Sa Duatani na iValu Nikua
E DAU vakacaca sara vakalevu na ivalu. E vakacacani kina na nodra bula e levu na sotia, era bula rarawa tale ga kina na lewenivanua. Ia, ena vica na yabaki ga oqo, e laurai ni duatani sara na ivalu e sa yaco tiko. Ena sala cava?
E levu nikua era veivaluvaluti tiko ga vakalewenivanua vata—era veivala vakailawalawa. E dau dede cake na ivalu vaka oqo, qai tarai ira sara vakaca na lewenivanua, e yaco tale ga vakalevu na vakacaca ni vakatauvatani kei na nodra veivaluvaluti na veimatanitu. E kaya o Julián Casanova e dua na daunitukutuku makawa mai Sipeni: “Na nodra veivaluvaluti ga vakataki ira na lewenivanua e sa bau veivakalolomataki dina, e dave vakalevu kina na dra, era kucuvi na yalewa, era vakasaurarataki na lewenivanua mera toki, qai ca sara na laba kawa e yaco kina.” E vakadinadinataki gona ni veivakamatei vaka oqo ena taura e dua na gauna balavu me qai vakavinakataki tale.
Ni mai cava na iValu ni Veisavosa, sa lailai sara nodra veivaluvaluti na dui matanitu. “E tolu wale ga na veivaluvaluti lelevu e yaco ena yabaki 1990-2000 era ivalu ni duidui matanitu, na kena vo era ivalu sara tiko ga ni lewenivanua,” e volaitukutukutaka na Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI).
E rairai sega so sara ni vakarerevaki nodra veivaluvaluti na lewenivanua qai sega tale ga ni dau kauaitaki vakalevu na nodra vola na tabana ni itukutuku e vuravura, ia sa bau dua na ka na levu ni rarawa kei na vakacaca e yaco kina. Era dau mate sara ga kina e vica vata na milioni. Ena 20 na yabaki sa oti, e rauta ni lima na milioni era mate ena tolu ga na vanua e yaco tiko kina na veivaluvaluti vakalewenivanua—mai Afghanistan, Democratic Republic of Congo kei Sudan. Ena Balkans, na kaukaua ni nodra veivala vakayavusa era mate kina e lewe 250,000, vaka kina e Colombia nira mate e 100,000 ena nodra veivaluvaluti tiko ga na ilawalawa batikadi.
E vakilai vakalevu vei ira na gone na ca ni veivaluvaluti vakalewenivanua vata. E kaya na United Nations High Commissioner for Refugees nira mate e sivia e rua na milioni na gone ena veivaluvaluti vaka oqori ena tini na yabaki sa oti. E ono tale na milioni era vakamavoataki kina. Sa qai tubu tiko ga na kedra iwiliwili na gone era curu tiko ena ivalu. E kaya e dua na sotia gone: “Era vakavulici au. Era solia vei au e dua na dakai. Au vakayagataka na wainimate gaga. Au vakamatea e levu. Oqo wale ga na ivalu . . . Au na muria ga na ivakaro e tau. Au kila ni ca. Niu a sega ni via cakava.”
E levu na gone era bula tu ena vanua sa matau tu kina na veivaluvaluti vakalewenivanua, era sega ni kila na bula veisaututaki. Era bula ena vanua sa ra vakarusai tu kina na koronivuli, qai yaco ga na veivosaki ena gusu ni dakai. E kaya o Dunja e yabaki 14: “E levu na tamata era sa vakamatei . . . Sa sega ni dau rogo na nodra tagi na manumanu vuka, baleta ni sa dau rogo ga na nodra tagi na gonelailai e sa yali na tinadra, tamadra, tacidra, se ganedra.”
Cava e Vakavuna?
Na cava sara mada e vakavuna tiko na veivaluvaluti vakalewenivanua vaka oqo? E dau vu mai na veicati vakayavusa, vakamataqali vata, na lotu, na kena sega na lewadodonu, kei na leqa ni veika vakapolitiki. E dua tale ga na vuna levu na kocokoco—na kocovi ni veiliutaki kei na ilavo. Ena vuku gona ni kocokoco oqo, era dau bukana kina na veicati na iliuliu vakapolitiki e qai dau kacabote ena veivaluvaluti. E kaya e dua na ripote e tabaka na SIPRI ni levu vei ira na vakaitavi ena ivalu “era via rawaka ga.” E kuria na ripote oya: “E duidui na sala era vakaraitaka kina na nodra kocokoco, dua oya na nodra veivolitaka na iliuliu ni mataivalu kei ira na iliuliu vakapolitiki na daimani, dua tale na nodra dau butako ena veikorokoro na itabagone vakaiyaragi.”
Na kena sa volitaki tu ga ena isau lailai na dakai era sa qai mate ga kina e levu. E rauta gona ni 500,000 era mate kina ena veiyabaki, vakalevu o ira na yalewa kei na gone. Ena dua na vanua mai Aferika, e rawa ni voli na mataqali dakai na AK-47 ena isau ni dua wale ga na toa. E ka ni rarawa, ni so na vanua e sa via tautauvata ga na levu ni toa kei na levu ni dakai e tiko kina. E kainaki ni sa tiko e vuravura raraba e 500 na milioni na dakai—ke wasewasei vei ira kece na bula tiko e vuravura, e cakacakataki ni—1 na dakai vei ira na veiya12 na tamata.
Ena kilai tani beka na ika21 ni senitiuri ena vuku ni veivaluvaluti vakalewenivanua? E rawa beka ni muduki nodra veivaluvaluti na lewenivanua? Ena oti beka nodra veivakamatei tiko na tamata? Ena qai dikevi oqo ena ulutaga e tarava.
[[Katona ena tabana e 4]
Kena iTinitini Vakaloloma
E 90 na pasede ni lewenivanua era sega ni sotia era mate ena veivaluvaluti torosobu oqo. “E laurai kina ni levu na gauna era taketetaki sara tiko ga na gone, e nakiti nodra vakamatei, sega ni vakacalaka,” e kaya o Graça Machel, mai na United Nations Secretary-General’s Expert on the Impact of Armed Conflicts on Children.
Dua na sala era dau veivakacacani kina na mataivalu oya na kucu. Ena so na vanua e yaco tu kina na ivalu, era voleka ni kucuvi kece ga na goneyalewa era tiko ena koro era ravuta yani na dauvala. E nodra inaki mera veivakarerei se mera vakacacani na veiwekani.
E muria yani na ivalu na dausiga kei na tauvimate. Ni yaco na veivaluvaluti vakalewenivanua ena sega ni levu na vuata e tei qai lailai tale ga na ka e tamusuki, ena sega ni levu na veiqaravi vakavuniwai ke se bau tu e dua, ena sega tale ga ni yacovi ira na gadreva dina tu na veivuke na veivuke e dau cautaki mai vanua tani. E kaya e dua na vakadidike ena vuku ni dua na veivaluvaluti vakalewenivanua a yaco e Aferika, ni 20 na pasede era vakaleqai ena tauvimate, e 78 na pasede era mate ena viakana. E 2 ga na pasede era mate nira vala tiko.
Me kena ivakatautauvata ena veiya22 na miniti, ena vakayalia na yavana se nona bula e dua na tamata ni butuka na gasaukuro era bulu tu ena qele. Era kune ena sivia e 60 na vanua e rauta ni 60 ina 70 na milioni na gasaukuro bulu.
Era vakaukauataki na tamata mera biuta na nodra itikotiko. Ena veiyasa i vuravura, era sa tu kina e rauta ni 50 na milioni na isenivalu kei ira na vakaukauataki mera biuta na nodra vanua—veimama vei ira oqori era gone.
[iTaba ni Credit Line on page 2]
WAQANA: Tagane: Photo by Chris Hondros/Getty Images
[iYaloyalo ena tabana e 3]
Photo by Chris Hondros/Getty Images