Ra iTubutubu​—Moni Dusimaki Luvemuni

“E liu eda dau leqataka ga na kena saravi vakalevu na tivi. Ena gauna qo sa tu na qito ena video, kompiuta kei na mobail. E lewai ira vakalevu na gone qai vakavuna na ivakarau ni bula e tautauvata kei na veivakabobulataki me vaka na wainimate gaga . . . Era vakamatauni ira ena ka era rogoca kei na ka era sarava​—ke sega na veiyaya qori era na sega ni kila na ka mera cakava.”​—Mali Mann, M.D.

EDA bula tu ena vuravura e bini kina na iyaya “vakalivaliva” e rawa qo mai na kena toro cake tiko na buli ni iyaya vovou ni vakauitukutuku kei na Internet. Levu na itabagone era sega ni biuta rawa na nodra misini lalai ni vakauitukutuku se mobail. Na veiyaya qo kei na so tale e toro cake tiko ga na ka e rawa ni cakava, e sau vinaka tale ga. Kena binikasauru na iyaya vovou ni vakauitukutuku, e vakadredretaka vakalevu na nodra itavi na itubutubu ena nodra dau qarauni luvedra, vakavulici ira qai veituberi.

Ena rawa ni wali na veika dredre qori ke ra muria e rua na ka bibi na itubutubu. Kena imatai: Mo kila na yaga ni kena muri na vosa e tiko ena iVolatabu ena Vosa Vakaibalebale 22:15: “Era lialia kece ga na gone, ena veisautaki ira na ivakavuvuli e dei.” (Contemporary English Version) Kena ikarua: Mo kila na kaukaua ni veivakamuai e tiko ena iyaya vovou vei ira na gone, kei na ka e vinaka se ca kina. Ia mo raica me yaga na nona vakayagataka.

Tekivu ni se Gone!

Ena vuqa na vale, na imatai ni iyaya vovou era vakayagataka na gone, na tivi. E dau vakayagataki me ivakawele ena meimei. Ia eso na vuniwai ni vakasama era vakabauta ni kena saravi na tivi ni se lalai na gone kei na levu ni gauna e vakayagataki kina, e rawa ni vakavuna me sega ni taleitaki na vakaukaua yago, kena sega ni vakadeitaki na ka dina kei na ka lasutaki, vakaleqai ni lomadra, kei na veiciriyaki ni vakasama ena gauna ni vuli. E tukuna o Vuniwai Mali Mann, ena rawa ni nanumi cala ni tauvi ira eso na gone na mate e vakaleqa na nodra dau vakarorogo, e yacana vakavalagi na Attention Deficit Disorder [ADD] se Attention Deficit Hyperactivity Disorder [ADHD], se na mate e veilecayaki kina na lomadra e vakatokai na bipolar disorder.” Eso tale na vakailesilesi era nanuma ni sega ni dodonu mera sara tivi na gonelalai ni se bera nira yabaki rua.

E kaya na mata ni nodra isoqosoqo na vuniwai ni gone na American Academy of Pediatrics, o Vuniwai Kenneth Ginsburg “Na ka bibi duadua e dau yaco ena imatai ni vica na yabaki ena nona bula na gone, qori na nodra veivolekati kei na nodra itubutubu.” Ena vaqaqacotaki na ivau ni veivolekati qori ena gauna ra veivosaki kina ra qai wili vola vei ira na gone o ira na itubutubu. Ra kila e levu na itubutubu, nira dau wilivola o ira na gone e dau caka vei ira na wilivola nira se lalai. Qo e yaga vakalevu.

E bibi na kena kilai na kompiuta kei na kena veigacagaca tale eso, e yaga tale ga vei ira e milioni na gone. Ke o siqema ni sa vaka me vesumonataki luvemu na kompiuta, na qito ena kompiuta, na Internet, kei na so tale na iyaya vovou, ena ka vakavuku mera vakavulici ena so tale na ka. Ena sala cava? Vakacava mo vakavulici koya ena so na cakacaka ni liga se na vakayagataki ni dua na iyaya ni vakatagi​—dua e veiganiti, me ka vou vua, me taleitaka, qai veivakauqeti?

Ni digitaki vakamatau na ka me caka ena levu sara na ka yaga ena rawati kina mai na kena taleitaki wale ga. Ena uqeti luvemu me vosovoso, yalodei, lewai koya vakamatau, kei na nona cakava vakamaqosa na ka​—qo eso na itovo e bibi ina noda bula, ni sega ni iwali ga ni leqa na vakayagataki ni kompiuta.

Me Tiko Vei Gone na “Vuku Dina kei na Lewa Vinaka”

E vakamacalataka na iVolatabu, ni vinakati vei ira na uabula kei na gone na “yalomatua,” se na lewa vinaka. (Roma 12:1; Vosa Vakaibalebale 1:8, 9; 3:21) Ni caka qo ena rawa ni vakaduiduitaki kina na ka e dodonu mai na ka e cala kei na ka vakayalomatua mai na ka sesewa. Me kena ivakaraitaki, e sega ni cala vakalawa me vica vata na aua na qito ena kompiuta se na saravi ni tivi, ia e ka vakayalomatua beka? E sega ni cala vakalawa na kena voli na iyaya vovou vakalivaliva se na porokaramu ni kompiuta, ia e ka vakayalomatua beka? O na vukei luvemu vakacava me yalomatua ena nona vakayagataka na iyaya vovou?

◼ Vakamacalataka na kena Leqa. De na totolo nodra tobotobo na gone ena vakayagataki ni iyaya vovou kei na Internet, ia e se sega nira yalomatua, ra sega ni qaseta na bula, ra qai sesewa. Koya gona mo vakamacalataka eso na kena leqa kei na sala me kua ni yacovi ira kina. Me kena ivakaraitaki na veivosaki ena Internet e vakatokai na social network. Dina ni porokaramu va qo e rawa nira biuta kina na itukutuku matailalai me baleti ira, ra qai sota kei na so tale na itabagone, ia na Internet site va qo e dau vakayagataki tale ga me “vanua ni volivoli” vei ira na dauveisiwati ina itovo vakasisila kei ira na dau naki ca.a (1 Korinica 15:33) Na itubutubu yalomatua ena uqeti luvena me kua ni vakatakila na kedra itukutuku ena Internet.b

E sega ni cala ke soli vei ira na galala mera vakatulewa vakataki ira na gone, me veiganiti ga kei na nodra yabaki ni bula. Me vaka ni o itubutubu, e soli vakalou na nomu itavi, oya mo vakavulica qai vakaraici luvemu. (Vosa Vakaibalebale 22:6; Efeso 6:4) Nuitaki nira na vakila na nomu kauaitaki ira, sega ni baleta na nomu via vakasosataki koya tu ga, ia o cakava qori ena nomu lomani koya dina.

O na rairai kaya, “Au na vukei luvequ vakacava niu sega mada ga ni kila na iyaya ra vakayagataka tiko?” Vakacava mo vulica mada ga na kena itekitekivu? O Melba sa yabaki 90 vakacaca, a sega vakadua ni bau vakayagataka na kompiuta me yacova na gauna sa yabaki 80 vakacaca kina. E kaya, “Na imatai ni gauna au vakayagataka kina na kompiuta, au vinakata sara ga meu kolotaka tani. Ia ni oti ga e vica na vula, au sa qai kila na kena ivakavakayagataki. Na gauna qo au sa kila na e-mail kei na so tale na ka e rawa ni cakava na kompiuta.”

◼ Yalana na gauna me vakayagataka kina o luvemu na iyaya vovou. Ke dua na gauna levu e vakayagataka o luvemu me sara tivi duadua kina, vaqaqara ena Internet se qito ena kompiuta, vakacava me tiko na gauna o yalana kina na kena vakayagataki na iyaya vovou qori ena nomu vale? Ena rawa ni yaga vei luvemu na ivakavuvuli vakaivolatabu e kaya: “Sa dui vagauna na ka kecega.” Kena ibalebale, ni tiko na nomudou gauna vata vakavuvale, kei ira na nomudou itokani, na vuli lesoni, gauna ni kana, na vakaukaua yago kei na vuqa tale. (Dauvunau 3:1) Ni veiraurau na lawa e kotori qai muri wasoma, ena tuvanaki kina vakamatau na vuvale kei na nodra uqeti na gone mera vakaitovo, veikauaitaki kei na nodra veimaliwai.

Na iotioti ni ulutaga e tarava, eda na raica kina na ivakavuvuli ena rawa ni yaga vei keda kece​—itabaqase kei ira na gone, ena noda veinanumi ena noda vakayagataka vakavuku na iyaya vovou, qai kua ni vakasabusabutaka.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 7]

Nira vakavulici ena levu na ka na gone era na vosovoso ra qai sega ni vuturi