Kabasi ni Soko na Kalokalo

DAUVOLAVOLA NI YADRA! MAI HAWAII

ENA vica na senitiuri ni bera ni sokota na wasawasa na Atalanitika o Christopher Columbus, era sa sokota tu na vica na udolu na kilomita ni Wasa Pasifika ena waqa vakalaca o ira na dausoko ni Polinisia. Era veisokoyaki ena veiyanuyanu vakapolinisia, e tekivu mai Hawaii ena vuaira, cici vaka i Easter Island ena cevaicake me lai yacovi Niusiladi ena cevaira. Era kila vakacava na dausoko makawa ni Polinisia nira tiko ena wasawasa levu oqo e so tale na yanuyanu? E vakacalaka beka ga nodra kunea?

Kevaka sa ra kila tiko na kai Polinisia na vanua mera na lai udu kina, era na soko vakacava ena vanua oya ni sega tu vei ira na mape, na kabasi kei na so tale na iyaya era dau vakayagataka o ira na turaga ni valagi dausoko?

Na isaunitaro oqo e sega wale ga ni vakaraitaka nira kenadau ena soko na kai Polinisia, eda qoroya tale ga kina na kena tuvai vakamatau qai maqosataki na veika buli ni noda vuravura kei na lomalagi.

Rua na iLe

Era sega ni vakabauta kece na saenitisi kei ira na vuku ni rawa vei ira na kai Polinisia mera soko mai na dua na yanuyanu ina dua tale. E vakabauta o Thor Heyerdahl, e dua na turaga dau vakadidike ni Norway, nira cavutu mai Sauca Amerika na kai Polinisia, ra qai tadu yani ena veiyanuyanu vakapasifika ni vakauti ira na kui kei na cagi.

Me vakadeitaka nona ile, ratou a soko ena waqa vakalaca mai na baravi ni ra kei Peru o Heyerdahl kei na lima tale na kaimua era kai Scandinavia. Ratou sokota yani na Wasa Pasifika me yacova ni sa kuitaki iratou na ua ina ra. Ni oti e 101 na siga qai 7,000 na kilomita nodratou soko tiko, ratou sa tadu yani o Heyerdahl kei na nona kaimua ena yanuyanu o Raroia, ena Tuamotu Archipelago. E vakadeitaka gona i ke o Heyerdahl ena sala veivakurabuitaki nira rairai gole dina mai Sauca Amerika na kai Polinisia, ni vakauti ira na kui kei na cagi. Ia, era sega kece ni duavata kei na ile i Heyerdahl o ira na vuku.

E dua vei ira oqo o Andrew Sharp, e daunitukutuku makawa mai Niusiladi. Ena nona ivola na Ancient Voyagers in Polynesia, volai ena 1963, a vola kina ni levu na veika e kune ena vakekeli kei na dikevi ni vosa makawa, e vakadinadinataka na ka era vakabauta e levu na daunitukutuku makawa kei ira na kenadau, oya nira gole mai na ra na kai Polinisia. E sega tale ga ni duavata o koya ena vakasama nira kenadau ni soko na kai Polinisia.

Dina ga ni kaya o Sharp ni rawa vei ira na kai Polinisia mera soko ena dua na vanua lekaleka, ia e vakabauta ni sega ni rawa mera soko ena dua na yanuyanu e sivia na 500 na kilomita na kena yawa. E nanuma kina ni vakacalaka ga nodra yacova e dua na yanuyanu yawa.

Soko ni Vakatovotovo

Ni vakabauta o Vuniwai David Lewis mai Niusiladi ni rau sega sara ni vakacaucautaki ira na dausoko makawa ni Polinisia o Heyerdahl kei Sharp, sa qai nakita me vakatovotovotaka mada ena nona soko na veika era dau vakayagataka na dausoko ni Polinisia. A soko ena dua na waqa lailai vakalaca, nona kabasi ga na kalokalo, na siga kei na veitubuyaki ni ua. Ena yabaki 1965, a soko vakadodonu mai Tahiti me yaco sara i Niusiladi, rauta ni 3,000 na kilomita na kena yawa! Na vakatovotovo e cakava oqo o Lewis, e kauaitaki sara ga kina na iwalewale era dau vakayagataka na dausoko ni gauna makawa, kei na sala era dau veitokiyaki kina mai na dua na vanua ina dua tale. E dua sara ga vei ira na kauaitaka na ka oqo o Ben Finney.

O Finney, na parofesa ena University of Hawaii, e dau dikeva na itovo kei na ivalavala ni tamata, sa dua na gauna balavu nona vakadikeva tiko na itaratara kei na ibulibuli ni nodra waqa vakalaca na kai Polinisia makawa. Sa qai tara o koya kei na so tale era cakacaka vata ena Polynesian Voyaging Society, e dua na drua e 20 na mita na kena balavu, ra qai vakayacana me o Hokule‛a, na vosa vaka Hawaii e kena ibalebale na “Kalokalo ni Marau.” Dina ga ni a sega ni ta mai na kau na Hokule‛a, ia na kena itaratara e muria sara ga vakavoleka na ibulibuli kei na veika e rawa ni cakava na waqa vakalaca ni gauna makawa.

Ena 1 Me, 1976, e soko ena imatai ni gauna na Hokule‛a, e biuti Maui na yanuyanu e Hawaii me gole i Tahiti. Ni sa sega ni kilai na iwalewale ni soko vakapolinisia ena kena vakayagataki na kalokalo me kabasi, sa qai vaqarai e dua na kenadau mai na taudaku ni yanuyanu o Hawaii. A digitaki o Mau Piailug mai Micronesia me kavetanitaka na Hokule‛a. E taura e 31 na siga kei na vica na udolu na kilomita me yaco yani i Tahiti na Hokule‛a.

E vakabulabulataka sara ga na itovo vakavanua ena veiyanuyanu vakapolinisia na soko oqo, qai uqeti ira tale ga mera vakayagataka na iwalewale ni ta waqa vakalaca kei na soko ni gauna makawa. Ena veiyabaki e tarava mai, e vakayacori na iwalewale ni soko vata ga oqo ena veiyanuyanu e Polinisia, me vakataki Hawaii, Niusiladi (e kilai tale ga me o Aotearoa), Rarotonga (ena Yatu Kuka), kei Easter Island (e kilai tale ga me o Rapa Nui). Vuqa na soko vaka oqo e liutaka e dua na kenadau, o Nainoa Thompson, a sucu ga e Hawaii, ia a vakavulici koya o Piailug.

Kabasi ni Soko ena Gauna Makawa

E rawa vakacava vei ira na kai Polinisia mera soko tu ena vica na udolu na kilomita ni sega tu mada ga vei ira na kena iyaya? E kaya o Dennis Kawaharada ena Polynesian Voyaging Society, ni nodra kabasi na matanisiga. E nodra kabasi ena siga na vanua e cabe qai dromu kina na matanisiga. Ia ena bogi, e kabasi ni waqa vakalaca na icabecabe kei na idromudromu ni kalokalo.

Kevaka e sega ni dua na kalokalo e cabe se dromu me donuya na vanua e mua tiko kina na waqa vakalaca, e rawa nira muria e so tale na kalokalo era cila tu me nodra kabasi. Era dau vakayagataka tale ga me nodra kabasi na vula kei na lima tale na vuravura e dau laurai mai ena so na bogi.

Ni sega ni laurai na kalokalo ena sigalevu tutu kei na bogi buto, era dau vakamuria na cagi kei na veitubuyaki ni ua (me vaka ga na cila kei na dromu ni siga). E kaya o Kawaharada “ni yasana e mua kina na ua e rawa ni vakatakila na matanicagi se cagitataba e biliga mai.”

Oya na vuna e kabasi vinaka cake na vanua e mua tiko kina na ua e biliga na cagitataba, mai na kena muri ga na ua. Ni dodonu vinaka na vanua e muria na ua e biliga na cagitataba, e rawa kina vei koya e sokotaka na waqa vakalaca me vakamua ena vanua e via gole kina. Ni veisuayaki tiko, ni coqa, se muria na ua e biliga na cagitataba, e vakaraitaka sara ga vua na dausoko na vanua e sa mua tiko kina.

E tu na ivakadinadina nira a vakayagataka me nodra kabasi na veika buli ni lomalagi kei vuravura na dausoko makawa ni yanuyanu vakapolinisia, mera sokotaka vakadodonu kina na nodra drua ena ni vica vata na udolu na kilomita. Sega ni vakataratututaki nira a kenadau ena soko, ia ena maumau wale na levu ni ka era kila tu me baleta na soko, ke sega ni tuvanaki tu vakamaqosa na nodra itosotoso na veika buli oqo, me vaka na cadra kei na dromu ni kalokalo.

Ena 2,700 na yabaki sa oti, na parofita o Aisea a vakacaucautaka na Dauveibuli, na Kalou o Jiova, ena kena tuvanaki vinaka tu na veika buli ni lomalagi ni a vola: “Dou ta cake, ka rai yani; ko cei ka bulia na ka oqori? ka sa kauta vakamataivalu mai na kedrai vavakoso? sa kacivi ira kecega e na yacadra, ka ni sa levu na nona kaukauwa, ka sa daugumatua sara; sa sega e dua sa yali.”​—Aisea 40:26; Same 19:1.

E uqeti koya tale ga na daunisame me vola ni Kalou e “wilika . . . na kedrai wiliwili na kalokalo; sa vakayacani ira kecega.” (Same 147:4) Era kila vinaka na kai Polinisia na kena tuvani vinaka tu na kalokalo ni lomalagi, ra qai vakayagataka vinaka me nodra kabasi ni soko ena wasawasa levu na Pasifika. Sega li ni vakaraitaka oqo ni a bulia na lomalagi kei vuravura e dua na Dauveibuli e vuku qai tuvatuvanaki matau?

[Mape/iYaloyalo ena tabana e 23]

(Raica tale na ivola)

Viti

YANUYANU VAKAPOLINISIA

Hawaii

Samoa

Toga

Niusiladi

Yatu Kuka

Tahiti

Marquesas Islands

Tuamotu Archipelago

Tubuaï Islands

Easter Island

[iYaloyalo]

E ta na drua na “Hawai‘iloa” ena 1993, e duatani sara mai na “Hokule‘a,” ni vakayagataki kina na iyaya makaw

[Credit Line]

Hawai‘iloa on pages 21 and 23: © Monte Costa