Taqomaka Nomu Vuvale Mai na Matetaka

Ena parofisai i Jisu me baleta na ivakataotioti ni gauna qo, a tukuna kina ni na “tatara na matedewa” ena levu na vanua. (Luke 21:11) E dua sara ga vei ira qori na matetaka se na influenza.

NA MATETAKA e vu mai ena dua na mataqali manumanu somidi, na manumanu somidi qo era curuma na sela, ra qai vesuka na kena gacagaca me buli tale kina e levu na manumanu qori. Era dau vakaleqa na manumanu qo na noda icegucegu, ni vanua qo e dau kaburaki kina na cagi nida suru, vu se nida vosa qai rawarawa na kena dewa vua e dua tale. E dau veitauvi na matetaka ena gauna e veitauvi kina vakalevu ena dua na vanua.

Na manumanu somidi ni matetaka e dau takavi ira tale ga na manumanu. Era wasewasei tu me mataqali A, B, se C. Na kena mataqali A e dau vakavuna vakalevu na influenza. Era dau kalasitaki na manumanu somidi ni matetaka mai na rua na protein. Era dau kune vei ira na manumanu somidi qo e rua na protein: na hemagglutinin (H) kei na neuraminidase (N).

E vakavu kauai sara tiko vakalevu ni manumanu somidi qo, e rawa ni totolo nodra lai bulia tale na manumanu ni matetaka e duidui na kena mataqali, rawa tale ga nira cokovata na veimataqali manumanu somidi qori mera lai bulia tale kina eso na manumanu vou ni matetaka. Ke yaco qo, na tikiniyagoda e nona itavi me dau veitaqomaki, ena sega ni taqomaki keda rawa.

E dau veitauvi vakalevu na matetaka ni batabata na draki. E vakaraitaka e dua na vakadidike a qai caka ga qo, ni gauna e dau batabata kina na draki, e dau taqomaki ira na manumanu somidi ni matetaka qo na kulidra, qo e vakavuna mera bula dede. Ia nira curuma na sala ni noda icegucegu, era dau lai waicala ena katakata, mani vakavuna me dewa sara kina na matetaka. Na cagi batabata e sega ni vakavuna na kena dewa na manumanu somidi, ia e rawa ni vakarawarawataka na dewa ni mate qo.

Eso na iTataqomaki

E levu na matanitu era sa tuvanaka rawa tu eso na ka mera vakarautaki ira kina. Ia cava o rawa ni cakava? Meda raica mada qo e tolu na ikalawa bibi meda taqomaki kina:

Me bulabula na yagomu: Me ratou dau moce vakavinaka nomu vuvale, me ratou dau kania tale ga na kakana ena yaga me vakaukauataka na sotia ni yago. Mo dou kana vuata bulabula kei na kakanadraudrau, na kakana e buli mai na sila qaqi, kei na so na kakana e sega ni levu kina na uro, e vakatokai me lean proteins, qo e tiko kina na amino acids, e gadrevi qo me vakaukauataka na sotia ni yagoda.

Me dau savasava nomu itikotiko: Me savasava tu ga e veisiga na kovate kei na teveli ena kena vinaka duadua. Me sava na iyaya ni vakasaqa kei na iyaya ni kana ni oti ga na kena vakayagataki. Me sava vakawasoma tale ga na iyaya ni moce. Me vakasavasavataki na ka eda dau tara: na liga ni katuba, na talevoni, kei na remote control. Me dau curuma tale ga na loma ni vale na cagi bulabula.

Mo dau savasava: Dau savata vakavinaka na ligamu ena sovu kei na wai se ena dua na isavasava ni liga e tiko kina vakalailai na alakaolo. (E vinaka mo dau kauta tiko e dua na tavaya lailai ni sava ni liga.) Kua ni dau vakayagataka vata kei na dua na tawelu mo vakamamacataka kina na ligamu se na matamu, me kua mada ga ni dua vei ratou nomu vuvale.

Ke sega ni savasava tiko na ligamu, kua ni tara na matamu, ucumu se na gusumu. Ke rawa, vakayagataka na tavoi (tissue) mo ubia kina na gusumu kei na ucumu ena gauna o vu se suru kina, oti ga ya biuta laivi sara. Dau qarauna mo kua ni vakayagataka kei ira tale eso na iyaya me vaka na talevoni ni rawa ni vakadewa na manumanu somidi ni mate na germs. Mera vakavulici vinaka sara na gone ena veika qo, ni yaga tale ga ena veigauna kece, vakabibi ena gauna e dewa kina vakalevu na matetaka.

Dau Veinanumi

O rawa ni o vakadewa na matetaka ni bera mada ga ni o vakila ni sa tauvi iko tiko, yacova sara ni sa oti e lima na siga na nomu tauvimate. Na ivakatakilakila ni sa tiko na matetaka e tautauvata ga kei na dua e batabata, ia e vakarerevaki sara qo. E wili kina na katakata (vakalevu me sivia), na mosi ni ulu, na wawale sivia, vu mamaca, kei na momosi ni yago. Na savu ni ucu kei na leqa ni kete​—me vaka na yavala ni kete, lualua, kei na coka​—qo e dau tauvi ira vakalevu na gone. Ke o kila ni sa tiko vei iko na kena ivakatakilakila, mo tiko vakadua e vale, kua tale ga ni lai vakadewa tale vei so.

Mo dau vakacegu qai gunu wai vakalevu. Na wainimate e dau kauta laivi na manumanu ni matetaka, e rawa ni yaga ke tauri ga ena gauna o vakila kina ni o sa tauvimate. Na wainimate na Aspirin (acetylsalicylic acid) e sega ni dodonu me soli vei ira na gone era matetaka. Ke o kila ni sa tiko vei iko eso na vakatakilakila ni niumonia, me vaka na leka ni nomu icegu, momosi ni seremu, se mosi vakasivia na ulumu, qara sara vakatotolo na veiqaravi vakavuniwai.

E dau rarawataki dina ni tauvi keda na matetaka. Ia ke o vakarautaki iko vinaka, ena vukei iko qo ena gauna o tauvimate kina. Ia e bibi sara ni o rawa ni vakanamata ena ka e yalataka na iVolatabu, oya “na lewe ni koro ena sega ni kaya, Ka’u sa tauvi mate.”​—Aisea 33:24.

[Kato ena tabana e 27]

MATETAKA E VAKADOMOBULA SARA

Na matetaka qo a kune taumada mai Mexico ena 2009, qo na H1N1, e tautauvata ga kei na Spanish flu ena 1918, a vakamatea kina e tini vakacaca na milioni. Ia e tiko tale ga kina na manumanu lalai e dau tauvi ira na vuaka kei na manumanu vuka.

[Kato/​iYaoyalo ena tabana e 28, 29]

6 NA SALA MO TAQOMAKI IKO KINA KEI IRA TALE ESO

1. Ni o vu ubia na gusumu

2. Savata na ligamu

3. Me curuma nomu lomanivale na cagi bulabula

4. Me savasava tu ga qo

5. Ke o tauvimate, saga mo tiko ga e vale

6. Ni o tauvimate, qarauna mo kua ni vakadewa

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 29]

NI LEQATAKI NA BULA ENA VEITAUVI NI MATETAKA

Kena imatai, muria nodra veidusimaki na vakailesilesi ni tabana ni bula. Kua ni tavaiyaya se o cakava e dua na ka ena vakavuna tale na leqa. Muria na ivakarau ni bula savasava e sa vakamacalataki mai. Kua ni lakova na vanua era bini tu kina na tamata. Ke o tauvimate, mo ubia na ucumu kei na gusumu. Dau vakasavasavataka na ligamu. Ke o sega ni lako rawa ena sitoa, me tiko na kakana ena sega ni bulagi totolo me rauta ni rua na macawa na kena dede kei na so na wainimate ni veivakasavasavataki.

Ni o tiko e valenicakacaka, vanua ni sokalou, se vanua ga era bini tu kina na tamata, muria ga na ivakasala sa cavuti oti mai. Me dau curuma tale ga na vanua o tiko kina na cagi bulabula.

[iYaloyalo ena tabana e 27]

Na itaba vakalevutaki ni manumanu somidi ni matetaka na H1N1

[Credit Line]

CDC/​Cynthia Goldsmith