Tudei ena Yalomatua kei na Lomadei

Qaqa o Ira na Yalodina Nira Vorata na Nodra Veivakacacani na iTo Nei Itala

“MO VUKU, na luvequ, ka vakamarautaka na lomaqu, me dua na vosa me’u tauca vua sa beitaki au.” (Vosa Vakaibalebale 27:11) Na vakamamasu oqo e vakaraitaka ni o ira na ibulibuli vuku ni Kalou e rawa nira vakamarautaki Jiova nira yalodina vua. (Sefanaia 3:17) Ia, o Setani, na dauveibeitaki, e saga matua me tagutuva nodra yalodina na dauveiqaravi i Jiova.​—⁠Jope 1:​10, 11.

Vakauasivi ena itekivu ni ika20 ni senitiuri ena nona sa mai tiko o Setani e vuravura ni sa biu tani mai lomalagi, e sa qai cudruvi ira ga vakalevu na tamata i Jiova. (Vakatakila 12:​10, 12) Ia, o ira na lotu Vakarisito dina era “tudei ena yalomatua kei na lomadei” ena nodra yalodina tiko ga vua na Kalou. (Kolosa 4:​12, VV) Meda dikeva sara mada e dua na ivakaraitaki vakasikiti ni yalodina​—⁠na nodra ivakaraitaki na iVakadinadina i Jiova mai Jamani ni bera na iKarua ni iValu Levu kei na gauna e vakacagau tiko kina.

Vakatovolei na Yalodina ni Gumatuataki na Cakacaka

Ena veiyabaki ni 1920 kei na itekivu ni 1930 vakacaca, o ira na Bibelforscher, era dau kilai kina e liu na iVakadinadina i Jiova mai Jamani, era veisoliyaka kina e dua na iwiliwili levu ni ivola vakaivolatabu. Mai na 1919 ina 1933, me kena ivakatautauvata era solia rawa ina vuvale yadua e Jamani e walu na ivola, ivola lalai, se ivoladraudrau.

Ena gauna oya, era tiko kina e Jamani e dua na iwase levu ni imuri lumuti i Karisito. Ena vuravura raraba, mai na 83,941 era vakayagataka na iVakayakavi ni Turaga ena 1933, voleka ni 30 na pasede era vakaitikotiko e Jamani. Sega ni dede, sa vakatovolei sara vakaca na nodra yalodina na iVakadinadina oqo mai Jamani. (Vakatakila 12:17; 14:12) Era vakasakei mai na cakacaka, curumi vakaukaua na nodra vale, kei na nodra vakatalai tani mai koronivuli e lai tini sara ina nodra mokulaki, vesu, qai bala i valeniveivesu. (iTaba Naba 1) E sega gona ni ka ni kurabui, ni 5 ina 10 na pasede vei ira na vesu tu ena keba ni veivakararawataki ena veiyabaki ni bera na iKarua ni iValu Levu, era iVakadinadina i Jiova.

Na Vuna Era Vakacacani Ira Kina na iVakadinadina na iTo Nei Itala

Na cava era vakacudrui Itala kina na iVakadinadina i Jiova ena gauna ni nona veiliutaki mai Jamani? E kaya kina o Ian Kershaw, na parofesa ni itukutuku makawa ena nona ivola na Hitler​—⁠1889-1936: Hubris, nira dau vakacacani tu ga na iVakadinadina baleta nira sega ni “via vakamalumalumu ina lewa ni matanitu nei Itala.”

Na ivola na Betrayal​—⁠German Churches and the Holocaust, rau vola o Robert P.  Ericksen, na parofesa ni itukutuku makawa kei Susannah Heschel, na parofesa ni veika vakajiu, e vakamacalataka ni o ira na iVakadinadina era “bese ni vakaitavi ena itovo voravora se ena ivalu. . . . Era tawaveitovaki ena veika vakapolitiki, kena ibalebale oqo nira na sega ni digitaki Itala se salutu ena yacana.” Oqo, e kaya na itukutuku mai cake, era vakacudruya kina na matanitu nei Itala e Jamani, qai vakarawarawataka sara ga na nodra vakacacani na iVakadinadina ni “matanitu nei Itala e sega sara ga ni vakatara me dua e beca na nona lewa.”

Kudru Ena Vuravura Raraba Kei na Veivakasasataki

Ena 9 Feperueri, 1934, e dua na italai lavotaki i Joseph F.  Rutherford, o koya a liutaka tiko na cakacaka ni veiqaravi ena gauna oya, a kauta vei Itala e dua na ivola ni kudru ena vuku ni nodra veitusaqati na nona ito. (iTaba Naba 2) Ena 7 Okotova, 1934, a muria yani na ivola i Rutherford vei Itala na nodra ivola kei na telekaramu ni kudru na le 20,000 vakacaca na iVakadinadina i Jiova ena 50 na vanua, wili tiko kina o Jamani.

Sa ra qai sauma lesu na ito nei Itala ena nodra vakalevutaka ga na kaukaua ni nodra veivakacacani. Ena 1 Epereli, 1935, era vakatabui na iVakadinadina ena vanua taucoko e Jamani. Ena 28 Okosita, 1936, era qai tekivuna na nodra veivakasasataki o ira na ovisa vakalecaleca era vakatokai na Gestapo. Ia, o ira na iVakadinadina era “tomana na nodra veisoliyaka na ivolacebaceba ra qai dei tiko ga ena nodra vakabauta,” e vola na Betrayal​—⁠German Churches and the Holocaust.

Me kenai vakaraitaki ena 12 Tiseba, 1936, nira rai tu ga na Gestapo era a veisoliyaka rawa na 3,500 na iVakadinadina e tini vakacaca na udolu na ilavelave ni dua na inakinaki e vakaraitaka na ka rarawa era sotava tiko. Me baleta na sasaga oqo, e volatukutukutaka kina Na Vale ni Vakatawa: “Sa dua dina na qaqa levu ni lauti ira na meca na sui ni kedra, qai mai sega ni tukuni rawa yani na nodra marau na daucakacaka yalodina oqo.”​—⁠Roma 9:17.

Dreve na Veivakacacani!

Era vakasasataki tiko ga na iVakadinadina i Jiova. Ena 1939, e ononaudolu era kau vakavesu, qai udolu vakacaca era vakau ina keba ni veivakararawataki. (iTaba Naba 3) Ia, vakacava ni sa cava na iKarua ni iValu Levu? Rauta ni 2,000 na iVakadinadina era a kau vakavesu era mate, e sivia na 250 vei ira oqo era vakamatei. Ia, me vaka ga rau a vola o Parofesa Ericksen kei Heschel, “Era dei tiko ga ina nodra vakabauta na iVakadinadina i Jiova dina ga nira sotava na leqa.” Na ka e qai yaco, ena gauna e sa mai druka kina nona veiliutaki o Itala e Jamani, era qaqa na udolu vakacaca na iVakadinadina nira sereki mai na keba ni veivakararawataki.​—⁠iTaba Naba 4; Cakacaka 5:38, 39; Roma 8:35-37.

Era vosota rawa tiko vakacava na veivakacacani o ira na tamata i Jiova? A vakamacalataka o Adolphe Arnold, e dua a bula mai na keba ni veivakararawataki: “Kevaka mada ga e sa oti sara tu ga vei iko, o Jiova e kauaitaki iko, e kila vinaka tu na ka o sotava tiko, qai rawa tale ga ni solia vei iko na kaukaua mo vosota qai yalodina tiko ga. E sega ni dredre vei koya me veivakabulai.”

E veiganiti sara ga na nona vosa na parofita o Sefanaia vei ira na lotu Vakarisito yalodina! E kaya: “Ko Jiova na nomu Kalou ka tiko kei iko sa kaukauwa ko koya, ena ia na veivakabulai, ena rekitaki iko ko koya e na marau.” (Sefanaia 3:17) Meda vakadamurimuria mada ga, o keda kece na qarava na Kalou dina nikua, na nodra vakabauta na iVakadinadina yalodina ena nodra vorata na veivakacacani ni veiliutaki nei Itala, da qai vakamarautaka na loma i Jiova.​—⁠Filipai 1:12-14.

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 8]

Państwowe Muzeum Oświȩcim-Brzezinka, courtesy of the USHMM Photo Archives