iVolatabu Vakaitali Dredre ni Kena Vakarautaki

“KEIMAMI vakabauta ni ivola e veisoliyaki vakalevu duadua ena neimami vanua [Itali] na iVolatabu, ia kena irairai ni dua vei ira na ivola e sega sara ga ni dau wiliki. Era sega ni dau vakauqeti na lewe ni lotu Katolika mera kila na iVolatabu, sega tale ga nira uqeti mera wilika me vaka ni Vosa ni Kalou. Levu era via kila na ka e tukuna, ia e kena seva ni sega ni dua me vakavulici ira.”

Oqo na itukutuku era vakaraitaka na bisovi e Itali ena dua na nodra bose kacivi ena 1995, e tarogi kina e vica na taro oqo. Era dau wili iVolatabu beka na lewe i Itali ena veisenitiuri sa oti? Na cava era sega ni taukena kina na iVolatabu e levu na lewe i Itali ni vakatauvatani kei ira na lewe ni veivanua tale e so? Na cava e okati kina me dua vei ira na ivola e sega ni dau wiliki vakalevu e Itali? Eda na sauma rawa e so na taro oqo nida dikeva lesu e so na itukutuku makawa e baleta na vakarautaki ni iVolatabu ena vosa vakaitali.

E taura e dua na gauna balavu me qai taurivaki raraba na vosa vakavaranise, vakaitali, vakapotukali, vakasipeni, kei na vosa tale e so ena veivanua e dau vosataki tu ga kina na vosa vakalatina. Ena so na vanua vaka oqo e Urope, sa tete na kilai ni nodra vosa na itaukei ni vanua, yacova sara na ivakatagedegede me sa taurivaki tale ga ena vola ivola. Na kena tete kei na kena kilai na nodra vosa na itaukei e sa cakayaco tale ga ena vakadewataki ni iVolatabu. Ena vuku ni cava? Na toso ni gauna e salavata mai kei na kena sa tekivu lecavi na vosa vakalatina, na vosa duadua ga e taurivaka na lotu Katolika. Ena yasana kadua, era sa taurivaka vakalevu ga na itaukei na nodra vosa dina, lakolako sa yacova na ivakatagedegede mera sa sega tale ni qai kila na vosa vakalatina o ira era sega ni vuli.

Me qai yacova na yabaki 1000 S.K., e levu na lewenivanua e Itali era sa sega ni qai wilika rawa na iVolatabu vakalatina na Latin Vulgate, veitalia mada ga ke tiko na nodra ilavelave. Dua na gauna balavu nona lewa tu na lotu Katolika na veika e vakavulici e veikoronivuli, vaka kina ena vica wale na univesiti era tu ena gauna oya. Kena ikuri, o ira ga na vetaicake e rawa nira vuli ena gauna oya. Oya na vuna e sa yaco kina na iVolatabu me dua na “ivola tawakilai.” Ia, e gu na yalodra e levu mera taukena na Vosa ni Kalou ena nodra vosa ga, mera kila tale ga na lewena.

E levu na bete era sega ni vinakata me vakadewataki na iVolatabu ena nodra nanuma ni na yaco kina na vukitani se ka era vakatoka me eretiko. E kaya na daunitukutuku makawa o Massimo Firpo, “ke vakayagataki na vosa vakaitali [ena vakadewataki ni iVolatabu], e sa na rawa ni vakavuna me yali yani na ivurevure [vosa vakalatina] ni nodra kaukaua na iliuliu ni lotu ena veika vakalotu.” O koya gona, na kena sega ni kauaitaki tu ga me vakavulici na iVolatabu ena vanua o Itali e vu tiko mai na itovo vakavanua, vakabauta vakalotu, kei na ivakarau ni bula ni vanua oya.

Tekivu Vakadewataki Vakatikina na iVolatabu

Ena ika13 ni senitiuri, a tavoci kina na imatai ni vakadewa ni vica na ivola ni iVolatabu mai na vosa vakalatina ina vosa vakaitali. Na vakadewa ni vica na ivola oqo e volai sara ga ena liga, qai sau levu. Ra vakadewataki ena ika14 ni senitiuri e levu tale na ivola ni iVolatabu, lakolako sa voleka ni vakadewataki kece na ivola ni iVolatabu ina vosa vakaitali, e dina ni duidui na dauvakadewa era vakadewataka na dui ivola, duidui tale ga na gauna kei na vanua era vakadewa kina. Levu na vakadewa ni iVolatabu e sega ni vakatakilai o ira era vakadewataka, ia era volia rawa ga na vutuniyau kei ira na tamata vuli baleta ni sau levu. Ni buli na misini ni tabaivola, e lutu sobu sara ga na isau ni iVolatabu, ia me vaka e kaya na daunitukutuku makawa o Gigliola Fragnito, “e se lailai ga era taukena rawa na iVolatabu.”

Vica vata na senitiuri na nodra sega tu ga ni kila na wilivola kei na volavola na lewe i Itali. Ena gauna mada ga ni veivakaduavatataki e Itali ena yabaki 1861, e 74.7 na pasede na lewenivanua era se sega ga ni kila na wilivola kei na volavola. Mani duri e dua na matanitu vou e kea, ia ni vakalawataka na matanitu vou me vakarautaka raraba na vuli vei ira kece na lewenivanua, e qai volavola vua na tui kei Itali na Tui Tabu o Pius IX ena 1870 ena nona uqeti koya me saqata na lawa oya. E kaya ni lawa oya e vaka na “mate ca,” ni kena inaki me “vakarusa vakadua na koronivuli ni lotu Katolika kece.”

iMatai ni iVolatabu Taucoko ena Vosa Vakaitali

Na imatai ni iVolatabu taucoko ena vosa vakaitali a tabaki e Venice ena 1471, ni oti e rauta ni 16 na yabaki mai na imatai ni gauna e vakayagataki kina na misini ni tabaivola e Urope. Na vakadewa oqo a vakarautaka ena loma ni walu na vula o Nicolò Malerbi, e dua na lewe ni matabete e vakatokai na Camaldolese monk. E taurivaka vakalevu ga o koya na vakadewa lalai sa tu rawa, qai veisautaka ga e so na tikina me salavata kei na vakadewa na Latin Vulgate, kei na nona veisautaka e so na vosa me vakayagataka ga na vosa ni nona vanua o Venetia. Na nona vakadewa e imatai ni iVolatabu ena vosa vakaitali me voli vakalevu.

E dua tale na turaga a vakadewataka na iVolatabu e Venice o Antonio Brucioli. O koya e dua na turaga vuku e dau tokona na nodra ivakavuvuli na lotu Tawase, ia e sega ni mani biuta sara na Lotu Katolika. Ena 1532, a vakadewataka kina o Brucioli na iVolatabu mai na vosa taumada sara ga a volai kina, na vosa vakaiperiu kei na vosa vakirisi. Oqo na imatai ni iVolatabu ena vosa vakaitali me vakadewataki sara ga mai na vosa vakaiperiu kei na vosa vakirisi. E sega ni vakaisaluaki tale na vakadewa oqo se me biu na kena yatuvosa me rogo vinaka me vaka era dau cakava na dauvolavola ni Itali, ia e veivakadrukai na nona saga ga o koya e vakadewa me yalodina ena nona vakadewataka na vosa vakaiperiu kei na vosa vakirisi, vakauasivi ni se lailai na kilai ni rua na vosa oqo ena gauna oya. Ena so na vanua, e biuta sara ga kina o Brucioli na yaca ni Kalou na “Ieova.” Rauta ni dua taucoko na senitiuri na nodra taleitaka voli na nona vakadewa na Lotu Tawase vosa vakaitali, kei na veisoqosoqo lotu tale e so era tawase mai na lotu Katolika.

Era qai tabaki e muri e so tale na vakadewa ni iVolatabu ena vosa vakaitali, e so era vakarautaka na Katolika, ia era yavutaki ga mai na vakadewa nei Brucioli. Ia, sega ni dua vei ira e voli vakalevu me vakatauvatani kei na vakadewa i Brucioli. Ena 1607, e tabaka kina o Giovanni Diodati e dua tale na vakadewa ni iVolatabu ena vosa vakaitali. E taba na vakadewa oqo mai Geneva e Suwitisiladi qai vakadewataki tale ga mai na vosa vakaiperiu kei na vosa vakirisi. E imuri nei Calvin o Giovanni, erau a dro i Suwitisiladi na nona itubutubu ena vuku ni veivakacacani vakalotu. Era taleitaka sara vakalevu na lotu Tawase e Itali na nona vakadewa me vica vata na senitiuri. E okati na vakadewa oqo me dua vei ira na vakadewa totoka ena vosa vakaitali. Na vakadewa ni iVolatabu nei Diodati e vakarawarawataka sara ga na nodra kila na kai Itali na ivakavuvuli ena iVolatabu. Ia, e vakalatilati na lotu Katolika ena nona vakatabuya na veisoliyaki ni vakadewa oqo kei na so tale.

Na iVolatabu​—“iVola Tawakilai”

E kaya na Enciclopedia Cattolica: A dau raica na Lotu [Katolika] ni nona itavi me yadrava na ivola kece e volitaki, me lewa tale ga na vakamai ni kena e nanuma ni na vakavuleqa​—⁠ia ni sa tekivu na tabaivola ena misini e vakila na Lotu [Katolika] ni sa na sega ni rawa ni yadrava na ivola kece e tabaki, mani nanuma me sa vakarautaka e dua na ivola ni yaca mera volai kina na yaca ni ivola kece e vakatabui. Ni tekivu oti mada ga na kena sagai me veisautaki na lotu Katolika kei na tauyavu ni Lotu Tawase, era se saga ga e levu na bete ena veivanua vakaurope mera tarova na taukeni ni ivola era kaya ni na vakavuna na eretiko, se vukitani mai na lotu Katolika. A yaco e dua na veisau levu ena gauna e dabe kina na matabose na Council of Trent ena 1546, e veivosakitaki kina na veika e vauca na vakadewataki ni iVolatabu ena nodra vosa sara ga na lewenivanua. Na bose oqo e basika kina e rua na duidui vakasama. Ena dua na yasana, o ira era tokona na vakatatabu era kaya ni vakadewataki ni iVolatabu ena vosa e kilai raraba ena “vakavuna dina ga na eretiko” se vukitani. Ena yasana kadua, o ira era sega ni duavata kei na vakatatabu era vakaraitaka ni kevaka e vakatabuya na lotu na vakadewataki ni iVolatabu, era na kaya na “meca,” na Lotu Tawase ni vakayacora oya na lotu Katolika me “vunia nona veidabui kei na lawaki.”

Era sega ni duavata rawa na lewe ni Matabose, mani sega ni vakatulewataki rawa e dua na ka, sa qai vakaturi me se taurivaka tiko mada ga na lotu Katolika na iVolatabu vakalatina na Vulgate. Mani kaya kina o Carlo Buzzetti, e dua na qasenivuli ni univesiti ni lotu Katolika na Pontifical University Salesianum e Roma ni vakatulewa e sa cakava oya na lotu Katolika e vaka me sa tukuna tiko kina ni “iVolatabu duadua ga meda vakayagataka na Vulgate.” Na ka e qai yaco tarava e vakadeitaka na tikina oqo.

Ena 1559, e vakarautaka kina na Tui Tabu o Paulo IV na imatai ni ivola ni yaca e volai kina na ivola kece e vakatabui vei ira na lotu Katolika mera wilika, volitaka, vakadewataka, se taukena. Era okati na ivola oqo mera ivola rerevaki ra qai torosobu nira na vakaleqa na vakabauta kei na yalodina. Na ivolaniyaca oqo e vakatabuya na wiliki ni iVolatabu e vakadewataki ena nodra vosa na lewenivanua, wili kina na vakadewa i Brucioli. O ira era beca na idusidusi oqo era esekomunikato se vakasivoi. Na ivolaniyaca e vakarautaki ena 1596 e sa qai kaukaua sara. Sa vakatabui sara ga na vakadewataki ni iVolatabu kei na kena tabaki ena vosa vakaitali. E vakarusai sara ga na vakadewa e kune.

Oya na vuna e levu sara kina na vakama iVolatabu ena rara ni veivalenilotu ena icavacava ni ika16 ni senitiuri. Vakavuna tale ga me nanumi raraba ena gauna oya ni iVolatabu e nodra ivola ga na vukitani, nikua, se tiko ga vei ira e so na rai oqo. Voleka ni vakarusai kece na iVolatabu kei na ivoladusidusi vakaivolatabu e tu ena veivalenivola kei na kena era taukena na lewenivanua, ena 200 na yabaki e tarava, e sega sara ga ni dua na lotu Katolika e doudou me vakadewataka na iVolatabu ena vosa vakaitali. Na iVolatabu duadua ga e vakayagataki lo voli e Itali ena gauna oya na kena era vakadewataka na Lotu Tawase, ia e vakayagataki voli ena ririko nira leqataka de vakamai ke ra kune. E kaya kina na daunitukutuku makawa o Mario Cignoni: “Yaco mera sa sega sara ga ni qai wilika na iVolatabu na lewenivanua me vica vata na senitiuri. Okati sara kina na iVolatabu me dua vei ira na ivola tawakilai, qai vica vata na milioni na kai Itali era sega ni bau wilika e dua na drauniveva ni iVolatabu ena nodra bula taucoko.”

Laveti na Vakatatabu

Ena 13 June, 1757, sa qai tauca na lewa o Tui Tabu Benedict XIV me veisautaka vakalailai na lawa a sa tauci oti ena vuku ni ivolaniyaca e vakarautaki. Na lawa vou oqo, e sa “vakatara na wiliki ni iVolatabu e volai ena vosa vakaitali qai vakadonuya na Tui Tabu na kena vakadewataki, qai vakarautaki ena nodra veidusimaki na bisovi.” Oqo e uqeti Antonio Martini​—⁠qai yaco e muri me ajibisove kei Florence⁠—​me vakadewataka na Vulgate. E taba na imatai ni kena iwasewase ena 1769, qai vakacavari na vakadewa taucoko ena 1781. E kaya e dua na ivola ni lotu Katolika ni vakadewa ni iVolatabu i Martini e “sa qai dua na vakadewa ena vosa vakaitali e dodonu me vakacaucautaki.” Oya e se qai imatai ni iVolatabu e vakadonuya na lotu e rawa nira wilika na lotu Katolika era sega ni kila na vosa vakalatina. Sega tale ni dua na iVolatabu e vakatarai mera wilika na lotu Katolika e Itali ena loma ni 150 na yabaki e tarava, na vakadewa duadua ga i Martini.

E qai vuki na uto ena gauna e dabe kina na matabose levu ni lotu Katolika na Vatikano II. Se qai vakadua, ena 1965, ena ivola na Dei Verbum me vakauqeta na “vakadewataki vakadodonu ni vosa ni Kalou . . . ina veivosa tale e so, vakauasivi na vakadewa e yavutaki sara ga mai ena vosa taumada e volai kina na iVolatabu.” Ena dua na gauna lekaleka yani e muri, ena 1958, e taba kina “na imatai ni vakadewa ni iVolatabu ni lotu Katolika e yavutaki sara ga mai na vosa taumada e volai kina na iVolatabu” na koronivuli na Pontificio istituto biblico (Pontifical Biblical Institute).” Na vakadewa oqo e vakalesuya mai na yaca ni Kalou na “Jahve,” ena so na vanua e dodonu mera tiko kina.

Na saqati ni iVolatabu ena vosa vakaitali e sa bau vakamawe sara ga, se tatara voli ga na kena revurevu. E kaya o Gigliola Fragnito ni vakavuna sara ga “mera sa sega ni nuitaki ira vakataki ira na lewenilotu, sa ra sega tale ga ni nuitaka na nodra lewaeloma.” Kena ikuri na levu ni lawa kei na idusidusi e vakarautaka na lotu, ra nanuma kina e levu na lotu Katolika nira sa bibi cake e mamada na ka e kaya na iVolatabu. Na veika kece oqo e sa vakavuna mera yawaka na iVolatabu na lewenivanua, e dina ga nira sa vakararamataki e levu ena toso ni vuli.

Na nodra cakacaka ni veivakalotutaki na iVakadinadina i Jiova e sa vakacaudreva tale na kauaitaki ni iVolatabu ena vosa vakaitali. Ena 1963, e vakadewataka kina na iVakadinadina i Jiova na New World Translation of the Christian Greek Scriptures ena vosa vakaitali. Ena 1967, sa qai vakaoti kina na kena vakadewataki na iVolatabu taucoko. Sivia na 4,000,000 na ilavelave ni vakadewa oqo era sa yadua na lewe i Itali mada ga. Dua na ka levu e duatani kina na New World Translation oya ni biuta lesu na yaca ni Kalou o Jiova ena vanua e dodonu ga me koto kina ena iVolatabu, vaka kina nona vakadewataka sara ga vakadodonu na vakasama e tiko ena vosa e volai taumada kina na iVolatabu.

Era sikova sara ga na vale yadua na iVakadinadina i Jiova ena nodra wilika na iVolatabu, kei na nodra vakamacalataka na itukutuku ni veivakabulai e koto kina vei ira era na via vakarorogo. (Cakacaka 20:20) Ke o na mani sotava e dua na iVakadinadina i Jiova, vakacava mo tarogi koya me vakaraitaka vei iko na ka e kaya na iVolatabu me baleta na vosa ni yalayala ni Kalou me na vakarautaka na “vuravura vou,” mera “tiko kina nai valavala dodonu.”​—2 Pita 3:13.

[Mape ena tabana e 13]

(Raica tale na ivola)

Venice

ROMA

[iYaloyalo ena tabana e 15]

Vakayagataka o Brucioli na yaca ni Kalou na Ieova ena nona vakadewa

[iYaloyalo ena tabana e 15]

Vei ira na ivola era vakatabui ena gauna oya ni tukuni nira vakavuleqa, e bau okati kina na vakadewa ni iVolatabu ena vosa vakaitali

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 13]

Bible title page: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 15]

Brucioli’s translation: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Index: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali