Na Rarawa ni Kawatamata

“KEMUNI NA KALOU, ENA VUKU NI CAVA?” Oqori na imatai sara tu ga ni ulutaga ni dua na niusiveva volitaki vakalevu ena gauna e oti kina e dua na uneune levu mai Esia Lailai. E toka vata kei na dua na itaba ni dua na tamanigone e vakilai votu vua na rarawa ena nona keveti luvena yalewa tani tiko mai ni sa mavoa tu ena bale ni nodratou vale.

E sega ni tukuni rawa na levu ni rarawa, kei na drodro vakayauyau ni wainimata e kauta mai na ivalu, na dausiga, na mate veitauvi, kei na leqa tubukoso, ra qai sega ni wili rawa o ira na mate kina. Bau tale ga kina na rarawa era sotava na kucuvi, na nodra rarawa na gone era tulivaki, kei na rarawa e vu mai ena ivakarau kaukaua tale e so. Vakasamataka mada na levu ni mavoa kei na mate e vu mai ena vakacalaka. Vakacava tale na vica vata na bilioni era yaluma tu ena vuku ni tauvimate, qase, kei na nodra takali na wekadra lomani.

Na rarawa levu duadua e yaco ena ika20 ni senitiuri. Tekivu mai ena 1914 ina 1918, era mate ena iMatai ni iValu Levu e voleka ni tininamilioni na sotia. Era kaya e so na daunitukutuku makawa ni via vaka tale ga oya na kedra iwiliwili na lewenivanua era mate kina. Ena iKarua ni iValu Levu, rauta ni 50 na milioni na sotia kei ira na lewenivanua era mate, bau kina e vica vata na milioni na marama, na gone kei na kena turaga era welewelei sara tu ga. Ena loma taucoko ni senitiuri sa oti, e vica vata tale na milioni era mate ena labakawa, na tiko yavavala, na veicati vakamatatamata, na viakana, kei na bula dravudravua. E nanuma na Historical Atlas of the Twentieth Century ni sivia na 180 na milioni na tamata era mate ena “ituvaki rarawataki vaka oqori.”

Na matetaka levu na Spanish influenza e veitauvi ena 1918 kei na 1919 era mate kina e 20 na milioni. Ena loma ni 20 na yabaki sa oti oqo, e rauta ni 19 na milioni era mate ena AIDS, e 35 tale na milioni e sa tu vei ira na kena manumanu lalai. Vica vata na milioni na gone sa sega tu na nodra itubutubu nira sa mate ena AIDS. Dua tale ga na ka na kedra iwiliwili na gonelalai era mate tiko ena AIDS, baleta ni vakataka vei ira o tinadra ena gauna era tiko bibi kina.

E levu tale na ka rarawa era sotava na gone. E kaya na Manchester Guardian Weekly mai Igiladi ena itukutuku e taura mai ena United Nations Children’s Fund (UNICEF), ni mai cava na 1995: “Ena loma ni tini na yabaki sa oti oqo e rauta ni 2 na milioni na gone era mate ena ivalu, 4-5 na milioni e vakaleqai na tikiniyagodra, e 12 na milioni na sega nodra vale, e sivia na 1 na milioni na gone luveniyali era sa veitawasei tu kei na nodra itubutubu kei na 10 na milioni e vakaleqai nodra vakasama.” Me kena ikuri, rauta ni 40 ina 50 na milioni na vakalutu ena veiyabaki ena vuravura raraba!

Sa na Vakacava na Gauna Mai Muri?

Vuqa era sa raica rawa tu oqo ni na ca sara na gauna mai muri. Era tukuna e dua na ilawalawa saenitisi: “Na ka e cakava na tamata . . . ena rawa ni vakaleqa na bula ena vuravura, sa na sega kina ni rawa vua na vuravura me solia na veika me bula tiko ga kina na tamata me vaka na ka eda kila tu.” Era kaya tale: “Ena gauna mada ga oqo e dua mai na veiyalima na tamata era waloloi tu ni sega ni veirauti na ka mera kania, kei na dua mai na veiyatini e sa tarai ira tu na mate ni kana vakaca.” Era “veivakaroti raraba tale ga na saenitisi ina kawatamata me baleta na veika sa tu mai liu” ena nodra kaya: “E vinakati e dua na veisau levu ena ivalavala ni kena cicivaki na vuravura kei na veika bula era tu kina, ke vinakati me levei na leqa vakaitamera ena sotava na kawatamata, me levei tale ga kina na kena vakacacani na noda vuravura me sega ni vakavinakataki rawa.”

Na cava e vakatara kina na Kalou na rarawa sa sega ni taqei rawa kei na ivakarau ca? Ena walia vakacava? Ena gauna cava?

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 3]

E cake, idabedabe qiqi: UN/DPI Photo 186410C by P.S. Sudhakaran; e loma, gone waloloi: WHO/OXFAM; e ra, tagane suivotu: FAO photo/B. Imevbore