Ni O Gaga ena Ika

DAUVOLAVOLA NI YADRA! MAI VITI

Me’u kania se kua—oqo na digidigi dredre a sotava o Arebonto. E kila vinaka na leqa ena rawa ni yaco vua ke kania na ika oya, ia sa dua na ka nona kolaiciba ena viakana. E vakatitiweli tale ga na iboi ni ika tavu oya, mani rawai koya kina nona viakana. Sega ni dede sa lomaloma ca, mosi na ketena, lualua qai coka, a diva wale ga me a kua ni se kania na ika.

NA GAUNA ra qai kauti Arebonto kina i valenibula na nona itokani era tiko vata ena dua na yanuyanu lailai ena Pasifika, sa voleka sara tu ga ni ciba, e maca na wai ni yagona, mosi na sarena, sega ni drodro vinaka na dra e yagona, qai dredre nona cegu. Ena vica tale na siga e tarava, me ikuri ni mosi kei na cawiri ni uluna vaka kina na wawale ni yagona, e nunu na yavana, ni lai suasua e vakila na mosi, e veisau nona vakila na ka, ni batabata na ka e katakata, ia na ka e katakata sa batabata vua. Ni oti e walu na siga sa qai cegu vinaka tale, ia e vica tale na macawa e nunu qai wawale voli na yagona.

E gaga o Arebonto ena ika ni cakau era dau kania vakalevu na tiko ena vanua tunumaka. E vakatokai na mataqali gaga oqo me ciguatera fish poisoning (CFP), qai kune ga vakalevu ena vanua tunumaka kei na vanua e via katakata toka, me vaka na wasawasa vakaIdia kei na Pasifika, vaka kina ena Caribbean. E kedra kakana sara ga na tiko ena veivanua oqori na ika era qoliva.

Ia, e sega ni qai kune wale tiko ga oqo na mate na CFP. Era a vakaleqai mada kina e so na dau soko ni Urope. E levu tale ga na dau gade nikua e vakamalumalumutaki ira na revurevu ni CFP. Sega ni vakabekataki ni na vakaleqai tale ga kina na bisinisi ni qoli kei na saravanua ena levu na yanuyanu. Kena ikuri, na nodra bisinisitaka na ika ni cakau na veimatanitu, wili kina na kena e vakabatabatataki kei na kena e volitaki bulabula ga, e dewa kina na CFP ina veivanua e se sega sara ga ni bau kilai tu kina.a

Na cava mada e dau vakavuna me gaga na ika ni cakau? Rawa beka nira kilai na ika e dau gaga? Raica mada na veika e sa kune ena vakadidike e vakayacori ena vicasagavulu na yabaki sa oti.

Na Ka e Vakavuna

E tukuni ni vakavuna na CFP e dua na manumanu somidi e vakatokai na dinoflagellate, e kaburaka na waigaga.b Era bula na manumanu somidi oqo ena cakau mate ra qai dau sobeta na lumi se na sasalu ni waitui. Na sasalu ni waitui oqori era sa qai dau kania na ika lalai, ia sa tiko sara ga kina na waigaga e vakatokai me ciguatoxin—e tiko ena manumanu somidi na dinoflagellate. O ira na ika lelevu era sa na qai kania na ika lalai, kei na so tale na ika, qai vakavuna me dewa ga kina vakalevu na gaga. Ia, era sega vakadua ni dau vakila na ika na gaga oqori.

Na ciguatoxin e dua vei ira na mataqali waigaga vakarerevaki duadua. Ia, kalougata dina, “ni vica toka ga na mataqali ika e dau vakavuna na CFP,” e kaya e dua na ivola ni matanitu o Ositerelia. Na ciguatoxin ena sega ni veisautaka na irairai ni ika, na kena iboi, se ikanakana, kevaka mada ga e saqa, sigani, vakamasimataki, tavu, se toni ena so na isaluwaki ni kakana, ena sega ni mate kina. E macala ena ka e yacovi Arebonto ni sega vakadua ni vakila ni gaga tu na ika e kania, qai kilai ga ni sa mosi kaukaua na ketena, sega ni pamu vinaka nona uto, qai vutu na uluna.

Kilai na Mate Qai Qaravi

Ena gauna mada ga oqo e se sega ni tiko e dua na vanua me qarava se me dikevi kina na CFP e kune vei keda. Ke dua e kania na ika e tiko kina na CFP, ni oti ga e vica na aua sa na laurai votu vua e so na kena ivakatakilakila, ia me vakadeitaki ni gaga dina ena vakadikevi na vo ni ika a kania. (Raica na kato ena tabana e tarava.) Kevaka o kidava ni dua e gaga ena ika, me kau sara vakatotolo i valenibula. Se sega tiko ni kune e dua na wainimate me valuta na leqa oqori, ia na veiqaravi mada ga e dau caka ena vukea me mamada na yago i koya sa kune vua e so na ivakatakilakila ni gaga, ia ena taura toka e vica na siga me qai vakila na cakacaka ni wainimate. O koya e kune vua na CFP ena rawa ni malumalumu vakalevu, ke sega ni qaravi totolo ena rawa ni bibi sara.

Dau duidui na bibi ni kena ivakatakilakila, qai vakatau ena vica na ka. Okati kina na levu ni gaga sa tiko rawa ena ika, na levu ni ika e laukana kei na tikina cava, na levu ni waigaga na ciguatoxin e sa tiko rawa vua e kania, vakatale ga kina na vanua e bula kina na ika, ni dau duidui na ika e dau gaga ena veivanua. Eda rawa ni gaga vakalevu baleta ni se sega ni kunei na itataqomaki ni gaga! Kevaka tale ga e gunuvi tiko na alakaolo, ena rawa ni ca sara kina vakalevu. Ke o sa gaga oti, se tei kua mada ni kana ika ena loma ni tolu ina ono na vula, de o tadoka, e kaya e dua na ivola e vakamacalataki kina na tete ni leqa oqo.

Ke kaukaua sara na gaga e rawa ni vakamacawa na kena tatara, so na gauna e vakayabaki sara ga, qai rawa ni kune kina na ivakatakilakila ni mate na chronic fatigue syndrome. E dau vakavudua qai rawa ni mate kina e dua, baleta ni dau vakavuna na ceguleka se mate ni uto, vaka kina na maca ni wainiyago. Dau yaco oqo kevaka eda kania na lewe ni ika sa curuma tu vakalevu na gaga, me vaka na uluna kei na kena gacagaca.

E se Sega ni Matata

Voleka ni ika kece ni cakau, vaka kina na ika era dau vakamavoataki ira se kani ira, era gaga se tiko vei ira na ciguatoxic. Ia e se sega ni matata tiko se cava na vuna e dau gaga kina e so na ika e qolivi mai na dua na cakau, qai sega ni gaga na mataqali ika oqori ke qolivi voleka ga. So na ika ena so na yasa i vuravura era kilai tu ni dau gaga era na sega ni gaga ena so tale na vanua. Ni sega ni matata tu na levu ni gaga e solia na manumanu somidi na dinoflagellate, ena dredre tale ga me kilai na levu ni ika era dau gaga.

E kuria na leqa oqo na dredre ni kena vakadikevi vakavinaka sara na vu ni kena dau gaga na ika. Na ka ga era sa rawa ni cakava ena gauna oqo na vakailesilesi ni tabana ni bula, oya mera tukuna vei ira na lewenivanua na ika cava mera kua ni kania, kei na vanua e dau qolivi kina—ni dikevi na itukutuku e tauri rawa me baleti ira na sa gaga oti. E dau kune vakalevu ni gaga na ika me vaka na bati damu, dabea, damu, kawakawa damu, kawakawa vatu, kingfish, kei na ogo. Era dau gaga vakalevu na ika lelevu era sa qase. Ena so na vanua e vakatabui sara ga kina me volitaki na ika e kilai nira gaga. Ia, era sega ni dau gaga na ika era sega ni kania na ika ni cakau, kei na ika ni wasawasa batabata.

Sega ni vakabekataki ni na tubucake tiko ga na kedra iwiliwili na gaga ena ika. Baleta nira buroro sara tiko ga na manumanu somidi na dinoflagellate ena cakau mate, qai tukuni ni levu na cakau era sa tauvimate se ra sa voleka ni mate.

Dina ga ni se sega ni matata sara na ivakamacala ni gaga, ia o rawa ni qaqarauni mo kua ni gaga ke o muria e so na ivakasala yaga. (Raica na kato e toka oqori e cake.) A voleka sara ni mate o Arebonto baleta ni sega ni muria na ivakasala e soli. E kania na uluna kei na lewe ni kawakawa vatu e kilai levu ni dau gaga. A sa kania oti mada na mataqali ika oya qai sega ni gaga kina, ia me vakataki ira ga na kai yanuyanu, sa rui nuidei tale vakasivia.

Kena ibalebale beka oqo mo sa kua sara ga ni kania na sasalu ni waitui ni o gade tiko ena vanua tunumaka? Sega. E ka vakayalomatua ga mo muria na ivakasala qai digia vakamatau na ika o kania.

[iVakamacala e ra]

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 15]

iVakatakilakila ni Gaga

◼ Coka, lomaloma ca, lualua, mosi ni kete

◼ Liliwa, sevi buno, matabuto, mosi ni ulu, milamila

◼ Nunu se vaka e cucula na gusu, liga se yava

◼ Vakila ni batabata na ka e katakata qai katakata na ka e batabata

◼ Momosi na masela, kei na isema ni yago, vaka kina na lai suasua

◼ Dredre na cegu, sega ni drodro vinaka na dra e yago, qai oca

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 15]

Qarauna Mo Kua ni Gaga

◼ Taroga na tabana ni iqoliqoli se o ira na kenadau me baleta na ika mo kua ni kania kei na vanua ni qoli e dau gaga kina na ika.

◼ Kua ni kania na ika ena vanua sa kune tiko kina na ciguatera.

◼ Kua ni kania na ika lelevu sara ni cakau era sa qase.

◼ Kua ni kania na uluna, se na yatena, se so tale na kena gacagaca.

◼ Ni o rawata e dua na ika ni cakau, tunaka vinaka.

[iYaloyalo ena tabana e 14]

Ika Era Dau Gaga

(RAWA NI DUIDUI NA YACADRA ENA DUIDUI VANUA)

Ogo

Kawakawa damu

Kawakawa vatu

Damu

Kingfish

Dabea

[iYaloyalo ena tabana e 14]

Na dinoflagellate, manumanu somidi e kaburaka na waigaga

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 14]

All fish except eel: Illustrated by Diane Rome Peebles - Provided by the Florida Fish and Wildlife Conservation Commission, Division of Marine Fisheries Management; eel: Photo by John E. Randall; dinoflagellate: Image by D. Patterson and R. Andersen, provided courtesy of micro*scope (http://microscope.mbl.edu)

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 15]

Fish backgrounds: Illustrated by Diane Rome Peebles - Provided by the Florida Fish and Wildlife Conservation Commission, Division of Marine Fisheries Management