Raici Koya Sa Cakava na Cakacaka Veivakurabuitaki!
“Mo tu vakadua, ka vakanananu ki na cakacaka e veivakurabuitaki ni Kalou.”—JOPE 37:14.
1, 2. Na ka veivakurabuitaki cava a kune ena 1922, ia na cava erau kaya o rau na kunea?
YABAKI vica nodrau sasaga vata toka e dua na dauvakekeli kei na dua na turaga ni Peritania me rau vaqara iyau vuni. Ena 26 Noveba, 1922, mai na nodra sautabu na Fero ni Ijipita ena vanua veibuca kilai levu, na Valley of the Kings (Nodra Buca na Tui), rau kunea kina na iyau vuni na dauvakekeli o Howard Carter kei Lord Carnarvon, oya na ibulubulu i Fero Tutankhamen. Rau lai tao ena katuba e lati vinaka tu, rau mani qiva qai vakacuruma ena qara oya o Carter e dua na kadrala, a iro sara i loma.
2 Qai talanoa e muri o Carter: “Sa tikotiko vakaca o Lord Carnarvon, e taroga sara, ‘Bau raica e dua na ka?’ au kaya cake vakamalua, ‘Io! Sa bau totoka dina.’” E kune ena kedra maliwa na vica vata na udolu na iyau e tu oya ena ibulubulu e dua na kisinimate e koula taucoko. O sa na raica beka e so na ‘veika totoka’ oya ena itaba se, nira vakaraitaki ena valenimaroroi iyaya makawa. Ia se ra mani totoka vakacava na veika oya, e sega ga ni dua na kedra yaga vei iko. Koya gona, meda goleva mada e so tani tale na ka veivakurabuitaki era yaga dina vei keda.
3. Eda na kunea e vei na itukutuku me baleta na ka veivakurabuitaki ena yaga vei keda?
3 Me kena ivakaraitaki, vakasamataka mada e dua na turaga e bula ena vica vata na senitiuri sa oti, e uasivi ira na dausaravi ena iyaloyalo, dauqito rogo, se lewenivuvale vakatui. E tukuni ni tamata uasivi vei ira kece ga mai natuicake. O na kila na yacana—o Jope. A volai e dua na ivola taucoko me baleti koya. Ia e nanuma e dua na cauravou erau a bula vata, o Ilaiu, me sa vakadodonutaki koya mada. E vaka sara ga ni kaya tiko o Ilaiu ni sa rui nanumi koya vakasivia o Jope mai vei ira na tiko wavokiti koya. Eda na raica ena Jope wase e 37 e so tale na ivakasala tau vakadodonu qai tau vakavuku ena yaga dina vei keda kece.—Jope 1:1-3; 32:1–33:12.
4. Na cava soti e yaco ni se bera ni veivakadreti o Ilaiu me vaka e volai ena Jope 37:14?
4 Ratou weroka na tolu na itokani lasulasu i Jope na veika e so eratou nanuma ni a cala kina o Jope ena ka e vakasamataka se cakava. (Jope 15:1-6, 16; 22:5-10) Wawa toka ga vakamalua o Ilaiu me yacova ni sa oti na veivosaki. Sa qai tauca vakayalomatua, vakavuku tale ga na ka e kaya. Levu sara na tikina vinaka e vosa kina, ia vakasamataka mada na usutu bibi oqo: “Mo vakatu daliga, Jope, ki na ka oqo: mo tu vakadua, ka vakanananu ki na cakacaka e veivakurabuitaki ni Kalou.”—Jope 37:14.
O Koya e Cakava na Cakacaka
5. Na cava e okati ena “cakacaka e veivakurabuitaki ni Kalou” e kauta cake mai o Ilaiu?
5 Eda raica e ke ni a sega ni kaya tiko o Ilaiu me vakananumi koya ga o Jope, se o Ilaiu, se dua tale na tamata. A uqeti Jope vakayalomatua o Ilaiu—kei keda tale ga—meda vakananuma na cakacaka veivakurabuitaki ni Kalou o Jiova. Na cava beka o nanuma ni okati ena “cakacaka e veivakurabuitaki ni Kalou”? Kena ikarua, na cava mo vakananuma kina na cakacaka ni Kalou ni o leqataka tu mada ga na nomu bula, nomu bula vakailavo, nomu veigauna mai muri, nomu vuvale, nomu itokani vakacakacaka, kei ira o tiko tikivi ira? Sega ni lomatarotarotaki ni cakacaka veivakurabuitaki ni Kalou o Jiova e okati kina na nona vuku kei na nona lewa na veika buli e tu wavokiti keda. (Niemaia 9:6; Same 24:1; 104:24; 136:5, 6) Me rawa ni matata oqo, dikeva e dua na tikina e vakabibitaki ena ivola i Josua.
6, 7. (a) Na cakacaka veivakurabuitaki cava e vakayacora o Jiova ena gauna i Mosese kei Josua? (b) Ke o tu mo raica e dua vei rau na cakacaka oya ena gauna i Mosese kei Josua, ena vakacava na lomamu?
6 A kuitataki Ijipita makawa o Jiova ena mate ca qai wasea na Wasa Damudamu me liutaki ira yani kina na Isireli o Mosese ina bula galala. (Lako Yani 7:1–14:31; Same 106:7, 21, 22) E via tautauvata ga kei na ka e yaco oya na veika e talanoataki ena Josua wase e 3. Me na liutaki ira na tamata ni Kalou o Josua, na isosomi i Mosese, mera takosova e dua na toloniwai ra qai gole yani ina Vanua Yalataki. A kaya o Josua: “Ni vakasavasavataki kemuni: ni na kitaka na cakacaka-mana [se, “cakacaka veivakurabuitaki,” NW] eso ko Jiova e na kemuni maliwa e na mataka.” (Josua 3:5) Na cakacaka veivakurabuitaki cava?
7 E tukuni ni a wasea rua na uciwai na Joritani o Jiova mera takoso rawa kina e vica vata na udolu na tagane, yalewa, kei na gone. (Josua 3:7-17) Ke da a tiko e kea meda raica ni sa tawase na uciwai ra qai takoso bula o ira oya, eda na qoroya dina na kena veivakurabuitaki! E laurai votu e kea na kaukaua ni Kalou ena veika e bulia. Ia ena gauna mada ga oqo—ena noda itabagauna—e yaco tale ga kina na veika vakatubuqoroqoro e via tautauvata kei na kena oya. Meda raica mada na Jope 37:5-7 me macala se cava na veika oya kei na vuna meda vakananumi ira kina.
8, 9. E dusia na cakacaka veivakurabuitaki cava na Jope 37:5-7, ia na cava meda vakasamataki ira kina oqori?
8 Kaya o Ilaiu: “Sa kurukuru vakurabui na Kalou e na domona; sa cakava na ka levu ko koya eda sa sega ni kila rawa.” Nona tukuna o Ilaiu ni “vakurabui” na veika e cakava na Kalou, na cava beka e vakasamataka tiko? A cavuta o koya na ucavulavula kei na bisa ni uca. Na ka oqo ena tarova na cakacaka i koya na dauteitei ena nona were. Ena gauna vinaka kina vua oya me vakananuma na cakacaka ni Kalou. De da sega ni dau teitei, ia eda na vakila kece na tau ni uca se na ucavulavula. Se da bula e vei, de na vakaleqa na noda cakacaka na ucavulavula se na uca. Vakaevei, eda dau tikica na gauna meda vakananuma kina na ka veivakurabuitaki vaka oya, kei na kedra ibalebale? O sa bau vakayacora mada oqo o iko?
9 Eda wilika ena Jope wase e 38, ni tiko tale ga vua na Kalou o Jiova na vakasama vata ga oya ni vakatarogi Jope ena so na taro bibi. Dina ni tarogi Jope na Dauveibuli, ia na taro oya era vakaibalebale tale ga ena noda itovo, noda bula tiko, kei na noda bula mai muri. O koya gona, meda raica mada se cava a taroga na Kalou, da qai vakasamataka se vauci keda vakacava oya, io meda cakava sara ga na ka e uqeti keda kina na Jope 37:14.
10. Dodonu me tarai keda vakacava na Jope wase e 38, ia na taro cava soti e votu kina?
10 E tekivu vaka oqo na wase e 38: “Sa qai vosa mai vei Jope ko Jiova mai na covulaca, ka kaya, Ko cei oqo sa vakabutobutotaka na lewa ena vosa sa sega ni vuku? Mo vauca mada vakatagane na tolomu: ni’u na vakataroga vei iko, ia mo vakatakila mai vei au.” (Jope 38:1-3) E vakamalumutaka na yalo i Jope oqo. E taura rawa kina ni sa tu oya o koya ena mata i koya e bulia na lomalagi kei vuravura, ni na saumitaro vua. Vinaka tale ga vei keda meda cakava oya vaka kina o ira eda bula vata. Sa qai kauta cake mai na Kalou na veika sa cavuta oti o Ilaiu. “Ko a tiko maivei ni ka’u a tauyavutaki vuravura? Mo tukuna mai, kevaka ko sa kila. Ko cei ka lewa na kenai vakarau, kevaka ko sa kila? Se ko cei ka dreta kina na dali i vakarau? Sa tauyavutaki e na dela ni cava? Se ko cei ka tea na kena vatu i tutu”?—Jope 38:4-6.
11. Na tikina cava soti eda liaca rawa mai na Jope 38:4-6?
11 A tu i vei o Jope—se o keda mada ga—ni sa buli o vuravura? O keda beka na daunipeleni eda pelenitaka na noda vuravura, da qai taurivaka na peleni oya meda vakadavora vakadodonu na tutuna vava me vaka ga e vakarautaki ena kena ivakarau? Sega! E sega ni se basika ena gauna oya na tamata. Na taro e taroga na Kalou e lai nanumi kina ni noda vuravura oqo e vaka na vale: “Ko cei ka tea na kena vatu i tutu”? Eda kila nida bula rawa tu ga e ke baleta ni rauta vinaka na yawa ni vuravura mai na matanisiga. Na kena levu e rauta vinaka tale ga. Ke a levu tale na vuravura, ena sowiri tiko ga kina na kasi na hydrogen, qai sega ni bula rawa kina e dua na ka. Macala vinaka e ke ni dua e vakadavora donu “na kena vatu i tutu.” E vakaevei, o Jope beka? O keda beka? Se na Kalou ga o Jiova?—Vosa Vakaibalebale 3:19; Jeremaia 10:12.
O Cei na Tamata e Sauma Rawa?
12. Na taro ena Jope 38:6 e vakavuna meda lai vakasamataka kina na cava?
12 A taroga tale ga na Kalou: “Sa tauyavutaki e na dela ni cava?” Na taro vakavure vakasama dina oya, se vakacava? Eda kila beka e dua na ka a lecava o Jope— na idre kei vuravura (gravity). Levu vei keda eda kila ni vakaitamera ni matanisiga e vaka tiko na idre e dreta na noda vuravura me tiko ga ena yavu vakaivakatakarakara sa tauyavutaki kina. Ia, e sega ga ni rawa ni tukuni nida sa kila na ka kece me kilai me baleta na idre kei vuravura.
13, 14. (a) Na cava sa na vakadinati ga me baleta na idre kei vuravura? (b) Me vakaevei na noda rai ena vuku ni ka e kauta cake mai na Jope 38:6?
13 A kaya e dua na ivola se qai tabaki ga oqo The Universe Explained (Sereki o Lomalagi Kei Vuravura) ni ‘dua na ka eda kila kece ena veika kaukaua e bulia na Kalou na idre kei vuravura, ia e lailai ga na noda kila se cakacaka vakacava na idre oqo.’ E kaya tale: “Dina ni sega ni raici se dewa mai vakacava na idre kaukaua kei vuravura, ia e kena irairai ni idre oqo e vukaca yani vakasauri na maliwalala. Ena veiyabaki wale tiko ga oqo, era kaya voli na saenitisi ni rairai vuka yani me vaka na ua na idre kaukaua kei vuravura, qai buli na ua oya mai na veika matailalai e yacana na gravitons . . . Ia e se sega ni vakadeitaki se ra tiko dina oqori se sega.” Vakasamataka mada na kena ibalebale.
14 Sa toso na vuku ena loma ni 3,000 na yabaki sa sivi, mai na gauna sara a se tarogi Jope kina o Jiova. Ia eda se sega ni vakamacalataka rawa vakamatata o keda, se o ira na kenadau, na idre kaukaua kei vuravura e tauri koya dei ena vanua e sowiri tiko kina, eda kila ga ni vanua e sowiri tiko kina e vu ni noda bula rawa tiko e ke. (Jope 26:7; Aisea 45:18) E sega ni tukuni meda sa lai vakadidiketaka vakatitobu na veika e se sega ni kilai me baleta na idre kei vuravura. Ia na noda vakananuma mada ga na dua na basoga ni cakacaka veivakurabuitaki oqo ni Kalou e dodonu me veisautaka na noda rai me baleti koya. Vakaevei, o dau qoroya na nona vuku kei na kilaka, o vakila ni bibi meda vulica e levu tale na ka me baleta na lomana?
15-17. (a) Na cava e kauta cake mai na Jope 38:8-11, e votu kina na taro cava soti? (b) Ena ka e baleta na noda kila na veiwasawasa kei na kedra ikotokoto ena dela i vuravura, na cava e vakadinati?
15 Tosoya tale nona vakatataro na Dauveibuli: “Ko cei ka sogolatia na wasawasa e nai sogo, ni sa loka, me vaka ni sa curu mai na kete? Ni’u a cakava na o me kenai sulu, kei na butobuto loaloa me kenai vau, ni’u a vakarauta na kenai yalayala, ka cakava na kenai vakadei kei na kenai sogo, ka kaya, Mo yaco mai kike, kakua ni sivia: ia me yala ga eke na nomu ua sa viavialevu?”—Jope 38:8-11.
16 E vauci ena sogolati ni wasawasa na vanua mamaca, na waitui levu, na di ni mati, kei na ualevu. Se tekivu ni naica na nona raica kei na nona vakadikeva na ka oqo na tamata? Vica na udolu na yabaki sa sivi—qai vakalevu sara ena senitiuri sa dromu. De o nanuma ni levu sara na ka e se vo me kilai me baleti ira e sa na macala edaidai. Ia, ena yabaki oqo, na 2001, ke o vaqaqa na ulutaga oya ena laibri lelevu se mo vakekeli ena Internet, e tawavakaiyalayala na itukutuku e kune kina, na cava o na kunea?
17 Ena dua na ivola e ciqomi vakalevu, o na wilika kina na ivakamacala oqo: “Makawa sara nodra vakadidike kei na nodra vatavatairalago voli na saenitisi ena nodra vaqaqa na kedra ikotokoto na yavu ni veivanua lelevu kei na vanua kikilo e wasawasa ena dela i vuravura, vaka kina na kedra ikotokoto na veivanua.” Ni cavuta oti ga na tikina oqo na encyclopedia oya, sa qai vakatura e va na ivakamacala, ia e kaya ni ivakamacala oqo e “dua ga vei ira na vica na vatavatairalago e tiko.” O na rairai kila ni vatavatairalago e “sasaga ni kena vakamacalataki e dua na ka e se sega ni tiko kece na kena ivakadinadina.”
18. Na cava o na vakadinata ni o wilika na Jope 38:8-11?
18 Sega li ni vakabibitaka oqori ni tarogi donu tiko na taro eda wilika ena Jope 38:8-11? Macala tu ga ni sega ni o keda eda vakavuna na kedra tu na veika oqori ena noda vuravura. Eda sega ni biuta na vula ena vanua e veirauti vinaka kina na kena idre ena cabe kei na siro ni ua e sega ni luvuca na noda baravi se me vakaleqai keda. O kila vinaka se o cei e cakava oya, o koya na Vu ni cakacaka veivakurabuitaki.—Same 33:7; 89:9; Vosa Vakaibalebale 8:29; Cakacaka 4:24; Vakatakila 14:7.
O Jiova ga e Vakavuna
19. Na vosa e tau vaka na serekali ena Jope 38:12-14 e kauta cake mai na cava e yacova tiko na noda vuravura?
19 O keda na tamata eda sega ni vakavuna na sowiri ni vuravura e vakaibalebaletaki tiko ena Jope 38:12-14. Na kena sowiri e vakavuna na kida ni mataka e dau totoka dina. Ni cabe na siga, sa qai laurai vinaka na vanua, me vaka ga na tete se tikiniqele e bulia cake vakamaqosa na dautulituli. Nida dikeva mada ga vakalailai na sowiri ni vuravura, eda qoroqoro dina nida raica ni sega ni rui totolo tale na sowiri oya, nida kila ni na rerevaki dina ke vaka kina. E sega tale ga ni sa rui malua na kena sowiri me na lai balavu kina na siga kei na bogi, qai vakavuna me sega ni bula rawa na tamata baleta ni sa rui sivia na katakata kei na batabata. Io meda marau ni sega ni dua na ilawalawa tamata, na Kalou ga, e lewa na sowiri ni vuravura.—Same 148:1-5.
20. O na sauma vakacava na taro era tarogi ena Jope 38:16, 18?
20 Vakasamataka mada oqo ni se baci tarogi iko na Kalou: “Ko sa curuma beka nai vurevure ni waitui? Se ko sa lako voli e na dreke ni wasawasa?” E sega mada ga ni rawa ni sauma vakaoti vei iko na taro oqori na dauniwasawasa! “Ko kila beka na kena raraba ni vuravura? Tukuna mai kevaka ko kila na ka kecega oqo.” (Jope 38:16, 18) O sa bau gade se vakasikova na veiyasa i vuravura kece, se dua mada ga na kena iwase levu? Ena vica vata beka na itabagauna ena tauri keda meda vakasikova kina na igadigadi kei na veivanua totoka kece ena noda vuravura? Ia sa ra na bau itabagauna wananavu dina oya!
21. (a) E vakavotuya beka na rai vakasaenisi cava na taro era tarogi ena Jope 38:19? (b) Mai na veika eda rawata ena vuku ni rarama, na cava sa dodonu ga meda cakava?
21 Raica tale ga oqo na taro titobu e kune ena Jope 38:19: “Sa evei na gau ni sala sa tiko kina na rarama? Ia na butobuto, sa evei na kena vanua?” De dua o sa na kila makawa ni dau nanumi tu ni rarama e toso me vaka na ua, me vaka na yavala ni wai ena tobu e kolotaki kina na vatu. Ia ena 1905, e vakamacalataka o Albert Einstein ni rarama e vaka na isoso se tikitiki ni igu. Vakaevei, sa sauma beka na taro oya? E taroga e dua na encyclopedia se qai tabaki ga oqo: “Vakaevei na rarama, e vaka na ua se dua na tiki ni igu lailai wale?” E sauma: “Kena irairai, ni [rarama] e sega ni dua vei rau oya, ni rau duidui sara na [ua kei na tiki ni igu lailai]. Na kena isau vinaka, ni rarama e sega ni dua vei rau oya.” Ia, eda se vakatakatai tiko ga (vakadodonu se sega ni vakadodonu) ena matanisiga, kevaka mada ga e se sega ni rawa vua e dua na tamata me sereka vinaka na cakacaka ni Kalou ena tikina oqo. Eda vakayagataka na kakana kei na kasi na oxygen era solia mai na kau ena vuku ni rarama. Eda wiliwili rawa, raica na matadra na wekada lomani, sarava na dromu ni matanisiga, kei na so tale. Mai na veika oqo, sa dodonu ga meda vakavinavinakataka na Kalou ena vuku ni nona cakacaka veivakurabuitaki, se vakaevei?—Same 104:1, 2; 145:5; Aisea 45:7; Jeremaia 31:35.
22. Na cava e kaya o Tevita ni vakananuma na cakacaka veivakurabuitaki ni Kalou?
22 Vakaevei na noda vakananuma na cakacaka veivakurabuitaki i Jiova, e kena inaki beka meda vaqoroqoroya wale ga se da vakadrukai kina? Sega. A vakadinata na daunisame makawa ni dredre vua me kila vinaka me qai sereka na cakacaka kece ni Kalou. E vola o Tevita: “I Jiova na noqu Kalou, sa ka levu na nomuni cakacaka e veivakurabuitaki ko ni sa cakava, . . . kevaka ka’u via vakatusa ka tukuna, e dredre ni wili.” (Same 40:5) A sega ga ni kaya ni na galuvaka na cakacaka veivakurabuitaki oqo. E vakadinadinataka oya o Tevita ena vosa e cavuta ena Same 9:1: “Au na vakavinavinaka vei Jiova e na yaloqu taucoko; au na tukuna kecega na nomuni cakacaka e veivakurabuitaki.”
23. Na cava o na cakava ena vuku ni cakacaka veivakurabuitaki ni Kalou, ia o na veivukei vakacava?
23 Dodonu tale ga me uqeti keda oya, se vakacava? Nida qoroya na cakacaka lagilagi ni Kalou, ena sega li ni uqeti keda oya meda tusanaki koya, kei na veika sa cakava oti, vaka kina na veika ena qai cakava? Na kena isau sa macala tu—meda “tukuna na nona lagilagi ki na veimatanitu, na nona cakacaka mana vei ira na veimataqali kecega.” (Same 96:3-5) Io, eda vakaraitaka nida marautaka na cakacaka veivakurabuitaki ni Kalou ena noda vunautaka yani na veika eda sa vulica me baleti koya. Kevaka sara mada ga eda vunau vei ira era sega ni vakabauta na Dauveibuli, o cei e kila, de ra na via vaqaqa se o cei na Kalou mai na noda ivakamacala e matata qai veivakauqeti. Sega ni o koya wale ga oya, de ra na via vuli sara mera sokaloutaki koya e “bulia na ka kecega,” o koya sa cakava na cakacaka veivakurabuitaki, o Jiova.—Vakatakila 4:11.
O na Sauma Vakacava?
• Ni o ciqoma na veisureti ena Jope 37:14, na cakacaka cava soti ni Kalou o na vakasamataka?
• Na cava e so na ka e cauraki ena Jope wase e 37 kei na 38 e se sega ni vakamacalataka rawa vakaoti na saenisi?
• Na cava sara mada e lomamu me baleta na cakacaka veivakurabuitaki ni Kalou, e uqeti iko oqori mo via cakava na cava?
[iYaloyalo ena tabana e 7]
O cei e sogolatia na wasawasa, me kua ni sivia na kena iyalayala?
[iYaloyalo ena tabana e 7]
O cei sa sikova oti na igadigadi totoka kece e vuravura e bulia na Kalou?