Na Vuata e Vakasakiti na Kena iTalanoa

DAUVOLAVOLA NI YADRA! E VITI

A YACO oqo ena yabaki 1789. E somidi dina na boto e vitu na mita na kena balavu ena wasawasa levu, ra qai vodo tu kina e so na tagane. Era malumalumu na kaimua ena viakana ra qai oca, nira nimata voli na boto ena vica na siga ena voravora ni wasawasa kei na kaukaua ni cagi. Era sokota voli e sivia ni 5,000 na kilomita na wasawasa e se bera ni mapetaki, qai rerevaki na kena veicakau. E lailai na kedra kakana​—na ivakarau ni kena e dua ena siga taucoko e rauta ni vica ga na raba ni bisikete qai vakalailai na wai. Kena irairai, era na sega ni bula dede na kaimua.

Ena loma ni dua ga na macawa vakacaca, a yaco e waqa na veivorati qai tauri vakaukaua na lewa ni waqa, ra mani ciri kina e so, qai dua vei ira a vakamatei na gauna era ravuravu kina na itaukeinivanua. Era donuya tale ga na draki ca levu qai voleka mada ga nira sega ni drotaka rawa na nodra bavelo na itaukei mai na Yanuyanu ni Veikanikani.

Na cava e vakauti ira mai ina vanua yawa qai rerevaki oqo ena Ceva ni Pasifika, ni yawa mai nodra vale mai Igiladi, na vanua e tuvai maqosa tu kina na nodra veiloganivaini kei na iteitei? Na inaki ni nodra ilakolako oqo e baleta tiko na uto. Me vakamacalataki mada na sala e vakasakiti kina na italanoa ni vuata totoka oqo kei na kena yaga, vaka kina ena ilakolako ni vakadidike vakairogorogo a yaco ena dua na gauna e liu.

Rairai o na kilai ira na tagane era vodo tiko ena boto sa cavuti oti mai, oqori o ira na bulata na veivorati vakadomobula ena Bounty. Ena nona veiliutaki o Kavetani William Bligh, a biuti Igiladi me soko i Tahiti na waqa ni mataivaluiwai ni Peritania na Bounty, e 215 na tani. Ia ni kele yani, ena vakavodoka mai o Bligh e dua na ilawalawa “pasidia” duatani sara​—qo e rauta ni 1,000 na sulisuli ni uto. Ni vua na itei oqo ena rawa ni sauma lesu na ilavo e vakayagataki ena kena usani mai, ena gauna sa na tei kina qai bulabula vinaka ena veivanua qali vakaperitania mai na Caribbean.

A tuvanaki na ilakolako oqo ni a vakasalataka o Sir Joseph Banks na matanitu o Peritania, ena gauna a gadrevi sara tu ga kina e dua na ivurevure vou ni kedra kakana na bobula era cakacaka voli ena veiloganidovu. O Banks, a taura tiko vakawawa na itutu ni daunivakasala ena Kew Botanical Gardens volekati Lodoni, mai Igiladi, a tomani Kavetani James Cook me vaka e dua na dau tei kau ena dua na nona ilakolako taumada ni vakadidike ena Pasifika.a Erau rawa ni raitayaloyalotaka ruarua na veika vinaka ena kauta mai na uto.

Dina ni a sega ni salavata kei Bligh o Sir Joseph Banks ena nona ilakolako, ia a vakamacalataka na icakacaka ni nodra maroroi na kau oqo ena loma ni nodra soko balavu, e vakabibitaka sara ga nira na gadreva na wai bulabula. E so gona na dauvolaivola era vakabauta ni a rairai uqeta sara ga oqo na kena tauri vakaukaua na lewa e waqa, nira raica na kaimua era sa cudru rawa tu, ni vakayagataki tiko vakalevu na wai ina kau ka vakalailai vei ira. Ni qai volekata yani na baravi kei Toga, ena matakalailai ni 28 Epereli, 1789, eratou a vakacirimi vakaukaua o Bligh kei iratou na le 18 na nona tamata yalodina ni ratou a vakamalumalumutaki ena iseleiwau. Era marau na dauveivorati oqo ena nodra lewa mera viritaki i wai na “pasidia,” oya na itei ni uto mera mate kina.

Ia, o Bligh, e sega ni turaga dadatuvu. A bolea me soko ena dua “na ilakolako rogo ena ivolatukutuku ni wasawasa.” Ena loma ni vitu na macawa e sotava kina na dredre, a sokotaka o Bligh na boto lailai oqo me sivia na 5,800 na kilomita, ena vuaira qai soko sivita yani na yanuyanu e kilai ena gauna oqo o Viti, me gole vaka ina tokalau kei New Holland (o Ositerelia), me yaco yani ina yanuyanu o Timor na vanua eratou na taqomaki kina.

Ni lesu i Igiladi, a soli vei Bligh me lewa e rua tale na waqa, me lesu kina i Tahiti me lai usana mai na itei ni uto. Ena nona ilakolako oqo, ena yabaki 1792, a usana rawa o koya e rauta ni 700 na “pasidia” mera itei ina yanuyanu o St. Vincent kei Jamaica ena West Indies. Me yacova mai na gauna oqo, era tubu vakalevu e kea na vuniuto​—e via dromo na vuadra qai vakaruguta toka na drauna drokadroka rabalevu.

Dina ni nona soko o Bligh e italanoa rogo ni ilakolako ni vakadidike kei na nona yaco bula yani, ia oqo e sa qai itekitekivu ga ni kena talanoataki na uto. Ke vosa rawa tu na vuniuto, na cava beka ena talanoataka me baleta na vica vata na udolu na yabaki sa sivi, ena gauna a salavata voli kina kei ira na dausoko makawa ena nodra ilakolako ni vakadidike vakairogorogo!

Tekivu Veikauyaki na iTei ni Uto

E so na dauvakekeli era vakabauta ni a yaco vakavica na veitokiyaki ena ra ni Pasifika, na kena sa qai yaco wale ga oqo a tekivu rauta na 1500 B.S.K.b A tekivu mai na cevaicake kei Esia, era a vodoka na drua lelevu na yavusa na Lapita mera toki yani ina veivanua e sa kilai tu nikua me o Idonisia, Niu Kini, New Caledonia, Vanuatu, kei Viti me yaco sara yani ena Pasifika e loma. E dua toka na cakacaka levu na veisokoyaki oqo, ni vakasamataki e so na ilakolako ena kedra maliwa na veiyanuyanu oqo, ena sokoti tiko e vica vata na drau na kilomita me qai laurai e dua tale na yanuyanu.

Nodra drua na yavusa na Lapita e rawa nira vodo kina e levu vaka kina na nodra manumanu susu, kakana, kei na vuqa na mataqali sorenikau, itei, kei na kau sa bula rawa tu. Nira takosova yani na Pasifika na yavusa na Lapita, era kunea ra qai tawana na nodra veiyanuyanu na Melanesia, Polinisia, kei na Micronesia ena vualiku vaka kina o Niusiladi ina ceva. Era yacovi Easter Island kei Hawaii sara mada ga, e yawa sara mai nodra vanua.c Na vanua cava ga era sokota, era vodo tale tiko ga na “pasidia” vakairogorogo oqo na itei ni uto.

Kakana Bulabula, Levu na Kena Yaga

E Viti, me vaka ena veiyasa i vuravura tale e so, na uto e dua na kakana bulabula, qai isau rawarawa. So na mataqali vuniuto e kaukaua qai tubu totolo, e dau vua vakatolu e veiyabaki me yacova na yabaki 50, kevaka mada ga e sega soti ni veiganiti na draki. Dau duidui tale ga vakalalai na kena ikanakana. Na uto e dau saqa, tavu, vavi, se tavuteke, qai so tale ga na gauna e caka me ivakalomavinaka. E rawa tale ga ni sigani qai qaqi me falawa ni vakasaqa. Ena so na vanua era dau natuka qai vakabulagitaki ena vica na siga, ena sala oqo e rawa ni maroroi tu kina vakadede.

E dau vakayagataki na drauna me salagi kina na ika se toa me rawa ni maroroya na waina kei na kena ikanakana ena gauna e vakasaqari kina. E kana vinaka tale ga na soreniuto. So na gauna era dau kumuna na gone na kena toya me kedra drega. E yaga vakalevu dina na uto! Sa rauta mera vakamareqeta ena so na yanuyanu ena Pasifika.

E tukuna o Ledua, e vakaitikotiko e Viti, ni gauna e dau cavuti kina na uto e nanuma lesu tale na nona gauna ni gone. E tei tu e nodratou lomanibai e lima na vuniuto. E dau nona itavi me tomika na drauna, oqori na cakacaka e dau sevaka. Ena yasana kadua, vakavuqa ni suka na vuli, eratou na beti uto vakaveitacini me ratou volitaka na kena levu ga ratou rawata e veivale. Erau na qai vakayagataka na nodratou itubutubu na ilavo oya me saumi kina na veika eratou na gadreva ena soqoni vakarisito, me vaka na ivava, kakana, kei na ivodovodo.

De o vakaitikotiko beka ena dua vei ira na vuqa na yasa i vuravura era sa bula tu kina na “pasidia” lako vakayawa mai oqo, era kilai ena yaca Artocarpus altilis. E liu, o na rairai sega beka ni vakasamataka na ibulibuli totoka oqo me kakana talei, se dua na ka vakamareqeti. Ia, ni dau cavuti na uto era kunea e vuqa era vakaitikotiko ena Pasifika nira vakasamataka lesu kina na cakacaka levu ni veisokoyaki e okati ena ilakolako ni vakadidike oqo, na veika era cakava na yavusa na Lapita, vaka kina o Kavetani Bligh.

[iVakamacala e ra]

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 25]

Na Kau Yaga

Ni sa matua e dua na vuniuto ena drokadroka vinaka na drauna. Era a tekivu bula mai na veikauloa e Malesia. Nira wili mera mataqali na Moraceae, era kawa vata gona kei na lolo, vaka kina na masi. Ni sa matua na vuniuto, ena rawa ni tubu me 12 na mita na kena balavu, ena kadre mai na sulina qai rawa nira cavu mera itei. E wase rua na se ni uto, so e tagane e so e yalewa, ra qai dui se vakaisoso. Sa na qai kania na beka na sena mai na dua na isoso qai kaburaka ina dua tale, na sala oqo sa na qai vua kina na uto.

E dau lelevu, caliva, qai drokadroka buto na drauniuto, e ivakaruru vinaka ena siga katakata. Ni kau malumu qai mamada e rawa ni vakayagataki me buli kina na iyaya ni vale kei na bavelo, ia so na gauna na kulina e loma e dau cecegi qai samuti me isulu masi me vaka eda kila ena Pasifika. Na kena dra e dau veiwaki kei na so tale na ka me rawa ni taura na suasua. Ena so tale na vanua e dau vakayagataki me simede ni sui se vakayagataki sara mada ga me drega mera coriti kina na manumanuvuka.

[iYaloyalo ena tabana e 24]

Droinitaka o Robert Dodd laurai kina na tauri vakaukaua ni lewa ena “Bounty”

[Credit Line]

National Library of Australia, Canberra, Australia/Bridgeman Art Library

[iYaloyalo ena tabana e 26]

E levu na isaqasaqa ni uto