iTalanoa ni Nona Bula
Cila na Rarama Vakayalo ena Tokalau e Loma
TALANOATAKA O NAJIB SALEM
Ena imatai ni senitiuri S.K., e cila na rarama ni Vosa ni Kalou mai na Tokalau e Loma me yacova na iyalayala kei vuravura. Ena ika20 ni senitiuri, e suka na rarama oya me vakararamataka tale na yasa ni vuravura oqo. Meu tukuna mada se yaco vakacava.
AU SUCU ena 1913 ena tauni o Amioun, ena vualiku kei Lepanoni. Oqo na iotioti ni yabaki ni bula vakacegu kei na nuidei ena vuravura, ni kacabote na iMatai ni iValu Levu ena yabaki e tarava. Ni cava na ivalu ena 1918, e lutu na ka vakailavo vaka kina na ka vakapolitiki e Lepanoni, e dau kilai tu me mataniciva ni Tokalau e Loma.
Ena 1920, ni sa dola tale na tabana ni vakau meli e Lepanoni, e yaco sara mai nodra ivola na kai Lepanoni era tu ena so tale na vanua. Dua vei ira na ivola e nodrau noqu momo o Abdullah kei George Ghantous. Erau volavola vei tamadrau, o Habib Ghantous, na tukaqu, rau qai tukuna vua na Matanitu ni Kalou. (Maciu 24:14) E vakalialiai o tukaqu ni talanoataka vei ira nona itokani ena tauni na ka erau vola mai na luvena. Sa ra qai vakauta na itukutuku lasu na lewenitauni ni rau kerea na luve i Habib me volitaka o tamadrau na qele, volia e dua na asa, qai lai vunau.
Tete ni Rarama
Ena yabaki e tarava, ena 1921, e lesu tale mai o Michel Aboud i Tripoli, e Lepanoni, a lai vakaitikotiko e Brooklyn, Niu Yoka, mai Mereke. Sa dua tu o koya na Gonevuli ni iVolatabu, na yaca era kilai kina na iVakadinadina i Jiova ena gauna oya. E dina ni levu na itokani kei na weka i Brother Aboud era sega ni taleitaka na itukutuku ni iVolatabu, ia e rua na turaga rogo erau qai ciqoma, o Parofesa Ibrahim Atiyeh, kei na vuniwainibati, o Hanna Shammas. E mani lomasoli o Vuniwai Shammas, me caka ena nona vale kei na valeniwai na soqoni vakarisito.
Au se gone ni rau veisiko mai o Brother Aboud kei Brother Shammas e Amioun, na vanua au tiko kina. E uqeti au dina nodrau veisiko, au mani tomani Brother Aboud kina ena cakacaka vakavunau. E 40 na yabaki neirau dau veitokani voli kei Brother Aboud ena cakacaka vakaitalatala me yacova nona mate ena 1963.
Mai na 1922 ina 1925, sa tete sara na rarama ni ka dina ena iVolatabu ina levu na veikorokoro ena vualiku kei Lepanoni. Era dau sota ena dua na vale e rauta ni 20 ina 30 mera veivosakitaka na iVolatabu, me vaka e dau caka vei keitou e Amioun. O ira na iliuliu ni lotu era dau talai ira mai na gone mera qiri kava ra qai kaikaila me vakacaraka neimami soqoni, e vakavuna neimami dau lai sota ena veipaini ena so na gauna.
Niu se gone, au dau gumatua ena cakacaka vakaitalatala kei na tiko ena veisoqoni vakarisito kece, sa mani yacaqu vou kina o Timoci. E vakaroti au na dairekita ni koronivuli meu kua tale ni lako “ena soqoni.” Niu sega ni muria na ka e kaya, au vakatalai tani kina mai koronivuli.
Vunau Ena Vanua Vakaivolatabu
Ni oti ga noqu papitaiso ena 1933, au veiqaravi sara vakapainia, na yaca era vakatokai kina na iVakadinadina i Jiova era cakacaka vakaitalatala vakatabakidua. Dina ni keimami le lailai, ia keimami vunau rawa ena levu na koro ena vualiku kei Lepanoni, keimami tarai Beirut tale ga kei na veitikotiko voleka me yaco sara ena ceva kei Lepanoni. Ena veiyabaki oya, keimami taubale se vodo asa me vakataki Jisu Karisito kei ira nona imuri ena imatai ni senitiuri.
Ena 1936, e gade mai Lepanoni o Yousef Rahhal, e iVakadinadina, e turaga tale ga ni Lepanoni sa vakaitikotiko mai Mereke ena vica vata na yabaki. E kauta tu mai na misini ni ivakatagi kei na rua na phonograph. Keirau vakadabera na misini ena lori na Ford ni 1931, qai keirau vakatagitaka yavoki ena loma taucoko i Lepanoni kei Siria, e vunautaki rawa kina na itukutuku ni Matanitu ni Kalou ena vanua yawa e so. E sivia e tini na kilomita na yawa ni vanua e rogoci rawa kina. Era kaba ena delavuvu ni nodra vale na tamata mera rogoca na ka era vakatoka me domo e lako mai lomalagi. Era biuta mai nodra cakacaka o ira ena iteitei ra qai toso voleka mai mera rogoca.
Dua vei ira na iotioti ni noqu lako vata kei Yousef Rahhal oya na neirau salavata i Aleppo, e Siria, ena vulaililiwa ni 1937. Ni bera ni lesu tale i Mereke, keirau lako mada i Palesitaina. E kea keirau sikova na korolevu o Haifa kei Jerusalemi, vaka kina na veikorokoro ena lomanivanua. O Ibrahim Shehadi e dua vei ira keirau sotava, au sa kilai koya tiko ni keirau dauveivolavolai. Sa toso sara nona kila na iVolatabu, rawa kina ni keitou salavata ena cakacaka vakaitalatala e veivale donuya neirau veisiko.—Cakacaka 20:20.
Dua na ka noqu via sotavi Parofesa Khalil Kobrossi, e lotu Katolika kaukaua sa vuli iVolatabu tiko kei ira na iVakadinadina i Jiova ena veivolavolai. A kila mada vakacava na itikotiko ni iVakadinadina e Lepanoni? Ena sitoa e Haifa, e ologa na itaukeinisitoa e so na iyaya nei Khalil ena pepa e basu mai ena dua na ivola ni iVakadinadina i Jiova. E volai tu ena pepa oya na neimami itikotiko. Keitou marautaka neitou sota, ia e muri ena 1939, e qai mai papitaiso e Tripoli.
Ena 1937, erau yaco mai e Tripoli o Petros Lagakos kei watina. Ena loma tale ni vica na yabaki, keitou tara e levu na yasa i Lepanoni kei Siria, keitou sikovi ira na tamata ena nodra vale ena neitou vunautaka na itukutuku ni Matanitu ni Kalou. Ni qai mate o Brother Lagakos ena 1943, sa ra kauta na iVakadinadina na rarama vakayalo ena levu na korolevu kei na veikorokoro e Lepanoni, Siria, kei Palesitaina. So na gauna, keimami dau vodo motoka se basi me keimami biubiu sara kina vakamataka ena 3 na kaloko, e rauta ni keimami le 30 me rawa ni keimami yaco ena vanua ribayawa.
Ena veiyabaki ni 1940, e vakadewataka kina vakaarapea na Watchtower o Ibrahim Atiyeh. Ni oti oya, au lavetaka sara e va na ilavelave ni ivoladraudrau, au vakauta vei ira na iVakadinadina e Palesitaina, Siria, kei Ijipita. Ena gauna oya donuya na iKarua ni iValu Levu, e saqati sara tiko vakaukaua na cakacaka vakavunau, ia keimami veitaratara tiko ga kei ira era lomana na ka dina ni iVolatabu ena Tokalau e Loma. Au mani droinitaka na mape ni korolelevu kei na veikorokoro, qai keimami saga mera rogoca na itukutuku vinaka.
Ena 1944, ni se vakacagau tiko na iKarua ni iValu Levu, au vakamautaki Evelyn, na luve i Michel Aboud na noqu itokani ena cakacaka vakapainia. E mani tolu na luve i keirau, e dua na yalewa kei na rua na tagane.
Cakacaka Kei Ira na Daukaulotu
Ni oti ga na ivalu, sa ra yaco mai e Lepanoni na daukaulotu ni imatai ni kalasi ni koronivuli ni kaulotu mai Kiliati. E tauyavutaki sara kina na imatai ni ivavakoso e Lepanoni, au lesi meu kena ivakatawa. Ia ena 1947, erau veisiko mai e Lepanoni o Nathan H. Knorr kei na nona sekeriteri, o Milton G. Henschel, rau qai vakayaloqaqataki ira na mataveitacini. Dede ga vakalailai sa ra yaco tale mai e so na daukaulotu, ra qai vukei keimami vakalevu ena tuvanaki ni cakacaka vakaitalatala kei na cicivaki ni soqoni ni ivavakoso.
Ena dua na ilakolako ina vanua ribayawa e Siria, e tusaqati keimami kina na kena bisovi. E beitaki keimami ni keimami veisoliyaka tiko na nodra ivola na ilawalawa na Saioni. Vaka tale ga oya ena 1948 nira vakatokai keimami na iliuliu ni lotu me keimami “Kominisi.” Ia keimami vesu qai vakatarogi ena gauna oya me rua na aua, e caka tale ga kina e dua na vakadinadina vinaka.
Kena itinitini, e qai kaya na turaganilewa e rogoca na kisi: “Dina niu cudruvi koya na bisovi e beitaki kemuni, e dodonu meu vakavinavinaka tale ga vua ni rawa kina nida mai sota, meu kila tale ga na nomuni ivakavuvuli.” E qai kere veivosoti ena vuku ni ka e yaco.
Ena ilakolako ena basi i Beirut ni oti tale e tini na yabaki, keirau veitalanoa sara tiko kei na turaga e dabe tikivi au, e idinia. Ni oti e vica na miniti nona rogoca tiko na noqu vakamacalataka na noda vakabauta, e kaya sara ni sa rogoca e dua na ka vaka oya vua na nona itokani mai Siria. O cei na nona itokani? Na turaganilewa e rogoca na neimami kisi ni veilewai ena tini na yabaki yani e liu!
Ena veiyabaki ni 1950, au sikovi ira na iVakadinadina e Iraki, au vunau tale ga kei ira e veivale. Au lako tale ga vakalevu i Joritani, vaka kina ena West Bank. Ena 1951, au dua vei iratou na va na iVakadinadina keitou lako i Peceliema. Keitou vakananuma e kea na iVakayakavi ni Turaga. Ena mataka ni siga oya era vodo basi ina uciwai na Joritani o ira kece era tiko ena soqo, era papitaiso kina e le 22 me vakaraitaka nodra yalayala vei Jiova. Gauna kece keimami tusaqati kina ena yasayasa oya, keimami dau kaya: “Keimami mai tukuna vei kemuni ni dua vei ira na nomuni cauravou ena Tui ni vuravura taucoko! Na cava oni rarawataka? Dodonu mo ni marau!”
Vunau Ena iTuvaki Dredre
Era lomavinaka, yalomalumalumu, ra qai dau veikauaitaki na tamata ena Tokalau e Loma. Levu era vakarorogo ni tukuni vei ira na itukutuku ni Matanitu ni Kalou. Io, e sega tale ni dua na ka e veivakabulabulataki mai na kena kilai ni sa vakarau vakayacori na vosa ni yalayala ena iVolatabu: “Na Kalou ena tiko vata kei ira [nona tamata]. . . . Ia na Kalou ena tavoya tani kecega na wai-ni-mata mai na matadra; ia ena sega tale na ciba, se na rarawa, se na tagi, ka na sega tale na vutugu: ni sa takali tani na ka makawa.”—Vakatakila 21:3, 4.
Au raica ni o ira era saqata na neimami cakacaka era sega ni kila na cakacaka keimami cakava kei na itukutuku keimami kauta voli. Levu sara na ka era cakava na iliuliu ni lotu ni Veivanua Vakarisito me keimami beci kina! Koya gona, donuya na veivaluvaluti vakalewenivanua e tekivu e Lepanoni ena 1975 qai sivia e 15 na yabaki na kena dede, era sotava kina na iVakadinadina e levu na dredre.
Dua na gauna, au a vuli iVolatabu tiko kei na vuvale eratou dau lako wasoma i lotu. Na toso ni nodratou vulica na ka dina ena iVolatabu e lai vakacudrui ira na iliuliu ni lotu. Dua gona na bogi, era veiuqeti na ilawalawa ni lotu ena yasayasa oya vei ira na lewena mera curuma vakaukaua nodratou sitoa na vuvale oqo. Era vakama na iyaya ni sitoa e rauta ni $20,000 na kena isau. Ena bogi vata ga oya, era mai vesuki au kina. Ia, au vakamacala rawa vua na nodra iliuliu niu kaya ni kevaka era lotu Vakarisito dina, ena sega ni voravora tu vaka oya nodra itovo. E mani vakarota me kele na motoka, qai kaya meu sobu.
Dua tale na gauna, eratou vesuki au e va na sotia. Ni oti nodratou veivakarerei, e qai veisau nona vakasama nodratou iliuliu a kaya tiko me vanai au, au mani sere. Rau sa tu e valeniveivesu e rua vei iratou ena vuku ni laba kei na butako, e rua tale erau totogimate.
So Tale na Gauna ni Vunau
Levu sara na gauna au vuka kina mai na dua na vanua ina dua tale. Dua na gauna niu vuka mai Beirut i Mereke, keirau dabe vata sara kei Charles Malek, na minisita vakacegu ni veika ni vanuatani mai Lepanoni. E vakatudaliga vinaka sara qai marautaka na veitikinivolatabu kece au wilika. E qai kaya ni vuli mai Tripoli, e nona qasenivuli kina o Ibrahim Atiyeh, na turaga a vakamacalataka vua na ka dina noqu momo! E kaya o Mr. Malek ni vakavulici koya o Ibrahim me doka na iVolatabu.
Ena dua tale na vuka, au dabe tikivi koya na mata ni Palesitaina ina Matabose Kei Vuravura. Au vunautaka sara vua na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou. E mani vakamacalataka vei au na vuvale nei tacina gone e Niu Yoka, au qai dau sikovi iratou. E tiko tale ga e dua na wekaqu e cakacaka ena vale ni Matabose Kei Vuravura mai Niu Yoka. Noqu sikovi koya ena nona valenivolavola ena dua na siga e taura e tolu na aua, au vunautaka rawa kina vua na ka e baleta na Matanitu ni Kalou.
Au sa yabaki 88 nikua, ia se rawa tiko ga niu qarava na itavi ena ivavakoso. Keirau se qaravi Jiova vata tiko ga kei watiqu, o Evelyn. Na luve i keirau yalewa e qai vakamautaka e dua na ivakatawa dauveilakoyaki ni iVakadinadina i Jiova, sa veiqaravi tiko vaqase ena dua na ivavakoso mai Beirut. Sa iVakadinadina tale ga na luvedrau yalewa. Na luve i keirau tagane e gone duadua erau iVakadinadina tale ga vakaveiwatini, vaka kina na luvedrau yalewa. Na luve i keirau tagane qase, sa bucini tu e lomana na vakabauta vakarisito, ia au nuitaka ni dua ga na gauna oqo ena ciqoma kina.
Ena 1933, au lesi meu veiqaravi vakapainia—na kena imatai ena Tokalau e Loma. Au sega tale ni raica e dua na ka e vinaka cake ena noqu bula mai na noqu qaravi Jiova ena painia ena loma ni 68 na yabaki sa oti. Sa qai dei ga na lomaqu meu muria tiko ga na rarama vakayalo e lako mai vua.
[iYaloyalo ena tabana e 23]
O Najib ena 1935
[iYaloyalo ena tabana e 24]
Ena motoka ni kakaburaki ena veiulunivanua mai Lepanoni, ena1940
[iYaloyalo ena tabana e 25]
E cake mai na imawi: o Najib, o Evelyn, na luvedrau yalewa, o Brother Aboud kei na luvena tagane qase o Najib, ena 1952
E ra (e liu): o Brother Shammas, Knorr, Aboud, kei Henschel ena vale nei Najib, e Tripoli, ena 1952
[iYaloyalo ena tabana e 26]
O Najib kei watina, o Evelyn