona bula kece.”

Nida rogoca vakalekaleka mada ga na kaukaua ni dua na rorogo, ena rawa ni vakacaraka na ibulibuli malumu ni tiki ni daligada e loma. Vuqa na gauna, na didivara e isoqoni ni “irorogo tatamosamosa e valenicakacaka, ena ka ni veivakalasai kei na ka ni veivakamarautaki,” e kaya na kenadau ni rorogo o Vuniwai Margaret Cheesman. Na cava o rawa ni cakava mo taqomaka kina na daligamu? Me vukei iko, ena vinaka mo kila na sala e veikauyaki kina na rorogo e daligamu.

Na Rorogo Eda Rogoca

Sa qai torocake ga na levu ni rorogo ena noda bula. E sosa na daligada e veisiga ena rorogo e duidui taucoko na kedra kaukaua, mai na rorogo ni motoka, basi, kei na lori e gaunisala, ina vakacevaruru ni misini e valenicakacaka.

E kuria na leqa ke da sa rui vakalevutaka na retio se cava tale eda rogoca tiko. Levu era dau taleitaka mera vakarogo ivakatagi ena nodra vakayagataka na irogorogo ni retio se kaseti me coba toka e daligadra. E kaya kina o Marshall Chasin, e dua a veivuke ena tauyavutaki ni Musicians’ Clinics e Canada, ena vakatataro a caka mai Canada kei Mereke, e laurai nira didivara e dua na iwase levu ni itabagone nira dau vakarorogo ivakatagi ena irogorogo vaka oqo, me qai rogolevu tu.

Ena kilai vakacava ke sa rui rogolevu? E wasei vakatolu na rorogo​—na kena dede, na biau e vakauti kina me rogoci, kei na kena kaukaua. Na kena dede e dusia ga na balavu ni gauna e rogoci tiko kina. Na biau ni dua na rorogo, se na kena rogo bi se rogo mamada, e dau vakamacalataki na kena italetale (cycles) ena veiyadua na sekodi se hertz. Me rogoci vinaka, ena rauta ni 20 ina 20,000 na kena italetale ena dua na sekodi.

Na decibel na ivakarau ni dua na rorogo e malumu se kaukaua. Nida veitalanoa wale tu ga, oya e rauta ni 60 na decibel. Era kaya gona na kenadau ke da vakarogoca dede tiko e dua na rorogo e sivia na 85 na decibel, ena totolo sara na noda vara. Na toso cake ga ni rorogo, na kena rawa ni vakacacana na daligada. E kaya na ivola na Newsweek: “Ena sega ni ca na daligada ke da rogoca tiko na cevaruru ni misini livaliva ni qivaqiva ena rua na aua, oya e rauta ni 100 na decibel, ia ke da rogoca na karakaravisa ena vanua ni qito vidio ena loma ni 30 ga na miniti, e rawa ni vakacaraka na daligada ni 110 na kena decibel. Ni tekivu sudra cake ena tini na decibel, e kena ibalebale ni sa vakatinitaki tiko na igu ni rorogo.” E dusia na vakadidike, ni vakamosi daliga na rorogo e yacova na 120 na decibel. Ia e so na retio se misini livaliva ni ivakatagi e vale, e tiko sara ena 140 na decibel na kedra igu!​—Raica na ikuri ni ivakamacala ena kato.

Me vukei iko na nomu kila na vuna e vakacaraka kina na daligamu na rorogo e rogolevu, dikeva mada na ka ena yaco ni curuma yani na daligamu na biau ni rorogo.

Sala e Cakacaka Kina na Daligada

Na maqosa ni ibulibuli ni daligada, na lobenidaliga, e rawa kina ni vakilai na rorogo qai vakamua ina qaranidaligada, me lai yaco ina imatai ni ilati​—na eardrum. Ni wasewasei tu na tiki ni daligada e loma, ni tao gona na biau ni rorogo ena eardrum, ena sakure qai lai vanini kina na tolu na sui lalai sara eratou duri tarava mai. Mai kea, ena curuma na biau na iwase duadua e loma, e dua na taga lailai e lewena na drega malumalumu qai ovici tu ena sui. E vakatokai na cochlea, e vaka toka na ibulibuli ni sicinivanua, e vutivutia tale ga. Ni yavavala na drega oya ena qai lai yavala kina na tutu ni vutina e cake, me vukica na biau oya me nerve impulse. Oqo na ka ena vakau ina mona me lai vakalewa se vakaduiduitaka na rorogo.

E tiko ga na iwase ni noda mona e lewa vakatabakidua na mataqali rorogo meda kauai kina. Me kena ivakaraitaki, ena rairai sega beka ni rogoca o tinanigone ni qito voli o luvena, ia ena kauai sara ina nona tagi ni domobula. E dau matata vinaka na ka eda rogoca ena daligada ruarua, oqo e yaga sara ga. Nida na kila rawa kina na vanua e lako mai kina na rorogo oya. Ia, ni rogo na veivosaki, ena rawa ni ciqoma na noda mona e yadua ga na itukutuku ena dua na gauna. “Oya na vuna,” e kaya na ivola The Senses, “ni o vosa tiko ena talevoni, ena dredre meda kila na ka e tukuna tiko o koya drau toka veitikivi.”

Rawa ni Vakacaraka na Daligada na Rorogo

Oqo e dua na ivakatautauvata me vukei keda meda raica kina ni sivia na rorogo ena rawa ni vakacaraka na daligada. Ena dua na itukutuku me baleta na taqomaki ni nodra bula na tamata cakacaka, e vakatauvatana na vuti ni iwase ni daligada sara e loma me vaka na witi e tubu tu ena kena were, kei na biau ni rorogo e curuma na qaranidaliga me vaka na cagi. Ni mudre na cagi, me vaka na rorogo e rogo lailai ga, ena sua na sovuniwiti, ia ena sega ni vakacacani. Ia ke liwa kaukaua na cagi, sa na duriduri dredre. Koya li me tataba vakasauri, se me kanicagi toka ena dua na gauna balavu sa rawa ni tuleraka na kasana me mate vakadua.

E tauvata oqo kei na vuti malumu ni iwase ni daligada sara e loma. Ni cekuvu vakasauri e dua na rorogo, e rawa ni vakamavoataka sara ga na meme malumu ni tikiniyago oqo me sega ni mavo tale. Me kuria, ke da vakarogoca dede tiko e dua na rorogo e sa rui rogolevu, ena vakaleqa tale ga vakadua na vuti malumu ni daligada e loma. Ena sega ni tubu tale ke sa mate. Sa na rawa ga ni tauvi iko na tinnitus​—me gi tu na daligamu.

Taqomaka na Daligamu Mo Kua ni Vara

Eda na rairai didivara beka nida kena kawa se nida sotava na leqa tawanamaki, ia e se rawa ga nida taqomaka na daligada meda kua ni vara. E ka vakavuku na noda kila vakailiu na ka e rawa ni vakaleqa na daligada. Me vaka e kaya e dua na kenadau, “ke da waraka tiko me basika na leqa da qai yavala, ena vaka sara ga na nomu lai via lumuta i yagomu na ilumu e tarova na kati ni siga ni sa sasa tu.”

Levu na gauna e bibi cake na sala eda vakarorogo kina, sega soti ni ka eda rogoca. Me kena ivakaraitaki, ke o vakayagataka na irogorogo e coba toka e daligamu, ena rairai vinaka mo dolava vakarauta ga mo rogoca rawa kina na veika e yaco yavoliti iko. Ke o sega ni rogoca rawa na veivosaki ni sa rui rogolevu na retio ni nomu motoka se retio e vale, oqori e ivakatakilakila ni rawa ni vakacaraka na daligamu na kena rogolevu. Era veivakasalataki na kenadau ni na rawa ni vakacaraka na daligamu na nomu rogoca tiko ena rua ina tolu na aua na rorogo e 90 na kena decibel. E vakaturi ni kevaka o tiko ena vanua e levu kina na rorogo, ena vinaka mo vakayagataka na itatarovi ni rorogo e coba i daliga.

Ena vinaka mera nanuma tale tiko ga na itubutubu ni o ira na gone e dau rawarawa sara ni vakacaraki na daligadra ni vakatauvatani kei ira na tamata uabula. Nanuma deivaki tale tiko ga na leqa e rawa ni vakavuna na iyaya ni vakatatalo e dau watatagi. Na iyaya ni vakatatalo mada ga e dau taqiri ni kureitaki e rawa ni yacova na 110 na decibel!

E malumalumu, lailai, qai vakatubuqoroqoro na bulicaki ni daligada. Ni vinaka na daligada, eda rawa ni rogoca kina na veimataqali rorogo totoka kece ga e vuravura. O koya gona, ena gadrevi me taqomaki vinaka na isolisoli vakamareqeti oqo.

[Kato ena tabana e 20]

iVakarau ni Decibel e Rogoci Mai na So na Rorogo Kilai Levu

• iCegu​—10 na decibel

• Vakasolokakana​—20 na decibel

• Veivosaki​—60 na decibel

• Gauna osooso ni motoka e gaunisala​—80 na decibel

• Misini livaliva e dau wakia na kakana​—90 na decibel

• Tasivi na sitimanivanua​—100 na decibel

• Varo ni kau livaliva​—110 na decibel

• Vuka takoso na waqavuka​—120 na decibel

• Kacabote na dakai​—140 na decibel

[Kato ena tabana e 21]

O sa Voleka ni Didivara Ke

• O toroya cake na rorogo ni retio se retioyaloyalo, ia e sa rui rogolevu vei ira na tani

• O na kerei ira na tani mera tokaruataka na ka era tukuna tiko

• Vakavuqa o na kala yani i liu mo vakatudaliga kina vua drau veivosaki tiko

• Dredre ni o rogoca e dua na ka ena soqoni vakalewe levu se na gauna e rogo tale tiko kina e dua na rorogo, me vaka ni vakayacori tiko e dua na soqo ni marau se ena loma ni sitoa osooso

• Vakavuqa o na vakatautaka vei ira na tani mera tukuna vei iko na ka a tukuni

[Droini ena tabana e 20]

(Raica tale na ivola)

Lobenidaliga

Tolu na sui ena daliga e loma

iLati se Eardrum

Cochlea

Nave e vakauta na rorogo ina mona