Na Kena iKava​—Qarauna na Nomu Bula

“O koya sa yalomatua sa kunea na ca, ka sa vunitaki koya: Ia ko ira sa sega ni vuku era sa lako tu yani, a ra sa kunea na rarawa.” (Vosa Vakaibalebale 22:3) Nida cakava eso na ka rawarawa ga meda taqomaki keda kina, eda na sega ni tauvimate se rarawa, eda na sega ni vakalusi gauna kei na ilavo.

◯ Savasava tiko ga. E tukuna na U.S. Cen­ters for Disease Control and Prevention: “Na noda savata na ligada e ka bibi duadua eda rawa ni cakava me tarovi kina na dewa ni mate da qai bulabula vinaka tiko ga.” E rauta na 80 na pasede na mate e tukuni ni dau dewa ena duka ni liga. E bibi gona mo savata wasoma ena dua na siga. E bibi sara meda savata na ligada da qai kana, nida vakarau kakana, ni vakadreti se tarai na mavoa, nida tara e dua na manumanu, lesu mai valelailai, se veisautaka oti na pikini ni gone.

Na noda savata na ligada ena sovu kei na wai e yaga cake mai na noda vakayagataka na isavasava ni liga e tiko kina vakalailai na alakaolo. Era na bulabula tiko ga na gone ke ra veivakavulici na itubutubu mera savata na ligadra ra qai kua ni tara na gusudra kei na matadra. Eda na bulabula vinaka tale ga ke da dau sili e veisiga, qai savasava na noda isulu kei na iyaya ni moce.

◯ Qarauna na matedewa. Kua ni volekata se vakayagataka na nona iyaya ni kana e dua e matetaka. Na nona weli se luka o koya e tauvimate e rawa ni vakadewa vei iko na mate. Na mate era dewa ena dra me vaka na hepatitis B, na hepatitis C, kei na HIV/AIDS era dewa vakalevu ena veiyacovi, na wainimate e dau cula vei ira na tauvimate, kei na tauri dra. Na icula e rawa ni tarova eso na mate, ia o koya e vuku ena qaqarauni ni tiko kei na dua e tauvi koya na matedewa. Qarauna na ikati ni manumanu lalai. Kua ni dabe se moce e tuba ni sega na ka me taqomaki iko nira kati na namu kei na manumanu lalai tale eso era vakadewa na mate. Vakayagataka na taunamu, vakabibi o ira na gone, vakayagataka tale ga na ilumu e tarova na ikati ni manumanu lalai.a

◯ Me savasava tu ga na itikotiko. Cakava na ka kece e gadrevi me savasava tiko ga kina na nomu itikotiko, e loma e tuba tale ga. Me kau laivi na ka kece e rawa ni tawa kina na wai ra qai vakasucu kina na namu. Na manumanu lalai wili kina na kalavo era dau lakova na benu, duka, kei na kakana e sega ni ubi, era rawa ni kauta tale ga mai na manumanu somidi ena vakavuna na tauvimate. Ke sega na valelailai, e rawa ni caka ga e dua na valenivo keli, mo kua ga ni suasua se valelailai vakaveitalia. Me ubi tale ga na valenivo keli me kua ni rova na lago, era dau vakadewa na mate ni mata kei na so tale.

◯ Qarauna mo kua ni mavoa. Muria na lawa ena taqomaki iko ni o cakacaka tiko, vodo basikeli se motopai, ni o draiva tale ga ena motoka. Raica me tu vinaka na nomu motoka o qai draiva. Vakayagataka na iyaya ena taqomaki iko kei na kena isulu, me vaka na matailoilo, isala, ivava kei na ka e taqomaka na daliga, dara tale ga na beleti ni o vodo motoka. Kua ni vakacilavi siga vakadede ni rawa ni vakavuna na kenisa qai salulu totolo kina na kuli. Ke o vakatavako tiko, muduka. Na nomu cakava sara ga qo ena vakadredretaka na nomu tauvi mateniuto, kenisa ni yatevuso, kei na strouk.b

[iVakamacala e ra]