iTalanoa ni Nona Bula

Meda Nanumi Koya a Buli Keda Nida se iTabagone

TALANOATAKA O DAVID Z. HIBSHMAN

“Keu sa na mani mate, au nuitaka ga niu na mate vata kei na noqu yalodina vei Jiova. Au kerei koya me qai qarauni David. Vinaka vakalevu Jiova nomuni soli koya mai, kei na neirau bula vakawati. E totoka qai marautaki dina!”

NI OTI noqu buluti watiqu ena Maji 1992, sa dua na ka na noqu luluvu niu kunea ni oqori na otioti ni ka e vola ena nona ivolanisiga (diary). Ena lima ga na vula sa oti keirau a marautaka kina na ika60 ni yabaki ni nona cakacaka tu mai vakatabakidua o Helen.

Au se nanuma vinaka toka ga oqo na siga keirau a dabe vata toka kina kei Helen ena soqo ni tikina a vakayacori mai Columbus, Ohio, e Mereke, ena 1931. E se bera sara ni yabaki 14 vinaka o Helen, ia e vakaibalebale cake vakalevu vua na soqo oya, mai vei au. Sega ni dede sa vakavatukana na yalo ni cakacaka vakaitalatala e tu vei Helen ena nodrau sa painia kei tinana e sa yada tu ena gauna oya, na painia era dau vakatokai kina o ira na iVakadinadina i Jiova era dau vunau vakatabakidua. Rau biuta na nodrau vale vinaka me rau lai vunau ena lomanivanua ena ceva kei Mereke.

Noqu iVotavota Vakarisito

Ena 1910, rau a biuta na tokalau kei Pennsylvania na noqu itubutubu kei na rua na luvedrau me ratou gole i Grove City, oya ena yasayasa vakara. Rau lai volia sara e dua na vale, e sega soti ni vale levu, rau qai cuqena na lotu ena lotu e yacana na Reformed Church. Sega ni dede, a sikovi rau o William Evans, e dua na Gonevuli ni iVolatabu, na yaca era se kilai tu kina ena gauna oya na iVakadinadina i Jiova. E se qai yabaki 25 toka beka o tamaqu, o Nana e gone toka vua ena lima na yabaki, erau a vakarogoci koya na kai Welesi yaloyalo vinaka oqo, rau sureti koya tale ga me ratou lai kana vata. Sega ni dede rau sa vakabauta na ka dina erau vulica tiko mai na iVolatabu.

A tokia o tamaqu na nona matavuvale rauta ni 40 na kilomita ina tauni o Sharon me ratou voleka yani ena vanua e tiko kina na ivavakoso. Ni oti e vica na vula, ena 1911 se 1912, erau a papitaiso o tamaqu kei tinaqu. A tauca na ivunau ni papitaiso o Charles Taze Russell, na imatai ni peresitedi ni Watch Tower Society. Ena gauna au sucu kina ena 4 Tiseba 1916, e sa va toka na luvedrau na noqu itubutubu. “Sa dua tale na tacimudou tagane, mo dou lomana,” e tukuni oqori ena gauna au sucu kina. Mai yacaqu gona kina o David, e kena ibalebale “Daulomani.”

Au se qai macawa va ga au sa kau ina imatai ni soqo ni tikina meu bau tiko kina. Ena gauna oya eratou dau taubaletaka o tamaqu kei iratou na tuakaqu tagane e vica vata na kilomita me ratou lako ina vanua ni soqoni, e dau kauti au kei ganequ gone o tinaqu ena sitima. E dau rua na soqoni, dua ena mataka, kei na dua na yakavi. Keitou dau veitalanoataka vakalevu na ulutaga era tu ena Watchtower kei na Yadra! (Golden Age), se yaca ni Yadra! ena gauna oya.

Vuli ena iVakaraitaki Vinaka

E levu sara na pilgrims, era dau sikova mai na neimami ivavakoso, oqo o ira na gole yani mera vunau. Era dau siga dua se siga rua vei keitou. Dua na dauvunau au se nanuma vinaka tu ga oqo o Walter J. Thorn, e ‘nanumi koya a buli koya ni se cauravou.’ (Dauvunau 12:1) Au dau tomani tamaqu niu se gonetagane lailai ena kena lai vakaraitaki na “Photo-Drama of Creation,” oqo na iyaloyalo yavala e wasei vaka va qai rogoci kina na vosa, me baleta na itukutuku ni bula ni kawatamata.

Dina ni rau sega ni vakaluveni o Brother Evans kei watina, ia ena neitou matavuvale erau wili me rau neitou itubutubu vakayalo me rau tukai keitou tale ga. E dau kacivi tamaqu tu ga o William me “Luvequ,” o rau sara ga oqo erau bucina ena neitou matavuvale na yalo ni cakacaka vakavunau. A lako mada i Welesi o Brother Evans me lai vakatetea kina na ka dina ni iVolatabu ena yasayasa mai Swansea ena itekivu ni ika20 ni senitiuri oqo. Era mani vakatokai koya ena vanua oya, me dauvunau ni Mereke.

Ena 1928, a biuta o Brother Evans nona cakacaka, tekivu me vunau ena veitokaitua e West Virginia. Rau dau tomani koya na tuakaqu tagane, o Clarence yabaki 21, kei Carl yabaki 19. E vuqa sara na yabaki keitou cakacaka tu kina vakaitalatala vakatabakidua o keitou na veitacini tagane. Keitou yaco kece tale ga me keitou ivakatawa dauveilakoyaki ni iVakadinadina i Jiova ni keitou sa cauravou. Ena dua na gauna lekaleka sa oti, a volavola mai vei au o Mary na taci tinaqu gone duadua, e sa yabaki 90 vakacaca ena gauna oqo: “Edatou vakavinavinaka dina vei Brother Evans ena yalo ni cakacaka vakaitalatala a tu vua, kei na nona veisiko yani e Grove City!” Na noqu nana lailai o Mary e dua tale ga e nanumi koya nona Dauveibuli ni se goneyalewa.

Lako ina Soqo ni Tikina

Ena soqo ni tikina vakairogorogo a vakayacori e Cedar Point, Ohio, ena 1922, e rau tiko rawa ga kina o tamaqu kei Clarence. Ia ena 1924 keitou sa vakamotoka, keitou a lako rawa kina vakavuvale ina soqo ni tikina a vakayacori mai Columbus, Ohio. Sa kilai tiko ni keitou na vakayagataka ga na gone na ilavo keitou dui maroroya me keitou na sauma kina na keitou kakakana. Na nodrau rai na neitou itubutubu ni dodonu mera vulica mera dui qaravi ira na lewenivuvale. Keitou mani susu toa, susu ravete, vakabure ni oni, e dui tu tale ga na yalava me keitou volitaki niusipepa kina.

Ena gauna e caka kina na soqo ni tikina e Toronto, Canada, ena 1927, sa vula ono tu kina o Paula, e dua tale na taci keitou tagane. Au lesi meu vakatawani Paula tiko e vale kei na dua na noqu nana lailai sa vakawati me vukei au, ia o rau na noqu itubutubu kei ratou na vo ni gone eratou gole i Toronto. E soli vei au e tini na dola me ka ni vakavinavinaka, au volia sara kina e dua na noqu sutu vou. Keitou vakavulici me keitou dau vakaisulu vinaka ena soqoni, me keitou qarauna tale ga na neitou isulusulu.

Ena soqo ni tikina mai Columbus, Ohio, ena 1931, rau sa vakawati kina o Clarence kei Carl, eratou sa painia tiko vakamataveiwatini. Sa yadua tale ga na mataveiwatini oqo na vale veicavuyaki erau dui cakava ga. E wati Carl o Claire mai Houston e Wheeling, West Virginia, oya na vuna keirau dabe vata toka kina kei Helen, na goneyalewa e taci Claire, ena soqo ni tikina mai Columbus.

Na Cakacaka Vakaitalatala Vakatabakidua

Au rawata noqu vuli ena koronivuli torocake ena 1932, niu se qai yabaki 15, ena yabaki e tarava au kauta sara e dua na motoka sa vakayagataki oti vei Clarence na tuakaqu, e painia tiko mai South Carolina ena gauna oya. Au kerekere meu painia, au mani tomani rau sara o Clarence kei watina ena cakacaka vakapainia. Ena gauna oya, e painia tiko kina o Helen mai Hopkinsville, e Kentucky, e imatai tale ga ni gauna oqo meu volavola kina vua. E sauma mai ena nona taroga: “O painia tiko?”

E voleka ni 60 na yabaki na nona maroroya tu o Helen na isau ni noqu ivola me yacova sara nona mate, e vaka oqo noqu sauma lesu: “Io, au painia, au nuitaka meu na painia tiko ga.” Ena ivola oqori, au talanoataka vei Helen na noqu veisoliyaka na ivola The Kingdom, the Hope of the World ena yalava ni noqu cakacaka vei ira na iliuliu ni lotu, kei ira na vakailesilesi ena tabana vakalawa.

Ena 1933, a cakava o tamaqu e dua na noqu valelaca vaqiqi, e 2.4 na mita na kena balavu, e 2 na mita na kena raba, e lalaga laca qai vakadre wavoki, e vakatubaleka ruarua na kubu. Oqori sara ga na noqu vale ena loma ni va na yabaki au painia voli kina.

Ena Maji 1934, keitou gole ina yasayasa vakara ena soqo ni tikina e vakayacori mai Los Angeles, Kalifonia, keitou lewe walu taucoko na lako, o Clarence, o Carl, kei na dui watidrau, o Helen kei tinana, na nona daku o Clarence kei au. Ena ilakolako oqo e so era vodo ena noqu valelaca vaqiqi, era moce tale ga kina. O yau, au moce ga ena noqu motoka, kei ira na kena vo era lai saumi rumu mera moce kina. Keitou qai yaco yani i Los Angeles ena ikarua ni siga ni soqo ni tikina siga ono oya, baleta na leqa ni motoka. Keirau lai vakaraitaka e kea kei Helen ena 26 Maji, ni keirau sa yalataka na neirau bula vei Jiova ena neirau papitaiso ena wai.

Ena soqo ni tikina oya, e mai vosa sara ga vei keimami na painia kece o Joseph F. Rutherford, na peresitedi ni Watch Tower Society ena gauna oya. E vakayaloqaqataki keimami ena nona kaya ni kemami dauvala dina ena tutaki ni ka dina ena iVolatabu. Ena soqo tale ga oya, a vakaraitaki kina nira na vukei vakailavo na painia me rawa nira painia tiko ga.

Na Vuli e Rawati Kina na Bula

Ni keitou lesu mai ena soqo ni tikina mai Los Angeles, keitou vakaitavi taucoko ena kacivaki ni itukutuku ni Matanitu ni Kalou ena yasana taucoko o South Carolina, o Virginia, o West Virginia, kei Kentucky. Ni oti e vica vata na yabaki ena nona vola o Helen na veika me baleta na gauna oya: “E sega ni dua na ivavakoso meda ravi kina, sega ni dua noda itokani me vukei keda, baleta nida vulagi dina sara ga ena vanua oya. Ia au qai kila oqo, niu a vakavulici tiko. Sa tekivu meu vakalougatataki.”

E taroga: “Na cava me cakava e dua na goneyalewa ni yawa mai vei ira na nona icaba kei na nona vale? E sega ni ca sara. Au sega ni nanuma rawa me dua na gauna meu sa vucesataka kina na bula. Au dauwili ivola vakalevu. Keitou sega vakadua ni vakawaletaka na wilika kei na vulica na ivola vakaivolatabu. Au kabiti tinaqu toka ga, au vulica meu lewa vinaka na ilavo e tiko vei keirau, au lai volivoli, veisautaka na taya ni motoka, vakasaqa, culacula, lai vunau. Au sega ni veivutunitaka, au na marautaka ga meu taleva tale na gauna oya.”

Erau lomavakacegu o Helen kei tinana me rau vakaitikotiko voli ga ena vica na yabaki ena dua na vale vaqiqi lailai, dina ni tu mai na nodrau vale vinaka. Ni oti na soqo ni tikina mai Columbus, Ohio, ena 1937, sa tekivu me toso sobu na bula i tina i Helen, mani curu sara i valenibula. A mate ena nona ilesilesi e Philippi, West Virginia, ena Noveba 1937.

Vakawati, Tomani Tiko na Cakacaka

Ena 10 June, 1938, keirau a vakamau kei Helen, qai vakayacori e dua ga na kena soqo lailai ena vale a sucu kina, e Elm Grove, volekati Wheeling, West Virginia. A cakava na vunau ni vakamau o Brother Evans, o koya a vakataka na ka dina ina noqu matavuvale ni vo e vica na yabaki meu qai sucu. Ni oti na neirau vakamau, keirau lalawataka kei Helen me keirau lai painia tale ena tokalau kei Kentucky, ia e ka ni kurabui ni keirau sureti me keirau cakacaka vakaivakatawa ni dua na yasayasa. E okati ena cakacaka oqo na nodra sikovi na iVakadinadina i Jiova ena veiwasewase lalai ena ra kei Kentucky kei na so tale ga na iwasewase e Tennessee, mera vukei ena nodra cakacaka vakaitalatala. Na veivanua keirau vakasikova oqori era tiko ga kina e 75 na daukacivaka na Matanitu ni Kalou.

Ena gauna oqori sa moica sara ga vakatani na nodra vakasama e vuqa na yalo ni boletaki vanua, au namaka ni na sega ni dede au sa na vesu baleta na noqu itutu vakarisito, niu sega ni veitovaki. (Aisea 2:4) E vakabulai au sara ga na noqu cakacaka vakavunau, ni vagalalataki au na matabose e dau lewa na nodra curu na tamata ena mataivalu, meu tomana tiko ga kina noqu cakacaka vakaitalatala vakatabakidua.

E voleka ni o ira kece ga era tukuna ni keirau se gone sara ena gauna keirau tekivu cakacaka kina vakaivakatawa dauveilakoyaki. Mai Hopkinsville, e Kentucky, e mai mokoti Helen qai reguci koya e dua na ganeda vakarisito, oti qai kaya: “O se nanumi au tiko?” Ena 1933, a vunau o Helen vua na marama oqo ena dua na sitoa tu vagalala e cicivaka tiko o watina. E qasenivuli ni wilivola ni Sigatabu na marama oqo, ia ni wilika oti na ivola a solia vua o Helen, e tucake qai kere veivosoti vei ira na gone, ena nona vakavulici ira ena ivakavuvuli sega ni vakaivolatabu. Ni oti nona kere vakacegu mai na lotu e tiko kina, sa tekivu me kacivaka na ka dina vakaivolatabu ena nona itikotiko. Ena loma ni tolu na yabaki keirau veiqaravi tiko kina ena ra kei Kentucky, e vaka ga na neirau vale na nona vale na ganeda oya kei na watina.

Na soqo ni tabacakacaka ena gauna oya e se lailai sara, e dua gona na soqo oqo e mai qarava o A. H. Macmillan. A vakaicili ena dua na gauna ena nodrau vale na itubutubu nei Helen, ni se gonelailai o Helen, ia ena soqo ni tikina oqo e vinakata o koya me keitou mai vakaicili vata ena neirau vale vaqiqi dau veicavuyaki e lima na mita na kena balavu, e tiko kina e dua na imocemoce e dau lala tu ga. O koya tale ga a nanumi koya a buli koya ni se cauravou, ni a yalataka nona bula ena 1900, ni se qai yabaki 23.

Ni mai mudu tu mada vakalekaleka na cakacaka vakaivakatawa dau veilakoyaki ena Noveba 1941, au a lesi sara meu lai painia e Hazard, e Kentucky. Keitou lai cakacaka vata tale kei Carl na tuakaqu kei watina o Claire. Sa mai tomani keitou tale ga ena cakacaka vakapainia o Joseph Houston, na vugo i Helen. Voleka ni 50 na yabaki nona cakacaka vakaitalatala vakatabakidua tu me yacova nona mate vakasauri ena mateniuto ena 1992, ni se veiqaravi tiko ga ena yalodina ena itikotiko liu ni iVakadinadina i Jiova e Brooklyn, e Niu Yoka.

Ena 1943, keirau a lesi i Rockville, e Connecticut. E duidui sara oqo, ni sa matau ga vei keirau kei Helen me keirau vunau tu ga vakalevu ena ceva. Mai Rockville, e dau vakavulici ira e sivia e 20 na vuli iVolatabu ena dua na macawa o Helen. Yaco na gauna me keimami sauma e dua na rumu lailai me neimami Kingdom Hall, sa tauyavu tale ga e ke e dua na ivavakoso lailai.

Ni keirau se veiqaravi tiko ga e Rockville, keirau sureti sara me keirau lai lewe ni ikalima ni kalasi ni Watchtower Bible School of Gilead mai South Lansing, e Niu Yoka. Keirau marau ni keirau kila ni keitou na mai vuli vata kei Aubrey kei Bertha Bivens, na neirau itokani ena gauna keirau a painia tiko kina mai Kentucky.

Koronivuli kei na iLesilesi Vou

Dina ni keirau se gone, ia e levu vei keimami na vuli vata era gone cake vei keirau. O ira tale ga oqo era nanumi koya a buli ira nira se itabagone. Keimami tuvaitutu ena Julai 1945, ni voleka toka ni cava na iKarua ni iValu Levu. Ni keirau waraka tiko na neirau ilesilesi, keirau a cakacaka vata tiko kei na ivavakoso na Flatbush e Brooklyn, Niu Yoka. Ena 21 Okotova, 1946, keirau, kei na lewe ono tale keimami vuli vata okati kina o rau na veiwatini na Bivens, keimami vodo waqavuka me keimami lako ena neimami itikotiko vou, ina korolevu o Guatemala, ena yasayasa levu o Guatemala. Ena gauna oya e se 50 ga na iVakadinadina i Jiova ena vanua vakaamerika e loma oqo.

Ena Epereli 1949, keimami a lesi e vica na daukaulotu i Quetzaltenango, na ikarua ni korolevu, e koro dokai tale ga ni vanua oqo. Na cere ni vanua e dabe toka kina na korolevu oqo mai waitui, e sivia e 2,300 na mita, e totoka qai savasava na cagi ni kena veidelana. E vaka oqo nona vakamacalataka vakaivola o Helen na neirau cakacaka vakavunau ena vanua oqo: “E ka dokai me keirau vunau ena veitauni kei na veikorokoro. Keirau yadra ena veimataka rauta na va na kaloko, keirau dau vodo basi (e dau vivi ga na laca ni kena katubaleka), keirau lai vunau ena veitauni era tu vakayawa. Dau walu na aua neirau cakacaka tu vakavunau, keirau qai lesu i vale ni sa karobo.” Sa ra tu edaidai na ivavakoso ena levu na vanua oqori, wili kina e ono e Quetzaltenango.

Sega ni dede sa vinakati mera lai veiqaravi e so na daukaulotu i Puerto Barrios na ikatolu ni korolevu e Guatemala, ena baravi na Caribbean. E dua sara ga vei ira na lesi ena ilesilesi vou oqo o rau na neirau itokani lomani, na veiwatini na Bivens, e lima na yabaki na neitou cakacaka vata tu e Guatemala. E rui mosi dina na neitou veitalatala, e vakatagatagasa sara ga ena nodrau lako. Ni keirau sa vo ga kei Helen ena vale ni kaulotu, keirau mani toki ina dua na vale e lailai sobu. Ena 1955, keirau ciqoma kei Helen e dua na ilesilesi vou, ina koro o Mazatenango, e vanua katakata toka. Erau a veiqaravi tiko ena vanua oya o Paula na taciqu kei watina o Dolores ni bera vakalailai ni keirau yaco yani, era erau a vakaotia tale nodra vuli mai Kiliati tale ga ena 1953.

Ena 1958, sa yacova na 700 na iVakadinadina e Guatemala, sa 20 na ivavakoso, kei na tolu na tabacakacaka. Keirau baci vakaitavi tale kei Helen ena cakacaka vakaivakatawa dauveilakoyaki, me keirau vakasikova na iwasewase lalai kei na vica na ivavakoso, okati kina na ivavakoso e Quetzaltenango. Ena Okosita 1959, keirau sureti me keirau lesu tale ina korolevu o Guatemala, me keirau na vakaitikotiko ena valenitabana. Au lesi meu cakacaka ena valenitabana, ia o Helen, e cakacaka tiko ga vakaulotu, e 16 tale na yabaki nona kaulotu tiko. Yaco na gauna sa qai cakacaka tale ga o koya ena valenitabana.

So Tale na Veivakalougatataki

Ena vica vata na yabaki sa oti, a kena irairai niu gone duadua o yau vei keimami na qaravi Jiova. Edaidai e vaka au sa kena qase duadua, e laurai oqo ena noqu lai vuli ena koronivuli ni komiti ni tabana mai Patterson, e Niu Yoka, ena 1996. Nira dau vukei au vakalevu na qase cake ena gauna au se cauravou kina, e ka dokai vei au ena gauna oqo meu vukei ira e levu na gone e nodra gagadre mera nanumi koya a buli ira nira se itabagone.

E se sovaraka tiko ga vakayauyau o Jiova na nona veivakalougatataki vei ira na nona tamata e Guatemala. Ena 1999 sa 60 vakacaca na levu ni ivavakoso ena korolevu o Guatemala. E levu tale ga na ivavakoso era tiko ena vualiku, ena ceva, ena tokalau, kei na ra, era lewena e vica vata na udolu na dau kacivaka na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou. Ena gauna keimami tadu yani kina ena 53 na yabaki sa oti, volekata na 50 na kedra levu era dau kacivaka na Matanitu ni Kalou, ia oqo sa sivia na 19,000!

E Levu na Ka Meda Vakavinavinaka Kina

E sega ni dua me sega ni sotava na leqa ena bula oqo, ia e rawa ga meda ‘biuta vei Jiova na noda icolacola bibi.’ (Same 55:22) Na nodra dau vukei keda na noda itokani lomani, oqori na sala e dau vakaukauataki keda kina o koya. Me kena ivakaraitaki, ni se vo e vica na yabaki me qai mate o Helen, e solia vei au e dua na tikinikau raraba lailai e vakawaqataki vinaka qai ceuti toka kina na tikinivolatabu oqo, Iperiu 6:​10: “Ni sa sega ni tawa dodonu na Kalou me sega ni okata na nomuni cakacaka kei na loloma ko ni a vakaraitaka e na vukuna e na nomuni qaravi ira na vakabauta, me vaka ko ni sa kitaka tiko ga oqo.”​—Vakavakadewa Vou.

Na iloloma oqori e kabi vata toka mai kei na dua na ivola e toka kina na malanivosa oqo: “Noqu daulomani, e sega soti na ka meu na solia vei iko, ia na NOQU ILOLOMA TITOBU GA . . . E ganiti iko sara ga na tikinivolatabu oqori, au kerea mo biuta toka ena nomu delanidesi, sega ni baleta niu solia vei iko, e baleta ga ni ganiti iko vinaka ena vuku ni nomu veiqaravi tu mai ena vuqa sara na yabaki.” Me yacova mai edaidai e se taqa toka ga na ivakananumi oqori ena dela ni noqu desi ena noqu valenivolavola ena valenitabana e Guatemala.

Au a se qaravi Jiova mai niu se itabagone, ia oqo au sa qase sara, au vakavinavinaka ga vei Jiova niu se bulabula vinaka tiko ga meu rawa ni qarava kina na itavi e lesi vei au. Niu dau wili iVolatabu, au wilika e so na tikinivolatabu au vakabauta ni na toqarukutaka na noqu daulomani o Helen ena nona iVolatabu. Oqori sara ga na ka au cakava ena gauna au wilika tale kina na Same 48:14: “Ni sa noda Kalou ka tawa mudu na Kalou oqo: ena tuberi keda ko koya ka yacova na noda mate.”

E ka ni marau vei au meu wasea vei ira na tani na raitayaloyalo ni ni siga ni veivakaturi, na gauna era na kidavaki ira kina na wekadra lomani ena vuravura vou o ira na tamata duikaikai. Sa dua na inuinui uasivi! Eda na tagi ena marau levu ena gauna oya nida nanuma lesu ni Kalou o Jiova e dau “vakacegui ira era sa vakabalei sobu”!​—2 Korinica 7:6.

[iYaloyalo ena tabana e 25]

Mai na imawi e cake, ina imatau: O Nana, Tata, Nana Eva, kei rau na tuakaqu tagane o Carl kei Clarence, ena 1910

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Keirau kei Helen ena 1947 kei na 1992