Ira na Roma​—Duanaudolu na Yabaki ni Marau kei na Rarawa

E SOQO levu dina! E vaka sara ga na soqo ni vakamau. Sega ni caka rawa na kakana kei na gunu, qai lako vata kei na domo ni vakatagi. Era tabili yani na weka mera lai vakavinavinakataki tagane vou kei na yalewa vou. Ia, e sega ni soqo ni vakamau oqo. E soqo ni veimusumusuki ena bogi ni bera ni qai vakayacori na vakamau ena mataka e tarava. Era gole yani ena bogi oqo e 600 vakacaca mera lai tokoni rau na veimusumusuki, mera vakaraitaka tale ga nodra vakanuinui vinaka. Oqo tale ga na gauna me ratou sa na lai duguci yalewa kina na vuvale i tagane. Nimataka, e sa na qai kauti yalewa vou o tagane vou kei ira na wekana ina nona vale vou, sa na qai lai vakayacori e kea e dua tale na soqo, ni oti na vakamau.

O ira kece na wekadrau na veiwatini vou era vosataka na vosa na Romany—na vosa e sega tale ni dua na matatamata e kila. E sega beka na nodra qele kei na nodra matanitu, ia o ira na matatamata oqo era sa tetevi vuravura ena nodra veitokiyaki. E tiko na nodra ivakarau ni bula tudei, nodra vosa kei na vosa tale e so era basika mai kina. Levu tale ga na nodra ivalavala e sa okati me nodra itovo tudei, wili kina na itovo e so e vauci ena nona vakamautaki e dua. Oqo sara ga na veika kece e baleti ira na matatamata era vakatokai na Roma.a

O Cei o Ira na Roma?

Ni dikevi lesu na nodra vosa, nodra itovo, kei na iyatukawa era basika mai kina, e kauti keda lesu tale ina vualiku kei Idia ena rauta ni 1,000 na yabaki sa oti. E dina ni qai vakuri ena nodra vosa e so na vosa ni gauna oqo, ia e macala vakasigalevu ni nodra vosa dina e vu mai Idia. E sega ga ni macala na vuna era biuti Idia mai kina. Era vakabauta e so na dau vakadidike nira kawa ni mataisau kei na dauveivakalasai, ra dau qai veivolekati sara kei ira na matasotia mai kea, ia era biu vanua ena gauna e cava kina na veivaluvaluti mai kea. Ia, se inaki cava ga era biu vanua mai kina, e vakadinadinataki nira a muri yani vaka i Perisia kei Taki, ra yaco sara i Urope ni bera na yabaki 1300 S.K.

E duidui sara na nodra rai na kai Urope me baleti ira na Roma. Ena dua na yasana, era tukuni ena so na ivola se vakaraitaki ena so na iyaloyalo nira tamata dauveikauaitaki, era tamata mamarau, era dauveitokiyaki, ra dau qai vakaraitaka votu na lomadra ena nodra meke kei na sere. Ena yasana kadua, era dau beci, era raici vei ira e so nira sega ni tamata nuitaki, era dau kasamitaki, era sega ni dau taleitaki, era cati ena itikotiko, ra dau qai vakaduiduitaki. Cava beka na vuna? Eda na sauma na taro oqo ke da lesuva tale na kedra itukutuku makawa.

Nodra Vakaduiduitaki

Na veika era kila na lewe i Urope ena veiyabaki ni 500 ina 1500 S.K., e yaco wale sara toka ga ena nodra iyala ni koro se tauni. Qai vakasamataka na veiciciyaki ni nodra vakasama nira raici ira na veivuvale ni Roma nira sa tokatu yani. Levu sara na ka e baleti ira na tokatu yani oqo e duatani. Na kuli ni yagodra e baloa, yaloka ni matadra e loaloa, e loaloa tale ga na drauniuludra. Na nodra isulusulu li, nodra itovo kei na nodra vosa e sa qai duatani sara. Era sega tale ga ni dau veimaliwai na Roma kei ira na matatamata tani—na itovo e sa rairai nodra bula ga mai Idia, ni dau yaco na bula wasei mai kea. Ena loma ga ni vicasagavulu na yabaki, sa vuki na nodra kauai na lewe i Urope mera sa sega ni vakabauti ira na Roma.

Era sa tekivu vakaduiduitaki sara ga. Sa ra qai lai vakaitikotiko voli ena veisaula ni koro, ra vakatabui mera curu yani i lomanikoro. Ra sega mada ga ni vakatarai mera volivoli ena koro se taki wai. Sa tete na kedra italanoa nira ‘daubutako gone,’ era kaya sara mada ga e so nira “daukana gone!” E dau lewai sara mada ga vakalawa vei ira na veivuvale ni Roma mera vakasaqa e matanalevu, baleta ke so e via raica se cava era vakasaqara tiko, e rawa nira dolava sara ga vakataki ira na kuro mera raica. O ira na dau lai raica na kuro e vakalevu mera dau sova sara ga na kakana e vakarautaki me baleta na siga oya. Oqori beka na vuna era dau butako kakana tale kina e so na Roma.

Na nodra dau vakacacani na Roma e vakavuna mera dau veivolekati sara vakataki ira, qaqaco tale ga nodra veiwekani. E dau nodra vu ni marau levu ena loma ni vica vata na senitiuri na nodra bula vakavuvale. O ira na itubutubu ni Roma era dau kauaitaki ira vakalevu na luvedra, o ira tale ga na gone era dau maroroi ira vinaka na nodra itubutubu nira sa qase mai. Levu tale ga na Roma era dau tutaka na muri ni ivakarau ni bula e rakorako qai kilikili.

Bula Veitokiyaki

Era dau sevaki na Roma, sa mani tiki tu kina ni nodra bula na veitokiyaki. Na nodra veitokiyaki e sa vakavuna mera matatamata maqosa sara ena levu na ka me vaka na tuki kaukamea, veivoli, kei na veivakalasai. Nodra vakaitavi ena cakacaka vaka oqo era vakani ira rawa tiko kina na lewe ni nodra veivuvale. E veikauyaki tale ga na itukutuku ni o ira na nodra marama e tu vei ira e so na mana se kaukaua vuni. Era mani taurivaka e so na marama na itukutuku lasu oqo mera rawailavo kina. Na nodra bula veitokiyaki na Roma e sega ni dewavi ira kina na vakasama se itovo tani ena rawa ni curu yani ke ra veitaratara wasoma kei ira na gadje—nodra vosa na Roma era vakatokai ira kina na “sega ni Roma.”b

Era vakacacani sara vakalevu ena vuku ni nodra vakaduiduitaki. Era a vakasavi na Roma ena levu na vanua mai Urope. Ena so tale na vanua, era a vakabobulataki. Ni cava na veivakabobulataki oqo ena 1860 vakacaca, era sa qai dui se na Roma ina veivanua ena ra kei Urope, Mereke, kei Sauca Amerika, kei na veivanua voleka. Sa nodra ikaukau voli ena vanua era dui se kina na nodra vosa, itovo, kei na nodra taledi.

E dina ni vakaloloma sara na kedra ituvaki ena so na gauna, ia e vaka me dau ivakavakacegu ni yalo vei ira na nodra vakaitavi ena ka ni veivakalasai. Mai Sipeni, na veiwaki ni ivakatagi mai kea kei na nodra na Roma e basika kina na ivakatagi kei na danisi e vakatokai na flamenco. Ena tokalau kei Urope, era vakayagataka na Roma na nodra ivakatagi na itaukei ra qai vakacuruma kina na nodra ivakatagi era dau kilai tani kina. Na ivakarau vakaciriloloma ni nodra ivakatagi na Roma era taurivaka sara mada ga na daunivakatagi rogo me vakataki Beethoven, Brahms, Dvořák, Haydn, Liszt, Mozart, Rachmaninoff, Ravel, Rossini, Saint-Saëns, kei Sarasate.

Ira na Roma ena iTabagauna Oqo

Voleka ni veiyasa i vuravura kece nikua era sa bula voli kina na Roma. Na kedra iwiliwili e sa tiko ena ruanamilioni ina limanamilioni—era kaya e so nira lewe levu cake sara. E levu ga vei ira oqo era bula voli e Urope. Dua na iwiliwili lailai sara e se nodra bula voli ga na veitokiyaki, e so era sa rawati ira sara. Ia, ena levu na vanua, era se bula dravudravua voli ga kina na Roma, ra qai bula ena ituvaki e vakaloloma sara.

A sagai voli ena gauna ni veiliutaki vakominisi ena tokalau kei Urope mera raici vakatautauvata na lewenivanua kece. E levu na sala era saga kina na veimatanitu mera tarova nodra bula veitokiyaki na Roma ena kena soli vei ira na cakacaka, kei na nodra vakatikori ena veivale e tara na matanitu me nodra. Oqo e toroya cake na nodra ivakatagedegede ni bula e so. Ia, e sega ni qusia rawa na veicati kei na veikasamitaki e sa vakawakana tu ena dua na gauna balavu ena kedra maliwa na Roma kei ira na sega ni Roma.

Na veiveisau vakapolitiki ena tokalau kei Urope ena veiyabaki ni 1990 e kauta mai na vakanuinui ni na yaco e so na veisau vinaka. Ia, na veiveisau e mai yaco e vaka e dolava tale e so na mavoa makawa. Vakabibi na vakalailaitaki ni veivuke e vakayacori vei ira na dravudravua kei na kena sega ni kauaitaki soti na lawa ni veivakaduiduitaki. Oqo e kauta tale mai vakalevu na bula dredre vei ira na Roma.

Kunea na iNuinui kei na Bula e Vinaka Cake

Oqo sara ga na draki ni bula a donuya o Andrea, e dua na goneyalewa totoka qai ulu loaloa, ena gauna e curu kina ena dua na koronivuli ena tokalau kei Urope. O koya duadua ga na gonevuli kawa Roma ena nona kalasi. E dina ni goneyalewa yaloqaqa, so na gauna e dau sega ni tarova rawa na wainimatana ni dau vakasamataka na nodra vakalialiai koya kei na nodra cati koya na nona lewenikalasi. “Nira digitaki na gone ena gauna ni qito, era sa dau digitaki kece tu ga i liu,” e nanuma lesu o Andrea. “Au sa dau diva tu ga meu dro yani i Idia, niu na lai ciqomi e kea. A karaci noqu itokani e dua ena nona kaya vua, ‘Lesu tale i Idia!’ E qai kaya o noqu itokani, ‘Ke a tu vei au na ilavo keu sa lako makawa.’ Keimami sevaki ena veivanua kece ga.” E kenadau sara ena meke o Andrea, e tatadrataka tu ni oqo e rawa ni rogo kina, me vakavuna tale ga nona taleitaki. Ia, ni qai yabaki tinikatolu vakacaca, sa kunea e dua na ka e talei cake sara.

“Dua na siga, e lako mai neitou vale o Piroska, e dua na goneyalewa iVakadinadina i Jiova,” e kaya o Andrea. “E vakaraitaka vei au mai na iVolatabu ni sega ni lomana tu ga vakararaba na kawatamata na Kalou, ia e lomani keda yadua sara ga. E vakamacalataka ni rawa sara ga niu veiwekani voleka kei na Kalou keu vinakata. Oqo e vakavuna meu bau vakila kina niu kauaitaki. E vaka e seavu tale ga noqu dau yalolailai niu qai kila ni tautauvata e mata ni Kalou na kawatamata kece.

“E kauti au o Piroska ina nodra soqoni na iVakadinadina i Jiova, au lai sotava e kea e so na Roma kei ira na sega ni Roma. Au raica votu sara ga na nodra duavata. Lai levu sara na noqu itokani iVakadinadina i Jiova—so era Roma, so e sega. Oti e dua veimama na yabaki noqu vuli iVolatabu tiko vei Piroska, au sa yaco sara meu iVakadinadina i Jiova.” Nikua, erau sa solia vakatabakidua na nodrau bula o Andrea kei na watina me rau daukaulotu, oya me rau vakavulica yani vei ira na lewenivanua na loloma ni Kalou.

“Au Ciqomi me Vakataki Ira ga na Vo ni Matatamata”

E kaya o Hajro, e dua tale ga na Roma, ni vakasamataka lesu na nona gauna vakaitabagone: “E vakaleqai au sara ga vakalevu na noqu dau vakailala vata kei ira e so na gonetagane era sega ni doka na lawa. Dua na gauna era vesuki au na ovisa niu butakoca e dua na ka ena noqu a muri ira voli na noqu ilala oqo. Nira kauti au i vale na ovisa, e lailai na noqu rerevaki ira e levu noqu rerevaki tinaqu, baleta e dau vakavulici vei keimami ena veivuvale kece ni Roma ni cala na butako.”

Ni tubu cake o Hajro, eratou a qai veitaratara vakavuvale kei ira na iVakadinadina i Jiova. E tara sara ga na loma i Hajro na yalayala ni iVolatabu, oya ni na cavuraka laivi na Matanitu ni Kalou na veivakaduiduitaki kei na veitovaki. “Se bera vakadua ni duri e dua na nodra matanitu na Roma me qaravi ira,” e kaya o koya. “Oya na vuna au vakabauta kina nira na marautaka sara na Roma na ka ena cakava na Matanitu ni Kalou ina matatamata kece. Gauna mada ga oqo au sa tekivu vakila na kena yaga. Niu curu yani ina loma ni Kingdom Hall, au sa rawa ni vakila sara ga na dina ni vosa ni yapositolo o Pita ena nona a kaya: ‘Au sa qai kila dina sara oqo ni sega ni dau vakaduiduitaka na tamata na Kalou. Ia sa dau vinakati ira kece ga era dau vakarokorokotaki koya ka dau cakava na ka e dodonu, veitalia ga se mataqali kawa tamata cava era lewena.’ (Cakacaka 10:34, 35, VV) Au ciqomi me vakataki ira ga na vo ni matatamata tale e so. Au sega sara ga ni vakabauta na imatai ni gauna e kacivi au kina e dua e sega ni Roma ena yaca phrala—‘taciqu,’ ena neimami vosa!

“Dua na ka nodratou a tusaqati au noqu lewenivuvale. Eratou sega sara ga ni ciqoma na veiveisau au sa tekivu vakayacora ena noqu bula ena noqu saga meu muria na idusidusi ena iVolatabu. Ia, era sa raica na wekaqu, kei ira na Roma ena neimami itikotiko ni noqu muria dei na idusidusi ena iVolatabu e kauta mai vei au na marau kei na levu tale na ka vinaka. Levu era vinakata tale tu ga mera toroya cake na ivakatagedegede ni nodra bula.” Nikua, sa qase tiko ni ivavakoso Vakarisito o Hajro, sa solia tale ga vakatabakidua nona bula me daukaulotu. Na watina o Meghan e sega ni kawa Roma, ia e sa vakavulici ira tiko na Roma kei na so tale mera kila na ka e kaya na iVolatabu, me rawa nira marautaka dina na nodra bula—ena gauna oqo kei na gauna se bera mai. “Era ciqomi au na lewenivuvale i watiqu kei ira na vo ni Roma ena itikotiko,” e kaya o koya. “Dua na ka nodra marau ni dua e sega ni Roma e mai kauaitaka vakalevu na veika e baleti ira.”

[iVakamacala e ra]

[Tikina bibi ena tabana e 14]

Voleka ni veiyasa i vuravura kece nikua era sa bula voli kina na Roma

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 13]

Ena gauna e vakacolasau voli kina e Urope na Nazi, a vakamatea o Itala e rauta ni le 400,000 vakacaca na Roma ena nona keba ni veivakamatei, me salavata kei na nona vakamatei ira na Jiu, iVakadinadina i Jiova, kei na so tale. Ena 1940, ni bera ni kilai raraba na sasaga ni labakawa nei Itala, sa vakarautaka o Charlie Chaplin—e dua e kawa Roma—na iyaloyalo, The Great Dictator, me vakalialiai Itala kina kei na nona ilawalawa na Nazi. E so tale na tamata rogo era kawa Roma e wili kina o rau na dau vakaraitaki ena yaloyalo o Yul Brynner, Rita Hayworth (e ra), dau droini o Pablo Picasso (e ra), daunivakatagi na jazz o Django Reinhardt, kei na daulaga sere rogo ni Masitonia o Esma Redžepova. Era yaco tale ga e so na Roma mera idinia rogo, vuniwai, parofesa, ra lewe tale ga ni palimedi.

[Credit Line]

AFP/Getty Images

Photo by Tony Vaccaro/Getty Images

[Kato​/iYaloyalo ena tabana e 16]

iVakadinadina i Jiova Era Kawa Roma

Sa yaco mera iVakadinadina i Jiova e levu sara na Roma. E so era qase ni ivavakoso, e so tale era solia vakatabakidua nodra bula mera veiqaravi vakapainia. Era ivakaraitaki vinaka dina na Roma oqo, ra qai qoroi mai vei ira na vakailesilesi vakamatanitu kei ira na sega ni Roma. E vosa tiko ena vukudrau vakaveiwatini e dua na Roma mai Slovakia, erau iVakadinadina i Jiova, ena nona kaya: “Dua na siga, e mai tukituki ena neirau katuba e dua e sega ni Roma, e tiko voleka ga e vale. ‘E drakidrakita sara vakalevu na noqu bula vakawati,’ e kaya o koya, ‘ia au kila ni drau rawa ni vukei au.’ Keirau mani tarogi koya, ‘Na cava e vakavuna mo mai kerei keirau?’ E qai sauma, ‘Ke sa vukei kemuni rawa na Roma na Kalou oni qarava me vakavinakataka na nomuni bula, me qai sega ni vukei keirau vakacava!’ Keirau mani solia vua e dua na ivola vakaivolatabu e tasereki kina na bula vakavuvale, e tabaka na iVakadinadina i Jiova.

“Sega ni dede sa mai tukituki tale ga o watina, e tautauvata ga na ka e mai kerea, ia e sega ni kila ni sa mai kerekere oti o tagane. ‘Sega tale ni dua ena itikotiko oqo e rawa ni vukei keirau,’ e kaya o yalewa. Keirau mani solia vua e dua na ilavelave ni ivola vata ga a soli vei watina. Erau kerea ruarua me kua ni tukuni vei watidrau na nodrau mai kerekere. Oti e dua veimama na vula erau sa qai mai vulica vata na iVolatabu na veiwatini oqo. Na neirau bulataka gona na ka e kaya na iVolatabu e sa vakavinakataka sara ga na neirau bula, e rawa kina vei ira e so era raica tiko na neirau bula mera mai kerei keirau me keirau vukei ira vakayalo.”

[iYaloyalo]

Narbonne, Varanise

Granada, Sipeni

Era “na marautaka sara na Roma na ka ena cakava na Matanitu ni Kalou ina matatamata kece.”—Hajro

[iYaloyalo ena tabana e 12]

Poladi

[Credit Line]

© Clive Shirley/Panos Pictures

[iYaloyalo ena tabana e 12]

O ira na Roma e Igiladi, 1911

[Credit Line]

By courtesy of the University of Liverpool Library

[iYaloyalo ena tabana e 12]

Slovakia

[iYaloyalo ena tabana e 13]

Masitonia

[Credit Line]

© Mikkel Ostergaard/Panos Pictures

[iYaloyalo ena tabana e 14]

Romania

[iYaloyalo ena tabana e 14]

Masitonia

[iYaloyalo ena tabana e 14]

Czech Republic

[iYaloyalo ena tabana e 14]

Sipeni

[iYaloyalo ena tabana e 15]

E tatadrataka tu o Andrea ni nona dau meke ena rogo kina, ena vakavuna tale ga nona taleitaki

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 14]

Romania: © Karen Robinson/Panos Pictures; Macedonia: © Mikkel Ostergaard/Panos Pictures; Czech Republic: © Julie Denesha/Panos Pictures