Era iVakatakilakila Beka ni Leqa?

“E sega ni gadreva na ivakamacala vakasaenisi o Veu Lesa, e dua na turaga yabaki 73 ena dua na koro e Tuvalu, me kila kina ni sa tubu tiko na iyalayala ni waitui,” e vakamacalataka na niusipepa The New Zealand Herald. “Sa ra yali tiko yani na baravi a dau qito kina ni se gone. Na itei ratou dau kana kina vakavuvale sa vagagai ena masima ni waitui. Ena Epereli [2007], a biuta nona vale ni a luvuca na waluvu, qai salamuria mai na vatu kei na benu e so.”

E VICA toka na yanuyanu mai Tuvalu e sega mada ga ni 4 na mita na kedra cere mai na waitui. Na katakata mai ni draki sa sega ni ka ga ni veitalanoa vei ira na daunisaenisi, ia e kaya na Herald ni sa “tiki ni bula e veisiga” vei ira e Tuvalu.a E vica na udolu era sa biuta nodra yanuyanu, sa ra vakavakarau tale ga e levu mera na biubiu.

E vakaitikotiko o Robert e Brisbane, mai Ositerelia. Ena rawa ni vakasuasuataka nona lomanibai ena so ga na siga, e vakatarai me na vakayagataka na vokete—sega ni osipaipo. E rawa ni kauta nona motoka ena vanua e tiko kina na misini ni sava motoka e dau vakayagataki kina vakavica na wai, ia ke savata o koya, ena vakasavasavataka ga e so na ka—na iloilo, katubaleka, kei na naba ni motoka. Na cava e yalani kina nona vakayagataki wai? E vakaitikotiko o Robert ena dua vanua e yaco tiko kina na lauqa, e tukuni ni qo na kena e ca duadua. So tale na vanua e ca sara na kedra ituvaki. E dusia tiko beka na leqa mai Ositerelia kei Tuvalu ni sa qai katakata tiko ga mai na draki?

Na Ka Era Tukuna e So ni na Yaco

E levu era vakabauta ni veika eda cakava e vuna levu duadua ni katakata mai ni draki, e rairai vakaleqa na draki kei na veikabula. Kena ivakaraitaki, na waicala vakalevu ni ucacevata era ubia tu na veivanua batabata kei na kena katakata vakalevu na waitui ena vakavuna na tubu totolo ni iyalayala ni waitui. Rawa ni dromu kina na veiyanuyanu lolovira me vakataki Tuvalu, e levu na yasa i Necaladi kei Florida, qo e rua tale ga na ivakaraitaki. Era na rairai biuta tale ga nodra itikotiko e vica tale na milioni, me vakataki Shanghai kei Calcutta, kei na so na yasa i Bangladesh.

Na toso cake ni katakata ena rawa ni vakavuna me kaukaua sara na cagilaba, waluvu, kei na lauqa. Kena ivakaraitaki, sa waicala tiko na ucacevata e ubia na veiulunivanua na Himalaya—e vure mai kina e vitu na uciwai. Qo e rawa ni vakavuna na lailai ni waidroka era vakararavi kina e 40 na pasede na lewe i vuravura. Era leqataki tale ga na vica na udolu na manumanu, okati kina na pera ni vanua batabata, era dau vaqara kakana ena dela ni waicevata. E tukuni ena so na itukutuku ni levu na pera sa lutu tiko ga na yagodra, so mada ga sa ra walokai.

Na tubu cake ni katakata ena rawa tale ga ni tete kina na mate—era na lakova e levu na vanua na namu, manumanu lalai kei na so tale na manumanu vakadewa mate, okati kina na karou (fungi). E kaya na ivola na Bulletin of the Atomic Scientists: “Na leqa e vakavuna na veisau ni draki e via tautauvata ga kei na leqa e rawa ni vakavuna na iyaragi niukilia. Ena sega ni laurai levu sara ena gauna oqo na kena revurevu . . . , ia ni oti e 30 ina 40 na yabaki, na veisau ni draki ena vakaleqa vakadua na ka eda dau vakararavi kina na tamata meda bula kina.” Me ikuri ga ni itukutuku leqataki qo, era vakabauta e so na daunisaenisi ni leqa e vakavuna na katakata mai ni draki e sa totolo sara tiko na kena yaco.

Meda vakabauta beka ni na yaco na veika e tukuni tiko qori? Ena vakaleqai beka na bula e vuravura? Era kaya e so na dau vakalelewa ni sega ni yavutaki vinaka na veika e tukuni tiko ni na yaco. So tale era lomalomarua. O koya gona, na cava na kena dina? E rivarivabitaki beka na vuravura ena veisiga se bera mai, vaka kina na noda bula?

[iVakamacala e ra]