Me Veirauti Nomu Moce

ENA loma ni 50 na yabaki sa oti, e kilai kina e levu sara na veika e dau yaco ena gauna ni moce. Na veika gona e kilai oqo e vakadodonutaki kina e so na nanuma cala sa dede na kena vakabauti tu. Kena ivakaraitaki, me vaka ni dau berabera na cakacaka ni vuqa na veitikiniyago ena gauna ni vakacegu, e nanumi kina ni gauna ni moce e sega ni cakava kina na yagoda e dua na ka.

Ia ni vakadikevi na biau ni nona mona e dua e moce, era vulica kina na vuniwai ni tiko na iwasewase ni moce kei na ka e yaco ena iwasewase yadua, e dau qai talevi vakavica vata. E sega gona ni tu vakadua na mona ena gauna ni moce, ni dau cakacaka sara vakatotolo ena so na iwasewase ni moce. Ni dua gona e moce vinaka, e kena ibalebale ni lakovi vakava se sivia na iwasewase yadua oqo qai veirauti na dede ni gauna e talevi tiko kina na iwasewase yadua.

Na Veika e Yaco ena Gauna ni Moce

Na gauna ni moce e wase vakarua: e dua e vakatokai na REM (yavavala kina na mata, se dau tadra kina) kei na dua tale na non-REM (sega kina na tadra). E rawa ni kilai ni dua e sa donuya na moce e vakatokai na REM ni raici na yavavala ni dakudakunimatana.

Na moce e vakatokai na non-REM e rawa ni wasei vakava. Ni o se qai davo ga, sa tekivu vakamalua e kea na imatai ni iwasewase​—na kena sa tatara mai na via moce. Ena iwasewase oqo, e malumu na viciko, ia e veiveisau qai totolo na yavala ni biau ni mona. Na imatai ni kena yaco e veibogi e dau taura e 30 na sekodi ina 7 na miniti. Na ikarua ni iwasewase​—oya na moce dina​—e kovuta e 20 na pasede ni bogi, e vavaku kina na biau ni mona. Ni o moce koto, o na rairai raica e so na ka, se cacavukavuka na veika e tasoro toka ena nomu vakasama, ia o sega ni vakila na veika e yaco tiko ke mani dola sara tu ga na matamu.

Sa qai tarava na ikatolu kei na ikava ni iwasewase​—oya na moce vinaka se mocelutu. Ena iwasewase oqo e sa lai vavaku cake sara na biau ni mona qai toso berabera. Dredre sara ni o yadra, ni dua na iwase levu ni dra e vagolei ina nomu viciko. Na iwasewase oqo (e kovuta e rauta ni 50 na pasede ni bogi) e vakavinakataki kina na yago, e ke sara tale ga e tubu kina na yago ni gone. E bibi meda kila, ni dua na gone se qase e sega ni yacova na iwasewase ni moce oqo ena dau gogo, dadaga, se lomabibi sara mada ga ena siga e tarava.

Ia, sa qai dau lai tini tiko na iwasewase kece oqo ena iwasewase ni moce sa cavuti oti, e vakatokai na REM. Na iwasewase oqo e dau basika kina na tadra (e dau yaco ena rauta na vei 90 kece na miniti), sa veisau na vanua e vagolei kina na dra, e levu sa drodro ina mona, e lai yavala kina vakalevu na biau ni mona me vaka ga na gauna o yadra tu kina. Ia, o sega ni rawa ni yavalata nomu viciko. E nanumi ni ka oqo e sega kina ni rawa ni o vakayacora na veika o tadra, mo vakamavoataki iko se o ira tale e so.

Na iwasewase ni moce oqo e vakatokai na REM e dau toso na kena dede ena veigauna kece e yaco kina ena bogi, qai vakabauti ni yaga sara vakalevu ni vakabulabulataka na vakasama. Me vaka na kompiuta, na mona ena vakadikeva na veika kece e vakasamataki, vakalutuma na veika e sega ni veiganiti qai katona na veika e vinakati me maroroi. Na lailai ni gauna e vakayagataki ena iwasewase ni moce oqo e kilai ni rawa ni dau vakaleqa na vakasama. Kena ivakaraitaki, o ira e dredre mera moce era sega ni dau yacova na levu ni gauna mera moce kina ena iwasewase ni moce na REM, e vakalevutaka na lomaocaoca.

Koya gona, na cava e dau yaco ke da sega ni yacova (nida nakita se sega) na iwasewase yadua ni moce? Kevaka e wasoma na lailai ni noda moce, eda na sega ni yacova na iotioti kei na gauna dede duadua ni moce e vakatokai na REM, e bibi oqo me na vakabulabulataka na noda vakasama. Kevaka e veiveisau tale ga na dede ni noda moce, oya me vica vata na moce leleka ga, eda na sega ni yacova kina na iwasewase eda dau lai moce lutu kina, o koya e yaga vakalevu me vakavinakataki kina na yagoda. O ira tale ga e dau lailai nodra moce e sega ni rawa nira dauvakatudaliga matua, ra guiguileca, rawa ni leqa sara kina na nodra vosa, qai vakalailaitaka nodra rawa ni vakasama vakavinaka, me lai vakaleqa na nodra cakacaka.

Na cava e vakavuna na moce? E vica na ka e dau vakavuna me yaco oqo e veisiga. E laurai ni ka e veiwaki tu ena mona e rairai lewa vakalevu na moce. Kuria, e tiko na sela ni nave e sucu ena mona, e vakadinati ni lewa tale ga na moce. E rawa ni tukuni ni oqo e vaka na “kaloko,” qai koto volekata na vanua erau sota kina na nave ni mata. Oya na vuna, na noda via moce ena vakatau tale ga ena rarama. Na rarama ena vakavuna meda yadra, ia na butobuto e dau vakavuna na moce.

Na ivakarau ni katakata ni yagomu e cakayaco ena nomu moce. Ena gauna e levu duadua kina na ivakarau ni nomu katakata ena mataka se ena yakavi, o na bulabula. Ia ni lutu na ivakarau ni katakata ni yagomu, o sa na via moce. Era duavata na dauvakadidike ni duidui na gauna e dau yadra vinaka se via moce kina e dua.

Me Vakacava na Dede ni Nomu Moce?

Era kaya na daunisaenisi ni gadreva na tamata e rauta ni walu na aua ni moce e veibogi. Ia e vakaraitaka tale ga na vakadidike ni duidui na dede ni gauna ni moce e gadreva e dua.

Ke o vakadikevi iko vakavinaka, o na rawa ni kila se sa veirauti tiko nomu moce se sega. Era duavata na kenadau ni vica na tikina e koto oqo e ra, me ivakatakilakila ni sa veirauti tiko na gauna ni moce:

◼ E rawarawa na moce ni sega ni vakayagataki na vuanikau ni moce, e sega tale ga ni o sagasaga dredre mo moce, sega na lomaocaoca.

◼ O sega ni vakila ni o dau yadra ena bogilevu tutu, ke o mani yadra, e totolo tale nomu moce.

◼ Voleka ni o yadra ena gauna vata ga ena veimataka ni sega ni vakayagataki na kaloko e dau tagi.

◼ Ni o sa yadra, o bulabula qai sega tale ni o via moce ena loma ni siga taucoko.

Veitikina Yaga

Vakacava o ira e dau dredre mera moce ena so na gauna? E so na kenadau era vakatura e so na veitikina yaga oqo:

1. Kua ni gunu alakaolo se na kofi kei na ti ni o sa vakarau moce. Levu era nanuma cala ni yaqona ni valagi ena vakamoceri ira. Ia, na vakadidike vakavuniwai e vakaraitaka ni yaqona ni valagi e rawa ni veivakaleqai se vakavuna na dredre ni moce.

2. Biuta na vakatavako. E kaya e dua na vakailesilesi: “E dau dredre mera moce na dauvakatavako, ni tavako e vakatubura na dra, vakatotolotaka na tatuki ni uto, qai yavalata na biau ni mona. O ira tale ga era dauvakatavako e wasoma nodra dau yadra ena lomalomanibogi, e rairai vu oqo ni gadreva na yagodra na tavako.”

3. Me kua ni oca vakalevu na vakasama se yago ni voleka na gauna ni moce. Na vakaukauayago ena vukea meda moce vinaka, ia ena sega ni rawa ke vakayacori ni o vakarau moce. Na nuiqawaqawataki ni leqa lelevu se icolacola bibi ni o vakarau moce e rawa ni vakadredretaka na nomu moce ni sega ni vakacegu na nomu vakasama.

4. Me vagagalu qai butobuto na nomu rumu, me batabata tale ga kevaka e rawa. Me baleta na kosakosa, dikeva mada na nodra vakadikevi o ira na vakaitikotiko volekata e dua na raraniwaqavuka era kaya nira sega ni dau rogoca na waqavuka. Ni vakadikevi nodra ivakarau ni moce, e kunei ni katoni vinaka tu ena biau ni nodra mona na ro kei na vuka ni waqavuka yadua ! Sa ra qai vakadeitaka na dau vakadidike ni lailai mai na dua na aua na ivakatautauvata ni gauna era moce vinaka kina e veibogi ni laurai vata kei ira na vakaitikotiko ena vanua vagagalu. E rawa ni vukei ira na isogo ni daliga se so tale na ka me vakalailaitaka na kosakosa me rawa nira moce vinaka kina. So era kaya ni so na rorogo malumu me vaka na irinicagi, e dua tu ga na kena ivakarau, e yaga vakalevu ke vinakati me vakalailaitaka na kosakosa e tautuba.

5. Qaqarauni ni o vakayagataka na vuanikau ni moce. Sa qai levu tiko ga na ivakadinadina, ni levu na wainimate ni moce e vakadonui vakavuniwai e dau dredre me biu, e dau yali na kena kaukaua ni vakayagataki vakawasoma, qai veivakaleqai. Ke mani vakayagataki na wainimate oqo, ena yaga ga vakalekaleka.

Me vaka ni rawa ni vakadredretaka na moce na lomaleqa, e nanumi kina ni dua na sala ena vinaka kina na moce oya me vakanomodi se marautaki na gauna ni bera toka ga na moce. Ena yaga me guilecavi mada na leqa ni dua na siga qai caka na veika e veivakacegui, me vaka na wilivola. E dina kina na ivakasala ena iVolatabu: “Dou kakua sara ni lomaocaoca; ia e na ka kecega me vakatakilai vua na Kalou na nomudou kerekere e na masu kei na dau cikecike kei na vakavinavinaka. Ia na vakacegu ni Kalou . . . ena vakataudeitaka na yalomudou kei na lomamudou.”​—Filipai 4:6, 7.

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 8, 9]

Eso na Nanuma Cala

1. Na gunu kofi se ti e sala vinaka duadua meda yadra tiko ga kina ena ilakolako balavu.

E vakaraitaka na vakadidike nira dau vakacalai ira ga vakataki ira na draiva mera nanuma nira yadra vinaka tu. Ke o sega ni rawa ni levea e dua na ilakolako e gadrevi kina na draiva vakabalavu, se draiva ena bogi, e vinaka mo dau kele wasoma ena dua na vanua vinaka, moce vakalailai (me 15 ina 30 na miniti), qai taubale se cici vakalekaleka me tadodo kina na viciko ni liga kei na yava.

2. Ke dredre meu moce, e kena iwali ga meu bobo vakalailai.

De na yaga beka, ia e levu na kenadau era vakabauta ni vinaka me dua na gauna mo moce kina vakabalavu ena loma ni 24 na aua. Ni o dodo vakalekaleka ena sigalevu (rauta e 15 ina 30 na miniti) ena rawa ni vakayadrati iko ena yakavi ni malumu mai na yago qai sega ni vakaleqa nomu moce ena bogi. Ia ke vo e va na aua ina gauna ni moce ena bogi, o qai moce vakalailai ena dua na gauna e loma, e rawa ni vakaleqa na vinaka ni moce ena bogi.

3. Na noda tadra e vakacaraka noda moce.

Na tadra (e dau yaco ena gauna ni moce e vakatokai na REM) e ivakatakilakila ni vakacegu vinaka qai dau yaco vakava se sivia ena gauna ni moce e veibogi. E laurai ena vakadidike nida dau nanuma na tadra e vakayadrati keda, ena gauna beka e yaco tiko kina se gauna sa oti kina ena vica na miniti. Ena yasana kadua, ke tadrai e dua na ka vakadomobula e rawa ni vakavuna na nuiqawaqawa qai vakadredretaka tale na moce.

[iYaloyalo ena tabana e 6, 7]

Ke o moce vinaka ena bogi o na yadra tiko ga, o qai bulabula ena loma ni siga taucoko

[iYaloyalo ena tabana e 7]

Ena gauna oqo, sa ra qai kila na daunisaenisi ni vakaiwasewase na moce

[iYaloyalo ena tabana e 8]

E dau dredre mera moce na dauvakatavako

[iYaloyalo ena tabana e 9]

Qaqarauni ni o vakayagataka na vuanikau ni moce