ULUTAGA LEVU | MO BULABULA VAKAYAGO—5 NA KA O RAWA NI CAKAVA
Sala Mo Bulabula Kina Vakayago
O CEI e via tauvimate? Sega ni dua e taleitaka na tauvimate, levu tale ga na ilavo e vakayagataki kina. Ni o tauvimate o na dau rarawa, yalani na ka o cakava, sega ni lai cakacaka se vuli, sega ni rawa ilavo, se mo qarava nomu vuvale. De o na vinakata mo qaravi, saulevu tale ga na wainimate mo gunuva kei na nomu qaravi vakavuniwai.
Dau tukuni va qo “Vinaka meda tataqomaki tu ga, kua ni sa yaco na leqa da qai vaqaqara.” So na tauvimate sa sega ga ni tarovi rawa. Ia o se rawa tiko ga ni cakava na ka me tarovi kina na kena tete, se mo taqomaki iko sara ga mai kina. Vakasamataka e lima na ka o rawa ni cakava nikua mo bulabula vinaka kina vakayago.
1 MO BULA SAVASAVA
E VAKATUTUTAKA e dua na vanua ni veiqaravi vakavuniwai na Mayo Clinic, ni yaga na noda dau vuluvulu “ni qo e dua na itataqomaki vinaka ni tauvimate se tarovi kina na kena dewa.” O na tauvi matetaka totolo ke tiko e ligamu na manumanu lalai e dau vakadewa na mate, oti o qai tara na ucumu se qilia na yalokanimatamu. Ena vinaka gona mo dau vuluvulu wasoma. E itataqomaki vinaka tale ga na bula savasava me kua kina ni tete na tauvimate me lai ca sara, me vaka na niumonia kei na coka, nira mate tiko kina e veiyabaki e sivia e rua na milioni na gone e lailai nodra yabaki mai na lima. Na mate kilai levu mada ga na Ebola e rawa ni tarovi me kua ni tete ke vakamatauni na vuluvulu.
So na gauna e dau bibi sara na vuluvulu me taqomaki kina noda bula kei na nodra bula eso tale. Dau vuluvulu vinaka:
Ni o lesu mai na vale ni vakacegu.
Ni o veisautaki pikini oti se ni o kauta oti e dua na gonelailai ina vale ni vakacegu.
Ni o bera ni savata e dua na mavoa, vaka kina ni sa sava oti.
Ni o bera ni sikova e dua e tauvimate vaka kina nomu sa lesu mai.
Ni o bera ni vakarautaka na kakana, se veiqaravi tiko ena kena veisoliyaki, se ni o bera ni kana.
Ni o suru oti, vu, se o qua na ucumu.
Ni o tara oti na manumanu se nodra valelailai.
Ni o sova benu oti.
Kua ni savata tu ga na ligamu me rawa. Laurai ena vakadidike ni dua na iwase levu era vakayagataka na valenivakacegu ni lewenivanua era sega ni dau vuluvulu se savata vinaka na ligadra. Mo savata vakacava na ligamu?
Vakasuasuataka na ligamu ena wai savasava, sovuta.
Sovuta vinaka na ligamu me sovusovua, barasi vinaka na itaukuku ni ligamu, nomu idovidovinikakana, daku ni ligamu, kei na tadrua ni iqaqalo ni ligamu.
Sovuta tiko me rauta ni 20 na sekodi.
Savuya ena wai savasava.
Vakamamacataka ena tawelu savasava se misini e dau vakamamacataka na liga.
De ra ka lalai ga na veika qori, ia e rawa ni itataqomaki ina nomu bula mo kua kina ni tauvimate.
2 VAKAYAGATAKA NA WAI SAVASAVA
ENA so na vanua, e dua sara ga na itavi na kena lai kau mai na wai savasava me baleta na vuvale. Ia e dau vu ni kauai e veiyasa i vuravura ni vakacacani na ivurevure levu ni wai ena waluvu, cagilaba, kamusu ni tolo ni paipo se so tale na ka va qori. Ke sega ni savasava na vanua e vure mai kina na wai, se maroroi vinaka, ena rawa ni susugi kina na manumanu lalai, vaka vu tauvimate tale ga me vaka na cholera, coka, mate veitakavi na typhoid, mateniyate, kei na so tale na mate. Na kena sega ni dau qarauni vinaka na wai ni gunu e kune kina e veiyabaki e 1.7 na bilioni na mate e vakavuna na coka.
E levu gona na ka o rawa ni cakava mo vakalailaitaka kina se tarova na tauvimate
E dewa vakalevu na mate na cholera ni dua e gunu wai se kania na kakana e tiko kina na nodra valelailai na sa tauvimate rawa tu. Na cava o rawa ni cakava me kua ni yaco qori, se me kua ni dewa na mate ena gauna e oti kina na leqa tubukoso ni duka na wai?
Qarauna vinaka me savasava na wai ni gunu, kena e masi kina na bati, koya e biu ena katoniwaililiwa, vakasavasavataki kina na kakana kei na iyaya ni kana, se vakasaqa—me kau mai na dua na vanua nuitaki me vaka na salasala ni wai ni lewenivanua e vakawainimatetaki se tavaya wai sogo vinaka e caka mai na kabani e kilai levu na kena savasava.
Ke duka na wai mai na kena paipo, saqara ni o bera ni vakayagataka se sova kina na wainimate e veiganiti.
Ni o sova kina na wainimate me vaka na chlorine se vuanikau e dau vakasavasavataka na wai, muria vinaka na kena ivakasala.
Ke tiko qai sau rawarawa na itawatawa ni wai e vakadewataka na wai me savasava, ena vinaka sara mo vakayagataka.
Ke sega tale ni dua na ka e tu mo vakayagataka, rawa ni o tovolea na wainimate na bleach, vakaturuma vakawalu ena dua na qaloni wai (ni dua na lita na wai vakaturuma ga kina vakarua), ulia vinaka, qai biuta tu me 30 na miniti ni bera ni vakayagataki.
Dau maroroya vinaka na wai sa vakasavasavataki oti ena dua na konteina savasava, me ubi tale ga me kua tale ni duka.
Qarauna me savasava na iyaya e vakayagataki ena vanua era maroroi tu kina na wai me vaka na itakitaki.
Me savasava na ligamu ni o bera ni tara na konteina wai. Qarauna tale ga mo kua ni tonia na ligamu ena wai ni gunu.
3 QARAUNA NA KA O KANIA
Mo bulabula vakayago, ena vinakati mo kania na kakana vinaka e bulabula, me veiraurau tale ga. Kauaitaka na levu ni masima, uro kei na suka o kania, kua ni kanavoro. Dau kana vuata kei na kakana draudrau, kua ni kania tu ga e dua na mataqali kakana. Dau wilika na ka era volai tu ena pakete ni kakana o volia. Ni o cakava qori, o na rawa kina ni digia vinaka na kakana era buli mai na covuta ni o voli madrai, se na ikatalau, kakana vakaItali na pasta, se raisi. Qo na mataqali kakana e vakabulabulataka na yagoda, solia tale ga na kaukaua, ni vakatauvatani kei na kena e levu tale na ka e waki kina. Ni o vinakata me bulabula qai tubu vinaka na yagomu, kania vakalailai na lewenimanumanu, na toa kei na so tale. Ke rawa, saga mo kana ika vakavica ena dua na macawa. Ena so na vanua e kune tale ga ena kakana draudrau na protein, qo na ka e dau vakabulabulataka na yago.
Ke o kania vakalevu na kakana kamikamica se vavaku kina na uro, o na rawa ni levulevu sivia. Me kua ni yaco qori, e vinaka mo gunu wai mai na nomu gunuva tiko na ka kamica era tawa tavaya. Kana vuata vakalevu, kua so na ivakalomavinaka kamica. Kua ni kania vakalevu na kakana e vavaku na kena uro me vaka na soseti, lewenimanumanu, bata, keke, jisi, kei na bisikete kamica. Ni o vakasaqa kua ni vakayagataka na uro, vakayagataka ga na waiwai e bulabula.
Ke sivia na masima ena ka o kania, ena rawa ni tubu tale kina vakalevu nomu dra. Ke nomu leqa qori, dau wilika na ka e volai tu ena pakete mo kila kina na levu ni masima e tiko ena ka o volia. Vakayagataka na draunikau kei na isaluwaki tale eso me isosomi ni masima, me kana vinaka kina na kakana.
Bibi mo qarauna na levu ni ka o kania, kei na ka o kania. De o na marautaka na kemu, ia ke o sa mamau ga, sa rauta.
Dua na leqa tale ga e dodonu me kauaitaki oya na kena rawa ni gaga eso na kakana. Ena yaco qori ke sega ni vakarautaki se maroroi vinaka. Ena veiyabaki e 1 mai na veiya6 na lewe i Merika era tauvimate nira gaga. Levu era bula, ia eso era mate sara ga. Rawa ni vakalailaitaki vakacava na leqa qo?
Dau biu na maniwa ena qele era tei kina na draunikau, me sava gona vakavinaka ni bera ni vakayagataki.
Ni o bera ni vakasaqa, vuluvulu vinaka, savata vinaka tale ga ena wai katakata kei na sovu na vanua mo vakarautaka kina na kakana, wili kina na teveli, papa kei na iyaya ni musumusu.
Ke o via vakayagataka e dua na papa se veleti a biu tu kina na yaloka droka, toa, lewenimanumanu se ika, de vinaka mo savata vakavinaka. Ena sega ni tete kina na manumanu e vakadewa na mate.
Me buta vinaka na ka o vakasaqara ena kena ivakarau ni katakata e veiganiti, qai maroroya ena katoniwaililiwa na kakana e ca rawarawa ke vinakati me laukana malua.
Biuta laivi na kakana e ca rawarawa e sega ni biu ena loma ni katoniwaililiwa me sivia e rua na aua, se me biu tu ena dua na aua ena vanua e sivia na 32 na dikiri na kena katakata.
4 MO BULABULA VAKAYAGO
Se da qase se gone, meda vakaukauayago meda bulabula tiko kina. Levu era sega ni dau vakaukauayago. Cava e bibi kina na vakaukauayago? Kena yaga qo:
O na moce vinaka.
Sega ni gogo.
Kaukaua nomu sui kei na masela.
Veirauti vinaka na kemu bi.
Sega ni lomabibi vakalevu.
Sega ni matedole.
Ke o sega ni dau vakaukauayago, qo na ka e rawa ni yaco:
Tauvi mate ni uto.
Tauvi matenisuka, kena ivakatagedegede rua.
Tubu ni dra.
Levu na uro ena nomu sala ni dra.
Mate ni tikiniyago.
Ena vakatau tiko ena nomu yabaki ni bula kei na kemu ituvaki vakayago na mataqali vakaukauayago mo digia, ena ka vakayalomatua mo veitalanoa mada kei na nomu vuniwai ni o se bera ni muria e dua na ituvatuva ni vakaukauayago. E levu na vakatutu e tukuni kina ni o ira na gone kei ira na itabagone e rawa ni rauti ira e 60 na miniti na vakaukauayago e veisiga, mai na kena e malumu ina kena ivakatagedegede e kaukaua sara. O ira na uabula e ganiti ira e 150 na miniti, mera vakamalua toka ga, se 75 na miniti e veimacawa ke mani kaukaua sara.
Digia na mataqali vakaukauayago o na marautaka. Qo eso: basketball, tenisi, soka, taubale totolo, vodo basikeli, teitei, kola buka, qalo, voce, cici, se so tale. O rawa ni kila vakacava na vakaukauayago e malumu kei na kena e kaukaua sara? Na kena e malumu o buno ga kina, ia na kena e kaukaua sara e dredre mada ga ni o vosa.
5 MOCE VINAKA
ENA duidui na balavu ni gauna e moce kina e dua. E levu na gonedramidrami era dau moce me 16 ina 18 na aua, o ira na yabaki 1 ina 3 ena rauta ni 14 na aua, o ira na murivuli ena rauta ni 11 se 12 na aua. O ira na vuli ena rauta na 10 na aua, itabagone rawa ni 9 se 10, ira na uabula 7 ina 8 na aua.
Dodonu ga meda dau moce vinaka. Era kaya na kenadau, e bibi na gauna meda moce kina ena vuku ni veika qo:
Nodra tubu na gone kei na itabagone vaka kina na veiveisau era vakila e yagodra.
Vuli kei na kena nanumi na itukutuku vou.
Me veiraurau na wai ni yago e kilai me hormones e vakatotolotaka na cakacaka ni kakana e yagoda kei na keda bi.
Na pamu ni uto kei na sala ni dra.
Tataqomaki me baleta na mate veitauvi.
O ira e dau lailai nodra moce, era rawa ni levulevu sivia, lomabibi, ra tauvi mate ni uto, matenisuka kei na vakacalaka. Qori na vuna meda dau moce vinaka kina.
Cava gona o rawa ni cakava ke dau lailai tiko nomu gauna ni moce?
Tovolea me dua ga nomu gauna ni moce kei na yadra e veisiga.
Me vakanomodi nomu rumu, me buto, me vanua ni vakacegu, me veirauti ga na kena katakata kei na liliwa.
Kua ni sara retioyaloyalo se vakayagataka na iyaya vovou vakalivaliva ni o davo tiko.
Me dakoba vinaka na nomu loga.
Ni o bera ni moce kua ni kana vakasivia, se gunuva na ka e tiko kina na caffeine, kei na alakaolo.
Ke o muria na vakatutu kece qori, ia o se sega tiko ga ni moce vinaka—me vaka nomu dau sosovu vakalevu ena siga, se leka nomu icegu ni o moce tu—de vinaka mo raica e dua e kenadau ena tabana ni bula.