Na Cava e Dodonu me Veisau?

“Na matanitu e sega ni iwali ni noda leqa; na matanitu ga e vakavuna na leqa.”​—Ronald W. Reagan, imatai ni gauna me vosa kina ni taura na itutu ni ika40 ni peresitedi kei Merika.

SA OTI qo e tolusagavulu na yabaki na nona cavuta na vosa qori o Ronald Reagan. Ena gauna oya a sotava kina o Merika e dua na ituvaki leqataki, e vakatoka o Reagan me “leqa vakailavo ca duadua.” E tukuna: “Eda se bera vakadua ni vakila na tubu sivia ni sau ni iyaya ena itukutuku makawa ni noda vanua qai dede na kena yaco tiko qori. Sa vicasagavulu na yabaki na noda dinau tiko, e cala tale ga na noda vakatulewa vakailavo dina ni na yaga vakalailai ena gauna qo, ia ena lai vakavu leqa vei keda kei ira na luveda ena gauna se bera mai. Ke tomani tiko ga qo, e sega ni vakatitiqataki ni na qai ca ga vakalevu na noda veimaliwai, noda itovo, ka vakapolitiki, kei na drakidrakita ni bula vakailavo.”

Na veika e tukuna qori o Reagan e rairai nanumi ni sa ca sara ga na ituvaki era sotava tiko, ia e nuidei ni se rawa ni caka kina e dua na ka. E tukuna: “Sa vicasagavulu na yabaki na noda sotava tiko na drakidrakita ni bula vakailavo. Ena sega ni oti me vica ga na siga, macawa se vula, ia ena oti ga.”​—Neitou na matanivola kala.

Sa vakacava na ituvaki qori nikua? Ena 2009, e tukuni ena dua na ripote ni U.S. Department of Housing and Urban Development: ‘E tubu tiko ga na iwiliwili ni lewenivanua era sa voleka sara tiko ni vakavinakataka na nodra ivakatagedegede ni bula kei na nodra bula vakailavo, ia e rawa ni vakataotaka na nodra sasaga na kena sa vakayagataki tale vakasivia na veika e vakarautaki me baleta na lewenivanua, na leqa ni veivakavaletaki, kei na ivakarau ni veiqaravi makawa e se muria tiko ga na tabana ni bula. E namaka na [United Nations agency] UN-HABITAT ena loma ga ni tolusagavulu na yabaki, dua mai na tolu na tamata era na sega ni vakavinakataka rawa na nodra ivakarau ni bula​—sa na sega na vanua mera maroroya kina na benu, sega na wai savasava, ena tarai ira na leqa e vu mai na veisau ni draki, qori ena vakarawarawataka na tete ni tauvimate, e rawa tale ga ni dewa ena levu na vanua.’

Ka e Dau Leqataki e Vuravura

Se mani vanua cava o tiko kina, dikeva mada e vica na taro qo:

● Vakacava nomu veika vakailavo, o nanuma ni vinaka cake ena gauna qo mai na tini na yabaki sa oti?

● O vakabauta ni veirauti na ilavo mo qaravi kina vakavuniwai kei ratou nomu vuvale?

● O raica ni savasava qai vinaka na itikotiko?

● Ni o raica na veigauna se bera mai, o nanuma ni na vinaka na ituvaki ni bula ena loma ni 10, 20, se 30 na yabaki mai qo?

Na Veidinadinati Vakatamata

E levu na matanitu era vakayagataka e dua na mataqali veiyalayalati e vakatokai na veidinadinati vakatamata​—qo na veiyalayalati e volai se tukuni era dau cakava na veiliutaki kei ira na lewenivanua, e vakamacalataki kina na nodrau dodonu kei na nodrau dui itavi. Kena ivakaraitaki, e namaki vei ira na lewenivanua mera muria na lawa ni matanitu, mera sauma na ivakacavacava, kei na nodra veitokoni ena kena taqomaki na lewenivanua. Ena yasana adua era yalataka na veiliutaki nira na vakarautaka na veiqaravi vakavuniwai veiganiti, sega na veivakaduiduitaki kei na nodra raica me vinaka na bula vakailavo.

Vakacava era sa vakayacora na matanitu na tolu na ka era yalataka qori? Dikeva mada na kedra ivakadinadina ena tolu na tabana e tarava.

Vinaka na Veiqaravi Vakavuniwai

Na cava era via raica na tamata: Na veiqaravi e sau rawarawa qai yaga.

Kena dina:

● E tukuna e dua na ripote me baleta na tiko bulabula kei na tiko savasava e vakarautaka na World Bank nira “mate e veisiga e 6,000 na gone ena tauvimate e vu mai na sega ni maroroi vinaka ni benu, sega ni savasava na itikotiko kei na duka ni wainigunu. Na mate mada ga na coka e vakamatea e dua na gone ena veiya20 na sekodi.”

● A vakayacora e dua na vakadidike levu ena 2008 na World Health Organization (WHO) ena ivakarau ni veiqaravi vakavuniwai ena “matanitu vutuniyau kei na matanitu dravudravua.” E tukuna kina “ni sega ni wasei vakatautauvata na veiqaravi vakavuniwai ena matanitu vutuniyau kei na matanitu dravudravua” qai “sega ni vakarautaki rawa na veiqaravi vakavuniwai era gadreva na lewenivanua, mera qaravi vakatautauvata, sau rawarawa, me yaga tale ga.”

Ni oti e rua na yabaki, e dikeva na WHO “nira sa taqeya dredre tiko na veimatanitu e veiyasai vuravura na isau ni veiqaravi vakavuniwai. Me vaka ni levu na lewenivanua era sa yacova na bula vaqase, levu era tauvimate bibi, levu tale ga na veiqaravi vakavuniwai vovou saulevu, qori e vakavuna me sega ni ceguvi rawa na isau ni veiqaravi vakavuniwai.”

● Eso na ka e sa laurai ena taba ni veiqaravi vakavuniwai e ririkotaki kina na bula: Levu na wainimate e tukuni ni rawa ni veivakabulai era sa sega ni yaga. Na mate e dau vakamatea e vica vata na milioni na tamata ena vica na yabaki sa oti, me vaka na vukavuka kei na matenigacagaca, e sa vakalailaitaka na kena tete na wainimate na antibiotic, na imatai ni kena vakayagataki ena veiyabaki ni 1940. Ia qo, e vakamacalataka na ripote ni WHO me baleta na World Health Day 2011, “e sa qai levu tiko ga na iwiliwili ni manumanu somidi ni mate era rawa ni tarova na cakacaka ni antibiotic. E levu tale na wainimate kaukaua era sa sega ni yaga. Koya gona, na levu ga ni manumanu somidi ni mate, e sa sega ni veirauti kina na kaukaua ni wainimate yaga me valuti ira.”

Na cava e dodonu me veisau: Ena vinakati meda vakadinadinataka na ka e parofisaitaka tu na iVolatabu, e tukuna ni na dua na gauna “na lewe ni koro ena sega ni kaya, Ka’u sa tauvi mate.”​—Aisea 33:24.

iValavala Dodonu, Sega na Veivakaduiduitaki

Na cava era via raica na tamata: Me oti na nodra dau vakaduiduitaki eso tale na matatamata kei na nodra dau vakalolomataki na yalewa; me veiraurau na ivakatagedegede ni bula vutuniyau kei na bula dravudravua.

Kena dina:

● E tukuna e dua na ripote ni Leadership Conference on Civil Rights Education Fund: “Na kena vakayacori vua e dua na itovo kaukaua, vakacacani na vale ni sokalou kei na dua na itikotiko e vu mai na veivakaduiduitaki vakamatatamata, vakalotu, tagane se yalewa se na vanua e cavutu mai kina e dua. Qori e sa qai vakavu leqa tiko ga vakalevu e Merika.”

● E tukuni ena dua na itukutuku ni Matabose kei Vuravura e yavutaki ena ripote ni Progress of the World’s Women: In Pursuit of Justice: “E vica vata na milioni na yalewa e veiyasai vuravura era sotava tiko ga na veika tawadodonu, itovo voravora, kei na veivakaduiduitaki ena nodra vuvale, vanua ni cakacaka kei so tale na vanua.” Kena ivakaraitaki mai Afghanistan, e rauta ni 85 na pasede na yalewa era sega ni qaravi vakavuniwai ena gauna era vakasucu kina. Ena vanua o Yemen, e sega ni tiko e dua na lawa me vakatabuya na vakayacori ni itovo kaukaua e vale. Ena Democratic Republic of the Congo, e kena ivakatautauvata ni sivia e duanaudolu na yalewa era kucuvi e veisiga.

● Ena Okotova 2011, a tukuna na vunivola levu ni Matabose kei Vuravura o Ban Ki-moon: “Dua na ituvaki veilecayaki e sotava tu na noda vuravura. Dua na ka na levu ni kakana, ia era se waloloi ga e dua na bilioni na lewenivanua. Sega ni levu sara era vutuniyau, ia e levu era bula dravudravua tu. Sa qai torocake ga na ivakatagedegede ni veiqaravi vakavuniwai, ia era mate ga e veisiga na tina ena gauna ni vakasucu . . . E vica vata na bilioni na ilavo e vakayagataki ena iyaragi mera vakamatei kina na tamata, sega nira taqomaki kina.”

Na cava e dodonu me veisau: Eda vinakata meda raica nira sega ni vakalolomataki na yalewa se dua tale na matatamata, ra qai vakarusai o ira na “kauta tani na ka dodonu mai vei ira na . . . tamata era sa malumalumu.”​—Aisea 10:​1, 2.

Vinaka na Veika Vakailavo

Na cava era via raica na tamata: Mera vakacakacakataki na lewenivanua kece; vinaka na veika vakailavo.

Kena dina:

● E ripotetaka na Worldwatch Institute “ni levu na tamata e rawa nira cakacaka me levu kina na veika vakailavo e vuravura, ia ena rairai sega ni levu na cakacaka mera cakava. Ni laurai na leqa vakailavo ni gauna qo, e raica kina na International Labor Organization (ILO) ni rauta ni 205 na milioni na tamata era sa sega ni cakacaka ena 2010.”

● E kaburaki ena dua na nius ena BBC “ni tukuna na International Labour Organization (ILO) ni leqa ni cakacaka e vakarau vakilai e vuravura ena ca sara qai sega ni bau yaco e liu, qori ena rairai vakavuna na tiko yavavala. Na lutu sobu ni ivakatagedegede ni bula vakailavo e sa na qai lailai ga kina na cakacaka. . . . E dikeva tale ga na [ILO] na kena rarawataki ni sega ni veirauti na cakacaka, kei na kena cudruvaki nira rairai sega ni tokona tiko eso na sasaga me wali na leqa vakailavo. Era tukuna tale ga ni levu na matanitu era rawa ni sotava na tiko yavavala, vakabibi na EU [na veimatanitu e Urope] kei na veivanua vakaArapea.”

● E Merika, e kaya na ivola The Narcissism Epidemic tabaki ena 2009, “ni levu na tamata era dinautaka tu ena nodra credit card e sivia e $11,000, qo e vakatolutaki na levu ni dinau ena 1990.” E tukuna o koya e vola na ivola qori na vuna era dinau kina e levu baleta mera raici tu kina nira vutuniyau. E kaya na ivola ya: “Era nanuma na kai Merika nira vutuniyau o ira na vakamotoka saulevu kei ira era vakaisulu vinaka. Ia e vinaka meda vakasamataka ga nira dinau tu.”

Na cava e dodonu me veisau: E dodonu mera vakacakacakataki na tamata kece, me vakayagataki tale ga vakavuku na ilavo. E tukuna na iVolatabu ni “sai vakaruru nai lavo,” ia e veivakasalataki tale ga “ni levu sara na ka ca e vu mai na lomani ni ilavo.”​—Dauvunau 7:12; 1 Timoci 6:10.

Mai na ka eda sa dikeva ena tabana e 12 ina 16, kena irairai ni sega ni levu na ka eda nuitaka ena gauna se bera mai. Ia meda kua ni yalolailai. Ena veisau me vinaka noda vuravura​—ia ena sega ni veisautaka na matanitu vakatamata.

[Kato/​Graph ena tabana 13]

Na cava era tukuna na gone nira na cakava mera veisautaka kina na vuravura? E laurai ena Web site 4children.org e dua na vakadidike a caka mai Peritania ni rauta ni 2,000 na gone mai na yabaki 4 ina 14 era tukuna nira na cakava qo:

[Graph]

(Raica tale na ivola)

100%

KAUTA LAIVI

NA WALOKAI

75%

VURAVURA

50%

25%

0%

[Kato ena tabana e 13]

Ena vakadidike e vakayacora na Bertelsmann Foundation ena 2009 mai Jamani, e kilai kina na veika era kauai kina vakalevu na le 500 na itabagone mai na yabaki 14 ina 18.

Eso na leqa era raica na itabagone me sega soti ni bibi, oya na cakacaka ni batikadi kei na tubu ni iwiliwili ni lewenivanua. E sega mada ga ni bibi vei ira na leqa ni veika vakailavo. Me vaka e laurai ena vakadidike ni Bertelsmann Foundation, na vuna levu era rairai tukuna kina qori na itabagone baleta ni se bera nira sotava na leqa va qori ena nodra bula.

[Graph]

(Raica tale na ivola)

100%

75% POVERTY

25%

0%