IVAKASALA INA VUVALE | VEISUSU

Veivosakitaka kei Luvemu na Vakayagataki ni Mobail ena Veika Vakasisila

ITUVAKI DREDRE

E levu na itabagone era dau vakauitukutuku vakasisila ena nodra mobail. O na rairai lomatarotarotaka, ‘Ena cakava beka qori o luvequ?’

O nanuma mo veivosakitaka kei luvemu na tikina qori, ia o na cakava vakacava? De dua ena vinaka mo kila na vuna era vakayacora kina qori eso na itabagone kei na sala mo na vukei luvemu kina.a

VUNA E YACO KINA

Eso na itabagone era dau vakauta na itukutuku veivagarogaroi mera wedeva kina e dua era taleitaka.
Ena so na ituvaki, ena vakauta o goneyalewa na kena itaba veivagarogaroi vei nona itau ni vakasaurarataki kina.
So na gauna ena vakauta o tagane na itaba veivagarogaroi kei nona itau vei ira na nona itokani mera raica, se me sauma lesu na nona biuti koya na nona itau.

Se mani cava e caka kina qori, e levu na ka ca e rawa ni yaco ke ra vakayagataka cala nodra mobail na itabagone. E kaya na ivola na CyberSafe, “Na noda vakauta wale ga e dua na itaba se itukutuku e rawa ni veisautaka sara ga na nodra bula e levu.”

E levu era sega ni kila na sala ena vakayagataki kina na itaba era biuta ena internet. E ripotetaka na tabana ni veivaqaqai vakalawa mai Merika na Federal Bureau of Investigation (FBI), me baleta e dua na goneyalewa yabaki 18 a “vakamatei koya ena gauna e kila kina ni kena itaba ni luvawale a vakauta vei nona itau ena mobail era raica na vo ni gone e koronivuli. Era mani vakasagai koya eso tale na itabagone nira vakauta tiko ga na kena itaba.”

E cala tale ga vakalawa na vakauitukutuku, itaba se iyaloyalo veivagarogaroi ena mobail. Ena so na vanua era vesu na gone era se bera ni yabaki 18 nira vakauta na itaba vakasisila vei ira na nodra icaba. Na nodra cakava qori era sa beca tiko na lawa ni child-pornography (iyaloyalo se itaba vakasisila me baleti ira na gone). Era sa wili tale ga ena lawa ni sex offender (qo na veivakasagai tawakilikili e cavuti se caka vua e dua na tagane se yalewa). Ena so na vanua e rawa ni beitaki na itubutubu ke volai vua na mobail nei luvena, se nona sega ni cakava na nona itavi me tarovi luvena mai na vakauitukutuku vakasisila.

KA O RAWA NI CAKAVA

Vakamatatataka vua na lawa. O na rairai sega ni kila na ka kece e cakava o luvemu itabagone ena nona mobail, ia o rawa ni vakamatatataka vua na lawa ni vuvale me baleta na vakayagataki ni mobail kei na itotogi ena tau ke beca na lawa qori. Nanuma tale ga ni nomu itavi vakaitubutubu mo kila na ka e dau cakava o luvemu itabagone ena nona mobail.—iVakavuvuli vakaivolatabu: Efeso 6:1.

Me vakamacalataka nona nanuma. O rawa ni kaya: “Na cava mada o nanuma e okati ena vakauitukutuku veivagarogaroi ena mobail?” “Na itaba vakacava e sega ni vinaka mo vakauta?” “Ena so na vanua, ke dua na gone se bera ni yabaki 18 e vakauta na itaba ni luvawale vua na nona icaba sa wili me basulawa. Cava o nanuma me baleta na lawa ya?” “Na cava e ca kina na vakauitukutuku, itaba se iyaloyalo veivagarogaroi ena mobail?” Mo rogoca vinaka na ka e tukuna, qai vukei luvemu me kila na leqa e rawa ni yaco ni bera ni vakauta e dua na ka ena nona mobail.—iVakavuvuli vakaivolatabu: Iperiu 5:14.

Vakasama tale vakarua ni bera ni o vakauta e dua na ka ena nomu mobail

Vakamacalataka na ka e rawa ni yaco. O rawa ni tukuna vei luvemu yalewa itabagone: “Kaya mada ke dua na cauravou e vakasaurarataka e dua na goneyalewa me vakauta yani vua e dua na kena itaba veivagarogaroi. Na cava o nanuma me cakava? Me cakava ga na ka e tukuna me kua ni vakaleqa na nodrau veitokani? Me kua ni cakava na ka e tukuna, ia me rau veiwedevi tiko ga? Me tinia na nodrau veitokani? Me tukuna vua e dua e qase cake vua?” Mo uqeti luvemu yalewa itabagone me vakamacalataka nona nanuma. O rawa ni cakava tale ga qori vei luvemu tagane itabagone.—iVakavuvuli vakaivolatabu: Kalatia 6:7.

Uqeti koya me caka dodonu. Taroga eso na taro me vaka: Na cava e bibi kina me vinaka na kemu irogorogo? Na itovo cava o vinakata mo kilai kina? Na cava nomu rai ke o vakauta e dua na itaba vakasisila mo vakamaduataka kina e dua? Na cava nomu rai ke o cakava na ka e dodonu? Vakavulici luvemu itabagone ena sala me ‘vinaka kina nona lewaeloma.’—1 Pita 3:16.

Mo ivakaraitaki vinaka. E tukuna na iVolatabu ni vuku vakalou e savasava qai sega ni dau veivakaisini. (Jemesa 3:17) O muria tiko na ivakasala qori? E kaya na ivola na CyberSafe, “E dodonu meda ivakaraitaki vinaka da qai kua ni sarava na itaba vakasisila se raica na Web site e tawakilikili se tabu vakalawa.”

a Na vakauitukutuku vakasisila ena mobail e okati kina na itaba, itukutuku, se iyaloyalo veivagarogaroi. E vakatokai ena vosa vakaPeritania me “sexting.” Me ikuri ni ivakamacala, rai ena Web site na jw.org qai wilika na ulutaga “Young People Ask—What Should I Know About Sexting?”—Rawa ni wiliki ena vosa vakavalagi, rai ena BIBLE TEACHINGS > TEENAGERS.

VAKATUTU

Ke dredre vei iko se vei luvemu itabagone mo drau veitalanoataka na veika e baleta na vakauitukutuku, itaba se iyaloyalo veivagarogaroi ena mobail, tovolea mada qo:

Kena imatai, uqeti luvemu itabagone me talanoataka na veika era cakava tiko eso. Qai taroga: “Au rogoca ni sa takalevu nikua na vakauitukutuku, itaba se iyaloyalo veivagarogaroi ena mobail. E levu era cakava tiko ya?”
Oti, saga mo kila na nona rai ena ka era cakava tu e levu. O rawa ni taroga: “Era bau kauaitaka tu na leqa era na sotava?”
Mo drau qai veitalanoataka na veika me na cakava. Mo tukuna vua: “Daru veitalanoataka mada na ka mo cakava ke dua e vakauta mai ina nomu mobail na ka vakasisila.”

Vakatutu: E rawa ni tekivu nomudrau veivosaki ena dua na ka o wilika ena niusipepa. Kena ivakaraitaki: “Au wilika ni a veikauyaki na kena itaba vakasisila e dua na goneyalewa ena koronivuli e vuli tiko kina. E yaco tiko qori ena nomu koronivuli?”