iTalanoa ni Nona Bula
E Tawanamaki na Veika Totoka Keirau Sotava ena Cakacaka i Jiova
TALANOATAKA O ERIC KEI HAZEL BEVERIDGE
“Au totogitaki iko me ono na vula e valeniveivesu.” E voqa tu ga e daligaqu na veivosa oya ena gauna au kau kina ina valeniveivesu mai Strangeways e Manchester, Igiladi. Oqori ena Tiseba 1950, au se qai yabaki 19 kina. Au qai bau sotava kina e dua na veivakatovolei levu ena noqu bula vakaitabagone—au bese ni curu ina mataivalu.—2 Korinica 10:3-5.
E SEGA ni dodonu meu vakaitavi ena mataivalu baleta niu dua na italatala vakatabakidua ni iVakadinadina i Jiova, ia a sega ni wiliki keimami na lawa e Igiladi me keimami italatala. Au mani bala duadua kina e valeniveivesu. Au nanumi tamaqu niu mai vesu tu e valeniveivesu.
O tamaqu a dua na ovisa ni valeniveivesu, e turaga ni Yorkshire qai dei ena nona vakabauta kei na nona ivakavuvuli. Ena vuku ni veika e dau sotava ena nona cakacaka ena mataivalu kei na valeniveivesu, e sevaki ira sara ga kina na lotu Katolika. A tekivu veitaratara kei ira na iVakadinadina ena itekitekivu ni veiyabaki ni 1930, na gauna a lai dolava kina na katuba me vakatalai ira—qai lesu mai sa kauta tiko mai e so na nodra ivola! E muri sa qai vakaikere ena ivoladraudrau na Consolation (sa Yadra! ena gauna oqo). Ena veiyabaki nira sikovi koya na iVakadinadina era dau uqeti koya me vakavoui na nona ikere. Niu se qai yabaki 15, a dua tale na nodratou veivosaki kei Tata, au tokoni iratou na iVakadinadina. Au tekivu vulica sara ga e kea na iVolatabu.
Au vakaraitaka noqu yalayala vei Jiova niu se yabaki 17, ena noqu papitaiso ena Maji 1949. Ena yabaki tiko ga oya au sotavi John kei Michael Charuk, rau se qai tuvaitutu oti ga mai na nodra koronivuli na daukaulotu mai Kiliati, rau qai lesi i Nigeria. Au drukataka dina na yalo ni kaulotu au raica vei rau. Se rau kila se sega, rau sa tugana sara tiko ga i lomaqu na yalo oya.
Niu vuli iVolatabu tiko, au sega tale ni qai galeleta na lai vuli ena univesiti. Ena loma ni dua na yabaki noqu biuta na neitou vale meu lai cakacaka ena kasitaba mai Lodoni, au vakila ni kevaka au na cakacaka tiko ga vakamatanitu au na sega ni cakava vinaka kina na noqu yalayala vua na Kalou. Na gauna au biuta kina na noqu cakacaka, a vakavinavinakataki au e dua keirau cakacaka vata, sa dede na nona cakacaka e kea, ena noqu biuta “na cakacaka vakamosi yalo oya.”
Ni bera oya au a sotava tale e dua na veivakatovolei—meu na tukuna rawa vakacava vei tamaqu niu sa via biuta na noqu cakacaka saumi meu lai cakacaka vakaitalatala vakatabakidua. Au qai tukuna vua na itukutuku bibi oqo ena dua na yakavi au gade kina e vale. Au a namaka me cudruvi au mai. Ia, au qai kurabuitaka na nona kaya: “O na tauca ga na vua ni nomu vakatulewa.” E lewe ni noqu ivolanisiga (diary) ena 1 Janueri, 1950: “Tukuna vei Tata na noqu via painia. Au kidroataka tale na nona rai vakayalomatua kei na nona yalo ni veivukei. Au tagi sara ga ni tarai au na nona yalovinaka.” Au mani cegu mai na cakacaka vakamatanitu, qai ciqoma na ilesilesi vakapainia.
iLesilesi Kei na “Vale”
Se baci vakatovolei tale na noqu yalodina vua na Kalou. Na vanua au lesi kina vakapainia, keirau na lai “vale” vata e Lancashire kei Lloyd Griffiths, e dua na itokani lotu Vakarisito mai Welesi. E yali na yaloqu ena levu ni noqu tatadrataka na vale oya, au yaco sara i Bacup, na tauni vakanomodi qai dau tauci uca. Au qai vakilai yaloqu ga ena gauna au raica kina ni vale oya e dua ga na ruku ni vale! Era veiqasiyaki kina na kalavo kei na kokoroti. Voleka sara niu veisautaka na lomaqu meu lesu i vale. Au mani masu lo meu vakaukauataki meu tutaka kina na ka ni bolebole oqo. Sega ni dede, au vakila na vakacegu, au rawa ni raica vakayalomatua kina na ituvaki oya. Ni oqo e noqu ilesilesi mai na isoqosoqo i Jiova. Au na nuitaki Jiova ga me vukei au. Dua na ka na noqu vakavinavinakataka niu vosota rawa na ituvaki oya, ni a rawa niu kalouca keu a soro koso!—Aisea 26:3, 4.
A rauta ni ciwa na vula na noqu vunau voli e Rossendale Valley, na vanua e dredre kina na bula vakailavo, ni bera na noqu bala i valeniveivesu niu bese na curu ena mataivalu. Ni oti e rua na macawa na noqu curu tu ena valeniveivesu mai Strangeways, au toki sara ina valeniveivesu mai Lewes ena dua na baravi ena ceva kei Igiladi. Yaco me keitou le lima na iVakadinadina e kea, keitou mani vakananuma vata kina na iVakananumi ni mate i Karisito ena loma ni valeniveivesu.
A mai sikovi au vakadua o Tata. A vakatovolei e kea na nona dau dokai koya—e dua na ovisa ni valeniveivesu kilai levu e mai sikova na luvena e kaivesu! E tarai au dina na veisiko oya. Au qai suka ena Epereli 1951.
Noqu suka mai Lewes, au vodo sitimanivanua sara i Cardiff, Welesi, e nodra iliuliu tiko ni ovisa ni valeniveivesu e kea o tamaqu. Au ulumatua vei keitou na le va na gone—le tolu na tagane qai dua na gane i keitou. Au vaqara cakacaka vagauna meu qaravi au kina ena noqu cakacaka vakapainia. Au mani lai cakacaka tu ena dua na sitoa ni isulu, ia e inaki ni noqu bula na cakacaka vakaitalatala vakarisito. Rauta na gauna vata oqo a biuti keitou kina o tina i keitou. A lako vakaca sara ga vei Tata kei keitou na gone, ni keitou se tiko ena yabaki 8 ina 19. E mosimosi dina na nodrau veisere na neitou itubutubu.
O Koya sa Kunea na Watina Vinaka . .
Era le vica vata na painia ena ivavakoso. Ena veisiga, e dua vei ira oqori na tacida yalewa e dau lako mai na qaranikoala mai Rhondda Valley me lai cakacaka, vaka kina na cakacaka vakavunau. Na yacana o Hazel Green—e dua na painia vinaka dina. A taura e liu vei keirau na dina o Hazel—ena veiyabaki ni 1920, erau dau tiko ena veisoqoni ni Gonevuli ni iVolatabu (vakatokai ena gauna oqo mera iVakadinadina i Jiova) na nona itubutubu. Ia, me talanoataka mada ga o koya.
“Au a sega ni taura vakabibi na iVolatabu me yacova na 1944, na gauna au qai wilika kina na ivola lailai na Religion Reaps the Whirlwind. A rawai au o tinaqu meu lako ina soqo ni tabacakacaka e Cardiff. Au sega ni kila e dua na ka mai na iVolatabu, ia au qai lai tu ena sitoa levu duadua ni volivoli qai taubena tu e dua na veva vavaku e volai tu kina na veisureti ina dua na ivunau. Au vosota rawa na nodra veivakatotogani na italatala ni lotu kei na so tale. Au papitaiso ena 1946 qai tekivu painia ena Tiseba ni yabaki oya. Ia, ena 1951 a basika e Cardiff e dua na painia gone, se qai suka mai valeniveivesu. Oya o Eric.
“Keirau dau lako vata ena vunau qai veimaliwai vinaka tale ga. E tautauvata na veika keirau lalawataka ena neirau dui bula—me vakaliuci na veika e vauca na Matanitu ni Kalou. Mani keirau vakamau ena Tiseba 1952. E sega soti ni levu na neirau ilavo ni keirau cakacaka vakapainia, ia e sega vakadua ni keirau leqa ena veika keirau gadreva. So na gauna e dau solia mai vakailoloma e dua na iVakadinadina na jamu se sovu ke sivia e volia tu—qai gauna sara ga keirau dau gadreva kina! E so na ka ni loloma vaka oya keirau dau marautaka vakalevu. Ia, e levu sara tale na ka totoka sega ni namaki keirau na qai sotava.”
Veisautaka na Neirau Bula na Ka e Tawanamaki
Ena Noveba 1954, keirau a sega ni namaka kei Hazel na ivola ni kerekere mai na valenivolavola ni tabana ni iVakadinadina i Jiova mai Lodoni, meu dua na ivakatawa dauveilakoyaki, ena sikova na ivavakoso ena veimacawa. Keirau a vakadeitaka ni vakau cala mai na ivola oya, keirau mani sega ni tukuna kina vua e dua ena ivavakoso. Ia, au a vakauta lesu niu sa vakalewena oti, keirau qai namaka tiko. Oti ga e vica na siga sa lesu mai na kena macala: “Lako mai Lodoni mo mai vuli”!
Ena valenivolavola mai Lodoni, au sega ni vakabauta niu se qai yabaki 23 ga meu sa mai maliwai ira na taciqu vakayalo ivakaraitaki vinaka, era duruvesi vakayalo—o Pryce Hughes, Emlyn Wynes, Ernie Beavor, Ernie Guiver, Bob Gough, Glynn Parr, Stan kei Martin Woodburn, kei na vuqa tale, e levu era sa mate. Era laiva e dua na yavu dei ni gugumatua kei na yalodina mai Peritania ena veiyabaki ni 1940 kei na 1950.
Cakacaka Vakaivakatawa Mai Igiladi —Sega Vakadua ni Vakavucesa
A tekivu na neirau veisiko ena vulaililiwa ni 1954/55, e taubisa kina na ucavulavula. Keirau a lesi i East Anglia, na vanua buca kei Igiladi e liwava na cagi batabata mai na wasawasa na North Sea. Ena gauna oya era le 31,000 wale ga na iVakadinadina mai Peritania. E dredre toka na veika keirau vulica ena neirau imatai ni tabacakacaka; qai sega tale ga ni rawarawa vei ira na mataveitacini keirau sikova. Niu se vou ena cakacaka oqo kei na noqu itovo sakasaka, era dau levaci au kina e so. Ena veiyabaki sa sivi, au vulica kina ni bibi cake na yalovinaka mai na cakacaka vinaka ra qai bibi cake na tamata mai na ituvatuva. Dina ga niu sega ni rawata ena so na gauna, au na saga tiko ga meu muria na ivakaraitaki i Jisu meu vakacegui ira na tani.—Maciu 11:28-30.
Ni oti e 18 na vula na neirau tiko mai East Anglia, keirau lesi sara ena vuaicake kei Igiladi, e Newcastle upon Tyne kei Northumberland. Au taleitaka na nodra veikauaitaki na lewenivanua ni vanua totoka oya. A vukei au vakalevu na nona veisiko na ivakatawa ni tikina, o Don Ward, mai Seattle, Washington, Mereke. A vuli mai Kiliati ena ika20 ni kalasi. Au dau kana uvi katakata niu vunau. A vakavulici au meu dau vosa vakamalua, cegu, qai veivakavulici na ka au tukuna.
Veisautaka na Neirau Bula e Dua Tale na Ka e Tawanamaki
A veisautaka tale na neirau bula na ivola keirau taura ena 1958. Keirau sureti me keirau lai vuli ena Koronivuli mai Kiliati e South Lansing, Niu Yoka, Mereke. Keirau mani volitaka na neirau motoka lailai na 1935 Austin Seven me voli kina na neirau tikite ni waqa i Niu Yoka. Keirau a tiko taumada ena soqo cokovata ni veimatanitu ni iVakadinadina i Jiova ena siti o Niu Yoka. Keirau lai painia vula ono i Peterborough, Ontario, ni bera ni keirau gole vaka ina ceva ina koronivuli mai Kiliati.
O iratou na qasenivuli o Albert Schroeder, e lewe ni iLawalawa Dauvakatulewa edaidai, o Maxwell Friend kei Jack Redford, erau sa mate. E veivakauqeti dina na maliwai ira na le 82 na gonevuli mai na 14 na veivanua. Keimami tekivu kila tale ga na nodra itovo vakavanua e so tale na gonevuli. Keimami raica rawa ena neimami maliwai ira na gonevuli e sega ni nodra na vosa vakavalagi na dredre ni kena vulici e dua tale na vosa. Ni oti na neimami vuli vula lima keimami lesi sara ina 27 na veivanua. Caka sara na tuvaitutu, ena loma ni vica ga na siga keirau sa tu ena siti o Niu Yoka, ena neirau waraka tiko na waqa na Queen Elizabeth, me kauti keirau lesu i Urope.
iMatai ni Neirau iLesilesi i Vanua Tani
Keirau lesi beka i vei? Potukali! Keirau yaco e Lisbon ena Noveba 1959. Sa qai vakatovolei e ke na neirau vakamatauni keirau ina vosa vou kei na itovo ni vanua vou. Ena 1959 era a le 643 na iVakadinadina gugumatua e Potukali, qai voleka nira le 9 na milioni na lewenivanua. Ia, e sega ni kilai vakalawa na neimami cakacaka vakavunau. E tu na neimami Kingdom Hall, ia e sega ni vakatakilakilataki e tautuba.
Ni vakavulici keirau oti ena vosa vakapotukali na daukaulotu o Elsa Piccone, keirau lai sikova kei Hazel na veivavakoso kei na iwasewase lalai e Lisbon, Faro, Evora, kei Beja. Ena 1961 sa tekivu yaco na veisau. Keirau vuli iVolatabu tiko kei na dua na gonetagane na yacana o João Gonçalves Mateus. Me vaka e dua na lotu Vakarisito a lewa o koya me tawaveitovaki ena veiqaravi vakamataivalu. Oti vakalailai ga oya au sa kacivi meu lai vakatarogi sara ena itikotiko liu ni ovisa. Cava tale! Oti tale e vica na siga sa tukuni mai ni soli vei keirau e 30 na siga me keirau biu vanua! Eratou sotava tale ga na noqu itokani daukaulotu o Eric kei Christina Britten, vaka tale kina o Domenick kei Elsa Piccone.
Au a kerea me keitou rogoci tale mada, qai mani keitou vakatarai me raici koya na iliuliu ni ovisa vakalecaleca. A vakamatatataka qai vakabibitaka na vuna e tukuni kina me keitou vakatalai tani qai cavuta e dua na yaca—o João Gonçalves Mateus—na noqu gonevuli iVolatabu! E kaya ni o Potukali e sega ni vakataki Peritania, ena sega ni vakatarai e dua me lewa ga na nona vakaitavi se sega. Mani keirau biuti Potukali kina, au sega tale ga ni veitaratara tale kei João. Ni qai oti tale e 26 na yabaki, dua na ka na noqu marau niu raici rau vakaveiwatini kei na tolu na luvena yalewa ena kena vakatabui na Peceli vou mai Potukali! A sega ni tawayaga na neirau cakacaka vakaitalatala e Potukali!—1 Korinica 3:6-9.
E vei na neirau ilesilesi e tarava? Keirau sega ni vakabauta! Na vanua voleka o Sipeni. Ena Feperueri 1962, e tonawanawa na mata i keirau ni keirau vodo sitimanivanua mai Lisbon me gole vaka i Madrid.
Vulica e Dua Tale na iTovo Vakavanua
Keirau vakamatauni keirau mai Sipeni ena ivalavala ni vunau kei na vakayaco soqoni vuni. E sega ni dau lakovi ena cakacaka vakavunau e rua na vale veitikivi. Ni keirau na vunau oti ena dua na vale, keirau na lako sara ina dua tale na basoganisala, ina dua tale na vale. Na sala oya e dredre kina vua na ovisa—se o ira na bete—mera kunei keirau. E tuvanaki vaka oya, ni keirau bula maliwai ira tiko na dauveiliutaki vakasaurara, na Fascist, ra qai lotu Katolika, qai vakatabui tale tu ga na cakacaka vakavunau. Baleta ni keirau vulagi, keirau taurivaka na yaca vakasipeni me keirau kua ni kilai kina. A yacaqu o Pablo, qai yaca i Hazel o Juana.
Oti e vica na vula mai Madrid, keirau lesi ina cakacaka vakaivakatawa e Barcelona. Keirau sikova e vuqa sara na ivavakoso ena korolevu, keirau dau vakayagataka e rua se tolu na macawa ena dua na ivavakoso. Na vuna e dede kina baleta ni keirau na sikova yadua na iwasewase ni vulivola me vaka ga e dua na ivavakoso, e rua na iwasewase lalai ena veimacawa.
Ka ni Bolebole Tawanamaki
Ena 1963 keirau a sureti me keirau cakacaka vakaivakatawa ni tikina e Sipeni. Mera qaravi na rauta ni 3,000 na iVakadinadina gugumatua, keirau na lakova na vanua taucoko, sikovi ira na ciwa na tabacakacaka era tiko kina. E guiguilecavi dredre e so na soqoni vakatabacakacaka keimami vakayacora vuni ena veikauloa volekati Seville, ena iteitei voleka e Gijon, kei na veiuciwai volekati Madrid, Barcelona, kei Logroño.
Niu qaqarauni ena cakacaka vakavunau, au dau dikeva vinaka na veitolonisala voleka meu vuni kina ke yaco e dua na leqa. Ena dua na gauna ni cakacaka vakavunau e Madrid, keirau a cakacaka tiko kei na dua tale na iVakadinadina ena tabavale e cake, keirau kidacala ni rogoca na qolou kei na kaila ena tabavale e ra. Ni keirau yaco e ra, era tu e kea e dua na ilala goneyalewa, era lewena na ilawalawa lotu Katolika e vakatokai na Hijas de María (O ira na Luveyalewa i Meri). Era vakaucacataki keirau tiko vei ira era tiko veitikivi. E dreve na neirau vakamacala vei ira, keirau kila ni na vinaka me keirau biubiu ni bera ni kunei keirau na ovisa. Keirau dro totolo yani!
Oya e so na yabaki veivakauqeti mai Sipeni. Keirau saga mera vakayaloqaqataki na mataveitacini e kea, wili kina o ira na painia lavotaki. Era bolea mera bala i valeniveivesu qai vakavuqa era vosota na nodra vakuai ira mai na so na ka me vunautaki ga kina na Matanitu ni Kalou kei na kena tauyavutaki qai tarai cake na ivavakoso.
Ena loma ni gauna oqo keirau rogoca kina e so na itukutuku rarawataki. Me vakamacalataka o Hazel: “Ena 1964 a mate kina o tinaqu, e dua na iVakadinadina yalodina. Au luvuci ena rarawa levu niu sega mada ga ni vakamoce vua. Oqori e dua na ituvaki e dau sotavi ena cakacaka vakaulotu qai vuqa era sotava tale ga.”
Galala Vakadua
Ni oti e vica vata na yabaki ni veivakacacani, ena Julai 1970 sa qai vakadonuya vakalawa na neimami cakacaka na matanitu e kena iliuliu o Franco. Keirau marautaka kei Hazel na dolavi ni imatai ni Kingdom Hall mai Madrid kei na kena ikarua mai Lesseps, Barcelona. Era dau vakayagataka na ivakatakilakila lelevu, ra qai dau cinavi tu. Keimami vinakata mera kila na tamata na neimami sa kilai vakalawa qai keimami na cakacaka tiko ga e Sipeni! Ena 1972, sa voleka ni 17,000 na iVakadinadina e Sipeni.
Ena gauna vata oqori au taura kina e so na itukutuku marautaki mai Igiladi. A sikovi keirau mai kina e Sipeni ena 1969 o tamaqu. Na levu ni nona drukataka na nodra kauaitaki koya na iVakadinadina e Sipeni, a lai tekivu vuli iVolatabu ni sa lesu i Igiladi. Ena 1971, a tukuni vei au ni sa papitaiso o Tata! Au luvuci ni keirau lesu ena gade i vale, sa cabora o koya na masu ni kana, ni sa mai dua na taciqu lotu Vakarisito. Sa 20 vakacaca na yabaki na noqu waraka voli me yaco mai na siga oya. Erau yaco me rau iVakadinadina ena 1958 na taciqu o Bob kei na watina o Iris. Na luvedrau tagane, o Phillip, sa veiqaravi tiko vakaivakatawa ni tabacakacaka mai Sipeni kei na watina, o Jean. E vakamarautaki keirau vakalevu na raica na nodrau veiqaravi tiko ena vanua totoka oya.
Na Ka Tawanamaki Keirau se Qai Sotava Ga
Ena Feperueri 1980, e dua na lewe ni iLawalawa Dauvakatulewa a sikovi Sipeni ena nona veisiko vakaivakatawa ni dua na iwasewase kei vuravura. Au kidacala ni vinakata me keirau cakacaka vata vakavunau. Au sega ni kila ni a sa vaqaqai au lo voli! Ena Sepiteba, keirau sureti me keirau toki ina itikotiko liu mai Brooklyn, Niu Yoka! Keirau kidacalataka. Keirau ciqoma na veisureti, dina ga ni na rarawataki nodra na biu tu mai na taci keirau mai Sipeni. Ena gauna oya era sa le 48,000 na iVakadinadina mai kea!
Ena gauna keirau biubiu kina, a solia vakailoloma vei au e dua na tacida e dua na kaloko lili e dau tawa ena taga. E ceuti toka kina e rua na tikinivolatabu—“Lucas 16:10; Lucas 17:10.” A tukuna o koya ni oya e noqu tikinivolatabu. E vakabibitaka na Luke 16:10 ni dodonu meda dina ena ka lailai, kei na Luke 17:10, e kaya nida “tamata tawa yaga,” oya na vuna ena sega ni dodonu meda vakalevulevui keda kina. Au raica rawa ni cava ga eda cakava ena cakacaka i Jiova e sa noda itavi oya me vaka e dua na lotu Vakarisito yalayala oti.
Tawanamaki na Noqu Vakabulai
Ena 1990, au sa tekivu vakila na leqa ni utoqu. Yaco na gauna meu vakayagataka na veiqaravi vakavuniwai e vakatokai na stent me dolava na salanidra sa tasogo tu. Ena loma ni gauna au malumalumu tu kina vakayago, e levu na sala e dau vukei au kina o Hazel, vakalevu e dau tubera na neirau kato kei na kato ni isulu niu sega ni rawata. Ena Me 2000, a vakacurumi vei au e dua na misini livaliva me vukea na pamu vinaka ni utoqu. Au vakila sara ga na veisau levu!
Ena 50 na yabaki sa sivi, keirau raica kei Hazel ni sega ni lekaleka na liga i Jiova qai dau vakayacori ga na nona inaki ena nona gauna lokuci, sega ni noda. (Aisea 59:1; Apakuki 2:3) Keirau marautaka e vuqa na ka totoka e tawanamaki ena neirau bula qai so keirau rarawataka, ia ena gauna kece oya e vakacegui keirau o Jiova. Ena itikotiko liu ni iVakadinadina i Jiova, keirau vakalougatataki ena veisiga na maliwai ira na lewe ni iLawalawa Dauvakatulewa. E vaka au se sega ga ni vakabauta ni keirau tiko dina e ke. Sa dua na isolisoli loloma vei keirau oqo. (2 Korinica 12:9) Keirau nuitaka ni na taqomaki keirau tiko ga o Jiova mai na ilawaki i Setani qai maroroi keirau me rawa ni keirau marautaka na siga ni nona veiliutaki dodonu ena vuravura taucoko.—Efeso 6:11-18; Vakatakila 21:1-4.
[iYaloyalo ena tabana e 26]
Na valeniveivesu mai Strangeways e Manchester, na vanua au tekivu cakacakataka kina na kequ itotogi
[iYaloyalo ena tabana e 27]
Keirau kei na neirau Austin Seven ena cakacaka vakaivakatawa ni tabacakacaka mai Igiladi
[iYaloyalo ena tabana e 28]
E caka vuni na soqo ni tabacakacaka mai Cercedilla, Madrid, Sipeni, ena 1962
[iYaloyalo ena tabana e 29]
Na neirau teveli ni cakacaka vakavunau e Brooklyn