Rivarivabitaki Beka na iTuvaki kei Vuravura?

E TUKUNI ni leqa rivarivabitaki duadua me bau yaco vua na kawatamata oya na kena sa katakata tiko mai na draki. E kaya na ivola na Science, nira leqataka vakalevu na dauvakadidike nida “sa tekivutaka tiko vakamalua na veisau ena sega ni tarovi rawa.” Ia, e so era vakalewa na vakasama qo. E dina ni levu era duavata ni sa tubu tiko na katakata ni vuravura, ia era lomalomaruataka na ka e vakavuna kei na leqa ena salamuria mai. Era kaya ni rawa ni vakavuna na leqa qo na ka e cakava na tamata, ia e tiko tale e so na vuna. Na cava e duidui kina na vakasama?

Dua na vuna, oya ni sa rui vereverea qai sega ni kilai vakavinaka na veika me baleta na draki kei na veika e vakavuna. Kena ikuri, e so na ilawalawa era kauai ena taqomaki ni veikabula e duidui nodra vakamacalataka na itukutuku era vakarautaka na daunisaenisi, me vaka na itukutuku e vakamacalataka na vu ni kena tubu tiko ga na katakata.

E Tubu Dina Tiko na Katakata?

Ena dua na gauna lekaleka qo a vakarautaka kina e dua na tabana ni UN, na Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), na ripote e tukuni kina ni katakata mai ni draki e “sega ni vakabekataki,” e itukutuku dina; qai “rairai” beitaki ga kina na kawatamata. So e duidui na ka era vakabauta, vakabibi o ira na sega ni duavata ni vakavuna tiko na veisau qo na tamata, era kaya ni tubu cake tiko na katakata ena siti baleta ga ni sa qai levu cake tiko mai. Kena ikuri, e dau curuma totolo na simede kei na kaukamea na katakata ni siga qai taura toka na gauna me batabata ena bogi. Ia era kaya e so na dauvakalelewa, ni kena tauri na katakata ni siti e sega ni vakaraitaka na ka e yaco tiko ena veikoro lalai, e sega tale ga ni vakaraitaka dina na veika e yaco tiko e veiyasa i vuravura.

Ena yasana adua, e kaya o Clifford, e dua na turaganikoro e tiko ena dua na yanuyanu voleka na baravi kei Alaska, ni sa raica sara tiko ga na veiveisau. O ira na nona lewenikoro era dau biuta nodra yanuyanu, mera takosova na waitui cevata mera gole i vanua mera vakasasa dia na caribou kei na moose. Na tubu ni katakata sa vakadredretaka na ivakarau ni bula sa matau tu vei ira. “Sa veisau na kui ni wai, kei na ituvaki ni waicevata, vaka kina na cevata ni Chukchi Sea,” e kaya o Clifford. E dau cevata na waitui ena icavacava ni Okotova, ia ena gauna qo sa na qai cevata sara ena icavacava ni Tiseba.

Ena 2007, e laurai levu na tubu ni katakata mai na Northwest Passage, ni sa rawa ni sokoti na icurucuru qo ena imatai ni gauna. “Na ka eda raica ena yabaki qo e vakadinadinataka ni taura toka na gauna me qai waicala na waicevata,” e kaya e dua na daunisaenisi sa dede sara nona veiqaravi ena National Snow and Ice Data Center mai Mereke.

Na Vakatakatai ni Vuravura—Bibi ina Bula

Dua na vuna e kainaki ni vakavuna tiko na veisau qo e baleta tiko na vakatakatai ni vuravura (greenhouse effect), e bibi ina bula e vuravura. Ni yacovi vuravura na katakata ni matanisiga, rauta ni 70 na pasede ni katakata qori e maroroi, e vakatakatataki kina na cagi, qele, kei na wasawasa. Ke sega ni yaco qo, ena lutu na ivakarau ni katakata e vuravura me tiko ena -18 na dikiri celsius. Na katakata e maroroi qori ena qai cawa tale yani ina maliwalala, e itataqomaki me kua ni katakata vakasivia na vuravura. Ia, ni levu na cagi gaga e vakacacana na maliwalala, ena lailai kina na cawa ni katakata. Qo e rawa ni vakavuna me tubu kina na katakata ni vuravura.

Na cagi era dau vakavuna na vakatakatai ni vuravura e okati kina na cagi gaga me vaka na carbon dioxide, nitrous oxide, kei na methane, vaka kina na water vapor. E kune ni sa levu tiko ga mai na cagi va qo ena maliwalala ni oti e 250 na yabaki, me tekivu mai na gauna ni buli misini kei na kena vakayagataki vakalevu na buka, me vaka na koala kei na waiwai. Dua tale na sala e levu tiko kina na veika era vakavuna na cagi gaga, e rairai baleta tiko na tubu ni iwiliwili ni manumanu—nira dau kaburaka na methane kei na nitrous oxide ni qaqi oti na kedra. So tale na dauvakadidike era kaya ni so tale na ka e rawa ni vakavuna na katakata ni vuravura, ni bera nira cakava kina e dua na ka na tamata.

Kena iVakarau Beka ga me Dau Veiveisau?

O ira na vakabauta ni sega ni vakavuna na veiveisau ni draki na tamata, era tokona nodra ile ena nodra kaya ni veiveisau vakalevu na ivakarau ni katakata e vuravura ena veigauna sa oti. Era dusia na itabagauna e tukuni ni a ubi vuravura tu kina na waicevata, e rairai batabata sara tu kina na vuravura. Me tokona na vakasama ni yaco ga vakataki koya na katakata ni vuravura era kaya ni so na vanua batabata me vakataki Greenland, a tubu tu kina eliu na kau e dau kune ga ena vanua katakata. Ia, era kaya na daunisaenisi ni sega ni matata tiko ga vei ira na ivakarau ni draki nira dikeva lesu na draki ena veitabagauna sa oti.

Na cava beka e vakavuna me veiveisau vakalevu na draki ni bera nira beitaki na tamata? So na ka e rawa ni vakavuna e okati kina na sunspots kei na kena ramase vakasauri e so na vanua ena matanisiga, qo e veisemati kei na kaukaua ni katakata e solia na matanisiga. Kena ikuri, e dau taura e vica vata na udolu na yabaki me sowiri kina na vuravura, na tosotoso qo e lai veiyawaki se veivolekati kina kei na matanisiga. Sa qai tiko tale na kuvu ni ulunivanua daulabuebue kei na veiveisau ni kui ni wasawasa.

iVakatakarakara ni Draki

Ke sa tubu tiko na katakata e vuravura—se mani cava e vakavuna—na cava ena yacovi keda kei na veikabula? E dredre me vakamatatataki na ka ena rawa ni yaco dina. Ia, ena gauna qo sa tu na kompiuta kaukaua era vakayagataka na vuku, mera bulia kina e so na ivakatakarakara ni draki. Era vakacuruma ena kompiuta na lawa ni physics, itukutuku ni draki, kei na veika e dau yaco ena veikabula me lai tatara sara ena draki.

Na nodra bulia na ivakatakarakara ni draki na daunisaenisi ena kompiuta era rawa kina ni vakatovotovotaka e levu na ka ena dredre mera cakava ena ka e dau yaco dina. Me kena ivakaraitaki, e rawa nira “veisautaka” na katakata e solia na matanisiga mera raica kina se na cava ena yaco ina waicevata, na katakata ni cagi kei na wasawasa, na totolo ni kena cawa na wai, na kaukaua ni idre ni maliwalala (atmospheric pressure) na kumukumuni ni o, na cagi, kei na tau ni uca. Rawa nira “bulia” na ulunivanua labuebue, ra qai dikeva na cakacaka ni kena kuvu ena draki. Rawa tale ga nira dikeva na veika ena cakava ina tubu ni iwiliwili ni lewenivanua, kena musu na veikauloa, vakayagataki ni qele, na levu ni cagi gaga e kaburaki, kei na so tale. Era nuitaka na daunisaenisi ni toso na gauna ena qai dodonu cake sara qai nuitaki na ivakatakarakara ni draki era bulia ena kompiuta.

E vakacava sara mada na donu vinaka ni nodra ivakatakarakara? E levu na ka e vakatau tiko ena donu ni itukutuku kei na kena levu era vakacuruma ena kompiuta. O koya gona, e veisivi toka na draki era rawa ni tukuna ni na yaco—rawa ni draki daumaka se draki ca sara. Ia, e kaya na ivola na Science, “ni so na ka tawanamaki e dau yaco ena ivakarau ni draki.” Sa vakadinadinataki oti e so na ka tawanamaki qori, kena ivakaraitaki, na kena waicala totolo na waicevata ena Arctic, era kurabui kina e levu na daudikeva na draki. Ia, kevaka ra kila na vakailesilesi e so na ka e yaco tiko ina draki ena vuku ni ka eda cakava se sega na tamata, e rawa nira vakatulewataka nikua e so na ka ena rairai vakalailaitaka na leqa ena basika nimataka.

O koya gona, e dikeva ena kompiuta na IPCC e ono na ivakatakarakara ni draki e rawa ni yaco—dua, me buli na cagi gaga, dua tale na kena vakayacori na vakatatabu e tiko ena gauna qo, kei na kena vakaukauataki na vakatatabu—e duidui na ituvaki qo e duidui kina na ivakarau ni draki kei na ka e cakava ina veikabula. Nira raica na vuku na veika e rawa ni yaco, era uqeta me vakaturi e so na lawa. E okati kina na lawa e yalana na vakayagataki ni waiwai, nodra totogitaki na beca na lawa qori, me tara e levu na vale e buli kina na igu vakaniukilia, kei na kena buli e levu na iyaya e sega ni vakacacana na veikabula.

Era Nuitaki Beka na iVakatakarakara Qori?

Na sala e dau tukuni kina vakailiu na draki ena gauna qo e “yavutaki ena vica ga na itukutuku sa kumuni rawa qai vakamacalataki tu ga vakararaba na ivakarau ni draki era sega ni kila vinaka” qai “sega ni okati kina na veika tale e so e dau yaco” era kaya na dau vakalelewa. Era kaya tale ga ni veiveisau vakalevu na ivakamacala ni ivakatakarakara ni draki ena kompiuta. E kaya e dua na daunisaenisi a vakaitavi ena veivosaki ni IPCC: “E so vei keimami era raica ni rui vereverea dina na cakacakataki ni ivakarau ni draki kei na kena kilai na sala e cakacaka kina, qai vu ni neimami lomalomaruataka kina na neimami rawa ni kila na veika sa cakava tiko na draki kei na vuna.”a

So era na kaya ni rawa ni vakaleqa na noda bula mai muri na noda lomatarotarotaka tiko ga na veika me baleta na ivakarau ni draki da qai sega ni cakava kina e dua na ka. “Eda na vakamacalataka vakacava qo vei ira na luveda?” era kaya. Eda sega ni kila ke nuitaki na ivakatakarakara ni draki se sega, ia eda vakadeitaka ni sa tiko na noda vuravura ena dua na ituvaki leqataki sara. Na veikabula e tu wavoliti keda e sa vakaleqai ena veivagagai, musu ni veikauloa, tara e levu na tauni, kei na nodra kawaboko na manumanu, qo e vica ga na ivakaraitaki e vakadinadinataki.

Koya gona, mai na veika eda sa kila tu, meda namaka beka me veisautaka na kawatamata na nona ivakarau ni bula me rawa ni vakabulai kina na noda vuravura totoka qo—meda bula tale ga kina na kawatamata? Kena ikuri, kevaka e vakavuna tiko na katakata mai ni vuravura na veika eda cakava tiko, sa vo ga e dua na gauna lekaleka, sega ni vicavata na senitiuri meda vakayacora kina na veisau e gadrevi. Ia, me rawa nida veisau ena vinakati me wali na uto ni leqa ni vuravura—na kocokoco, noda nanumi keda ga, lecaika, na veimatanitu era sega ni qarava vinaka nodra itavi, kei na noda sega ni kauai. Rawa beka ni wali na leqa qo, se ka ga eda diva tu? Kevaka eda diva tu ga, sa kena ibalebale beka ya ni sega na inuinui? Na taro qori ena saumi ena ulutaga tarava.

[Footnotes]

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 5]

E VAKARAUTAKI VAKACAVA NA KATAKATA NI VURAVURA?

Me vakamacalataki na ituvaki qori, vakasamataka mada nomu na vakarautaka na katakata ni dua na rumu levu. O na biuta e vei na ivakarau ni katakata (thermometer)? Ni tosocake na katakata, ena rairai katakata cake na cagi e volekata na dokanivale mai na kena e volekata na fuloa. Rawa ni veisau na ivakarau ni katakata ke toka volekata na katubaleka ni cilava vakadodonu na matanisiga, ia ena duatani ke toka ena yasa ni rumu rugurugua. Na roka tale ga e rawa ni vakatau kina na katakata, ke butobuto ena curuma totolo na katakata.

O koya gona, ena sega ni veiganiti ke tauri ga e dua na ivakarau ni katakata. Ena gadrevi me tauri na katakata ena vica na vanua ena loma ni rumu, oti qai cakacakataki na kena vakatautauvata. E rawa ni veisau tale ga na katakata ena veisiga yadua, vaka kina na veisau ni draki. Me donu na vakatautauvata ni katakata o cakacakataka, ena gadrevi mo taura toka e vica na ivakarau ni katakata ena loma ni dua na gauna balavu. Vakasamataka gona na kena vereverea mo cakacakataka na katakata taucoko ni vuravura, ni cagi, kei na wasawasa! Ia, e bibi dina me cakacakataki na kedra katakata me rawa ni kilai donu kina na veisau ni draki.

[Credit Line]

NASA photo

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 6]

KENA IWALI BEKA NA IGU VAKANUIKILIA?

Sa qai toso cake tiko ga na vakayagataki ni waiwai kei na koala e veiyasa i vuravura ni vakatauvatani kei na veigauna sa oti. E vakalevutaka na cagi gaga na kena vakamai na waiwai kei na koala, era nanuma gona e so na matanitu mera vakayagataka na igu vakaniukilia me kena isosomi baleta ni savasava cake. Ia, e tiko tale ga e so na leqa ena kena vakayagataki na igu vakaniukilia.

E volaitukutukutaka na International Herald Tribune ni o Varanise e dua vei ira na matanitu e vakararavi vakalevu ena igu vakaniukilia, qai vinakati e 19 na bilioni na kiupiti na mita na wai e veiyabaki me vakabatabatataka na misini e bulia tiko na igu vakaniukilia. Ena 2003, a katakata kina vakasivia na draki e Varanise. Na misini e bulia na igu vakaniukilia qo e dau kaburaka mai na wai katakata qai drodro sara yani ina uciwai. A vakavuna me toso cake na katakata ni uciwai qai rivarivabitaki kina na veikabula, okati kina na manumanu kei na kau. A mani sogo kina e so na siteseni era bulia na igu vakaniukilia. Namaki me na ca sara na ituvaki qo ke tubu na katakata ni vuravura.

“Ena vinakati meda walia na leqa ni veiveisau ni draki kevaka eda vinakata meda vakayagataka na igu vakaniukilia,” e kaya o David Lochbaum, dua na idinia e cakacaka ena vale e bulia na igu vakaniukilia, e lewena na ilawalawa na Union of Concerned Scientists.

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 7]

VAKACACA NI DRAKI ENA 2007

E laurai ena yabaki 2007 ni levu duadua kina na vakacaca ni draki, a vola kina na United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs e 14 na kerekere raraba—qo e sivia na 4 mai na iwiliwili levu duadua ena 2005. E volai koto qo e so na vakacaca a yaco ena 2007. Ia, meda kua ni nanuma ni veika e yaco tiko qo e kena ibalebale ni sa ivakarau ni draki tudei.

◼ Peritania: Sivia nira le 350,000 na lewenivanua era a vakaleqai ena waluvu ca duadua ni oti e 60 na yabaki. A tekivu volaitukutukutaki na draki kei Igiladi kei Welesi ena 1766, qai laurai kina ni tau vakalevu na uca ena vula o Me ina Julai.

◼ Ra kei Aferika: Era vakaleqai ena waluvu e 800,000 ena 14 na matanitu.

◼ Lesotho: Na katakata ni draki kei na lauqa e vakacacana na itei. Vinakati me vakarautaki na kakana vei ira e le 553,000.

◼ Sudan: Na uca bi e vakacacana na nodra itikotiko e 150,000 na lewenivanua. Soli vei ira e le 500,000 na iyaya ni vakacoko.

◼ Madagascar: Na cagilaba kei na uca bi e vakacaca ena yanuyanu qo, e vakacacana nodra itikotiko e 33,000 na lewenivanua qai vakarusa na nodra itei e le 260,000.

◼ Noca Korea: Rauta ni 960,000 era a vakaleqai vakaca ena waluvu, na sisi ni qele kei na soso.

◼ Bangladesh: Na waluvu a yaco ena vanua qo era vakacacani e 8.5 na milioni, ra qai mate kina e sivia ni 3,000 na lewenivanua kei na 1.25 na milioni na manumanu ena iteitei. Voleka ni 1.5 na milioni na vale era vakacacani se ra rusa sara ga.

◼ Idia: Era vakacacani ena waluvu e 30 na milioni na lewenivanua.

◼ Pakistan: Na uca ni cagilaba e vakacacana nodra vale e le 377,000 qai vica na drau era mate kina.

◼ Bolivia: Sivia e 350,000 era vakacacani ena waluvu qai vakavuna me sega nodra vale e le 25,000.

◼ Mexico: E rauta ni 500,000 na lewenivanua e vakacacani na nodra vale ena waluvu qai sivia ni dua na milioni na lewenivanua era sotava na leqa.

◼ Dominican Republic: Na taubi vakabalavu ni uca e vakavuna na waluvu kei na sisi ni qele, ra tokitaki kina e le 65,000.

◼ Mereke: A tete na kama ena vanua mamaca ena ceva kei Kalifonia, qai vakavuna mera biuta nodra vale e 500,000.

[Credit Line]

Based on NASA/Visible Earth imagery