Ka e Gadreva kei na Ka e Vinakata na Gonedramidrami

ERA gadreva na gonedramidrami mera karoni vakayalololoma, wili kina na nodra vakatavitavi vakamalua kei na nodra tarai sara tiko ga. Era kaya e so na vuniwai ni bibi duadua na imatai ni 12 na aua ni nona bula na gonedramidrami. Era kaya ni rau na sega mada ni vinakata na veitinani ena gauna oqori na “moce se kana, ia me rau se veitavitavi mada vakamalua, rau veikeve, rau veiwadravi, rau qai veirogoci.”a

Sa nodra ivakarau ga na itubutubu mera dau roqoti ira na luvedra, ra vakatavitavi ira, ra mokoti ira tale ga. Ena volekati rau kina na gone, qai taleitaki rau. Na kaukaua ni nodratou veivolekati erau na vakuai rau mai ena so na ka, me rau qarava vinaka kina na gone rau qai sega ni vuturi.

Ena yasana adua, ni sega na veivolekati vakayalololoma vaka oqori ena gogo o gone qai mate. O koya gona, era vakabauta e so na vuniwai ni bibi me rau tiko vata sara ga na veitinani ni oti ga na vakasucu. Era vakatura me soli mada ga vei rau e rauta ni 30 ina 60 na miniti me rau veitaratara tiko kina.

E dina nira vakabibitaka e so me rau veivolekati sara ga na veitinani, ia e via dredre toka ena so na valenibula se sega sara ga ni rawa. E levu ga na gauna era na kau tani na gonedramidrami mai vei tinadra ni ririkotaki de takavi ira e dua na mate. Ia, e vakaraitaki ena so na ivakadinadina ke rau tiko vata ga, ena vakalailaitaka na kena rawa ni takavi ira na mate. Sa levu gona na valenibula e vakatara me balavu na nodrau veitaratara na veitinani ni oti ga na vakasucu.

Leqataki Nodra Veivolekati

E so na tina era sega ni veivolekati sara kei luvedra ena imatai ga ni gauna e raica kina na luvedra. Era dau vakasamataka, ‘Ena dredre beka me keirau veivolekati?’ E so na tina era sega ni taleitaki ira na luvedra ena imatai ni gauna era raici ira kina. Ia, e sega ni dodonu me leqataki oqori.

Ke mani berabera nodra taleitaki ira na luvedra na tina, era na qai taleitaki koya ga e muri. “E sega ni vakatau ena dua na vakasucu na kena lai vinaka se ca na nodrau veiwekani vakaveitinani,” e kaya e dua na tina. Ia, ke o bukete tiko o qai lomaleqa tale ga, e vinaka mo drau se veivosakitaka rawa kei na nomu vuniwai. Vakamatatataka na ka o vinakata, na gauna o vinakata kina, kei na balavu ni gauna o na via tiko kina kei na luvemu.

“Vosa Mai Vei Au!”

Sa rairai tiko ga e dua na gauna lekaleka mera cakava kina na ka na gone. Vakalailai ga sa na oti yani. Kena ivakaraitaki, e rawarawa sara nodra vulica na gone e dua na vosa se mani sivia, me yacova ga nira sa yabaki lima. Ia, nira volekata ga yani na yabaki lima sa oti tale ga na nodra kaukaua ni vuli vosa.

Ena ka ni bolebole vei ira na vuli vosa nira sa yabaki 12 ina 14. E kaya e dua na vuniwai ni mona o Peter Huttenlocher ni oya na gauna e sa “lailai na nave ena yasa ni mona e vulici tiko kina na vosa.” E matata gona ni bibi na imatai ga ni vica na yabaki mera vulica kina na gone na vosa!

E rawa vakacava nira vulica na gonedramidrami na vosa, o koya e bibi ena nodra tubu tiko? E tekivu sara ga mai na nodra dau vosa tiko na itubutubu. Ena vosa lesu ga o gone ke dua e vosa vua. E kaya o Barry Arons mai na Massachusetts Institute of Technology: “Ena vakatotomuria ga na gone . . . na domo i tinana.” Ia, era sega ni vakatotomuria na ka kece ga era rogoca. Me vaka e dikeva o Arons, “era na vakatotomuria ga na gone na rorogo ni domo i tinadra, sega ni rorogo e lako tiko mai ena nodra qiqi ena gauna e biligi tiko kina.”

O ira na itubutubu duikaikai era dau vakayagataka vei ira na luvedra na ivosavosa era kaya e so me “vosa vagone.” Nira vosa vakayalololoma na itubutubu e dau veitubutuburi sara ga na nodra icegu na gone. E vakabauti ni nodra dau vosa vagone na itubutubu era kila totolo kina na gone na vosa kei na ka e vakaibalebaletaki kina. Era sega ni vosa na gone, ia e vaka nira kaya tiko vei ira na nodra itubutubu: “Vosa mai vei au!”

“Raici Au Mai!”

E sa vakadinadinataki ni imatai ga ni vica na yabaki rau na veivolekati sara ga na gone kei koya e veisusu tiko, vakalevu ga o tinana. Ni sa dei ga na nodrau veivolekati, ena rawarawa sara nona torovi ira yani e so tale ni vakatauvatani kei ira na gone era sega ni veivolekati kei na nodra itubutubu. E dodonu me kune na veivolekati oqori vei rau vakaveitinani ni bera ni yabaki tolu o gone.

Na cava e rawa ni yaco ke sega ni kauaitaki o gone ena gauna oqori, ni se rawarawa sara tu ga me moici na nona vakasama? E raica o Martha Farrell Erickson, e vakamuria tiko ena 20 na yabaki na ivakarau ni nodra veisusu e 267 na tina: “Ni sega ni kauaitaki na gone, ena kakana vakamalua qai tarai ira tu vakadede, me yacova ni sa lailai vua na igu ni via veitaratara kei na dua, se me via kila na veika e baleta na vuravura.”

Ena nona saga me vakamacalataka na nona rai me baleta na ca ni nodra sega ni kauaitaki na gone e kaya o Doketa Bruce Perry mai na valenibula ni gone e Texas: “Ke o kerei au meu vakaramusutaka kece na nona sui e dua na gone vula ono, se meu kua ni kauaitaki koya tu me rua na vula, au rawa ni kaya ni vinaka cake meu vakaramusutaka na sui ni yagona.” Na vuna? Ena nona rai o Perry, “e rawa ni vakavinakataki tale na sui, ia ni sa calata ga na gone na nona kauaitaki ena imatai ni rua na vula, ena bula veilecayaki tu me tawamudu.” Era kaya e so ni rawa ni vakavinakataki na leqa oqori. Ia, e vakaraitaka na vakadidike vakasaenisi ni bibi sara ga ena nona ivakarau ni vakasama na gone na nona kauaitaki.

“Kena ivakamacala lekaleka ga,” e kaya na ivola Infants, “era tu vakarau na gone mera loloma, mera lomani tale ga.” Ni tagi e dua na gone, e kena irairai ni cikevi rau tiko na nona itubutubu: “Raici au mai!” E bibi me rau kauaitaki koya vakayalololoma na itubutubu. Na nodrau veitaratara gona vaka oqori, ena vakila o gone nira sa rawa tale ga ni kila e so tale na ka e gadreva. Sa vulica sara tiko ga na sala me veikilai kina.

‘Deu na Vakavulici Koya Vakaca?’

O na rairai taroga: ‘Kevaka meu sa kauaitaki koya ena veigauna kece ga e tagi kina, sega beka niu sa vakavulici koya tiko vakaca?’ De dua. E duidui na rai ni tamata ena taro oqo. Me vaka nira duidui tale ga na gone, era na kila ga na itubutubu na ka me caka. Ia, e raici ena dua na vakadidike e se qai caka wale tiko ga oqo ni via kana, lomalomaca, se cudru e dua na gonedramidrami ena tubu na nona stress hormones se veiveisau na yagona. Ena tagi ni sega ni taleitaka e dua na ka. E kainaki ni gauna era kauaitaki ira kina na gone na itubutubu se nira vakaceguya na lomadra, era sa bucina sara tiko ga vua na vakasama me vakacegui koya ga vakataki koya. E kaya tale ga o Doketa Megan Gunnar, ni gone e dau kauaitaki ena sega ni kune vua e levu na stress hormone cortisol se me veiveisau na ituvaki ni yagona. Na gauna mada ga e cudru kina, ena totolo nona malumu tale.

E kaya o Erickson, “nira sega ni tagitagive o ira na gone vula 6 ina 8 era dau kauaitaki vakatotolo nira tagi, ni vakatauvatani kei ira era sega ni dau kauaitaki nira tagi.” E bibi me duidui na sala era qaravi kina na gone. Ke duadua tu ga na ka o cakava vua me vaka beka nomu veivakani, se nomu veikeve tiko, o sa vakavulici koya sara tiko ga vakaca. So mada ga na gauna ena veivuke nomu vakavosaki koya ni tagi tiko. Ena yasana adua e rawa ni tarai koya nomu masia tiko na dakuna kei na ketena.

“Era dau tagi ga na gone.” Oqori na ivosavosa mai Esia kei ira na veivanua volekata. Oqo e sala bibi ni nodra veivosaki na gone. Na cava mada o na kaya ke sega ni dua e kauaitaki iko ena veigauna kece o vinakata kina e dua na ka? E tautauvata sara ga kei na nona rai na gonedramidrami ena veigauna kece e sega ni kauaitaki kina. Ia, o cei ga me qai rogoci koya?

O Cei me Qarava na Gone?

Ena dua na wili lewe ni vanua wale tiko ga oqo mai Mereke, e vakaraitaki kina ni 54 na pasede ni gone era sega ni susugi vakalevu mai vei ira na nodra itubutubu, mai na gauna era sucu kina me yacova nira sa yabaki 8 ina 9. Ena levu na vuvale ena rairai gadrevi me rau cakacaka ruarua na itubutubu me qaravi kina na ka eratou gadreva. E so na tina era na biu cakacaka mai me vica na macawa se vakavula, mera qarava kina na luvedra. Ia, o cei ena qai qaravi ira na gone ni oti oya?

E dina ni sega ni tu e dua na lawa me baleta na tikina oqori. Ia, e vinaka me nanumi ni gauna bibi oqori e se malumalumu sara tu ga kina o gone. Me rau vakasamataka sara vakavinaka na itubutubu na tikina oqori. Ni rau vakatulewa tiko, me rau vakasamataka sara vakavinaka na veika erau na cakava.

E kaya o Vuniwai Joseph Zanga, mai na American Academy of Pediatrics: “Sa qai laurai levu tiko ga ni sega ni sosomitaka rawa na gauna era gadreva na gone mera tiko kina kei ira na nodra itubutubu na nodra lai biu tu ena vale ni veisusu.” Era kauai e so na kenadau nira sega ni dau veitaratara vakalevu kei ira na gone o ira na veimei tiko ena vale ni veisusu, me vaka ni ka oqori era gadreva sara tu ga na gone.

E so na tina era cakacaka ra qai kila na veika bibi era gadreva na luvedra era nakita mera sa tiko ga e vale, me kua ni dua tale e vakatautaki vua na qaravi ni luvedra. E kaya e dua na yalewa: “Au vakalougatataki ni cakacaka oqo e vakacegui au qai sega ni vakatauvatani rawa.” E dina taucoko ni leqa vakailavo era sega kina ni vakatulewa vaka oqori na tina kece. E so na itubutubu era sa sega ni cakava rawa tale e dua na ka, ia mera sa na biuti ira ga na luvedra ena vale ni veisusu, ia na gauna cava ga era tiko vata kina era na gumatau sara ni kauaitaki ira, ra lomani ira tale ga. E vaka tale ga oqori e levu na tina lewe dua ni sa sega tale ni dua na ka era cakava rawa, era na gumatua ga ni susugi ira vakavinaka na luvedra.

E cakacaka vinaka na susu gone, e marautaki vakalevu. Ia, e ka ni bolebole, qai levu na ka e gadrevi kina. O na qarava vinaka vakacava na nomu itavi?

[iVakamacala e ra]

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 6]

Gone Galugalu

Era kaya e so na vuniwai mai Japani ni sa qai tubu tiko ga na iwiliwili ni gone era sega ni dau tagi se dredre. E vakatokai ira na gone vaka oqori o Satoshi Yanagisawa, e dua na vuniwai e qarava vakatabakidua na nodra tubu na gone mera gone galugalu. Na cava beka e yaco kina oqori? Era vakabauta e so na vuniwai ni dau yaco ga na ituvaki oqo ke ra sega ni veitaratara vakalevu kei na nodra itubutubu. E sega gona ni bale vei ira na nodra galugalu. Dua na ka e dau vakabauti tu oya ni gauna era sega ni kauaitaki kina vakalevu na gone se nanumi cala na nodra vinakata tiko mera kauaitaki, lakolako ga era sa na galu.

Ke ra sega ni qaravi vinaka na gone ena kena gauna dodonu, ena sega ni bucini ena nodra vakasama na veinanumi me vaka e tukuna o Doketa Bruce Perry, e iliuliu ni tabana e qarava na veika me baleta na vakasama ena nodra valenibula na gone mai Texas. Ena so na gauna nira sa sega sara ga ni kauaitaki tu na gone, sa na yali tale ga vei ira na yalo ni veinanumi. E vakabauta o Doketa Perry, na kena vakayagataki vakasivia ena so na gauna na wainimate gaga kei na bula voravora, e rairai vu mai na nodra sega ni karoni na gone nira se qai tubucake tiko.

[iYaloyalo ena tabana e 7]

Ena vakavolekati rau ga vakalevu na itubutubu kei na gone na nodrau dau veivosaki tiko