iTalanoa ni Nona Bula

Kalougata ni Ciqoma na Veisureti i Jiova

TALANOATAKA O MARIA DO CÉU ZANARDI

“E kila o Jiova na ka e cakava. Kevaka sa sureti iko, e dodonu mo ciqoma.” Na vosa oqo i tamaqu se kaya ena 45 na yabaki sa oti, e vukei au meu ciqoma na imatai ni veisureti mai na isoqosoqo i Jiova, meu veiqaravi vakaitalatala vakatabakidua. Nikua, au se vakamuduotaka tiko ga na ivakasala oya, niu kalougata dina niu ciqoma na veisureti vaka oqo.

ENA 1928, e vakaikere o Tata ena ivoladraudrau Na Vale ni Vakatawa, mani taleitaka sara na iVolatabu. Ni tiko ena lomadonu i Potukali, e veitaratara rawa ga kei na ivavakoso ni Kalou ena ivola e taura ena meli kei na iVolatabu nei Tutu. Ena 1949, niu sa yabaki 13, keitou toki i Brazil, na vanua e cavutu mai kina o Nana, qai keitou vakaitikotiko ena taudaku ni korolevu o Rio de Janeiro.

Vakavica neitou lako ena nodratou valenilotu keitou tiko veitikivi, ni ratou veisureti. E dau tarogi iratou o Tata ena kama mai eli, na yalo, kei na vuravura​—eratou sega ni sauma rawa. “Me datou waraki ira ga na gonevuli dina ni iVolatabu,” e dau wewenigusu i Tata.

Dua na siga, e mai solia e vale e dua na turaga mataboko Na Vale ni Vakatawa kei na Yadra! E baci tarogi koya o Tata ena taro vata ga oya, ia e sauma sara vakavinaka mai na iVolatabu. Macawa e tarava, e sikovi keitou mai e dua tale na iVakadinadina i Jiova. Ni sauma oti e levu tale na taro, e tatau sara ni kaya ni na lako ena cakacaka vakavunau, qai taurivaka na Maciu 13:38 me vakaraitaka ni gadrevi me caka e vuravura raraba. Taro tale o Tata: “Au rawa tale ga ni lako?” E kena isau mai: “Io, sega ni dua na kena leqa.” Dua na ka neitou marau ni keitou sa kunea tale na ka dina ena iVolatabu! E papitaiso o Tata ena soqo ni tikina e tarava, sega ni dede au sa papitaiso tale ga, ena Noveba 1955.

Ciqoma na iMatai ni Veisureti

Oti e dua veimama na yabaki, au taura e dua na waqanivola levu, e masikuvui, mai na valenivolavola ni tabana ni iVakadinadina i Jiova mai Rio de Janeiro, au sureti tiko kina meu cakacaka vakavunau vakatabakidua. Sa tautauvimate o Nana ena gauna oya, au mani kerea kina na ivakasala nei Tata. “E kila o Jiova na ka e cakava,” e sauma mai ena yalodei. “Kevaka sa sureti iko, e dodonu mo ciqoma.” Sega ni bera au sa vakalewena sara na fomu, qai tekivu veiqaravi vakatabakidua ena 1 Julai, 1957. Na imatai ni noqu ilesilesi o Três Rios, na tauni ena yasana o Rio de Janeiro.

Taumada, era sega ni via rogoca na neimami itukutuku na lewenivanua e Três Rios ni keimami sega ni vakayagataka na ivakadewa ni iVolatabu vakatolika. E yaco na veisau ni keimami vuli iVolatabu kei Geraldo Ramalho, e lotu Katolika kaukaua. Ena nona veivuke, e dua rawa kina noqu iVolatabu e saini kina na bete ni vanua oya. Tekivu mai e kea, ni dua e via veitusaqati, au dau vakaraitaka ga nona saini na bete qai sega tale ni dua me taro. A qai papitaiso o Geraldo.

Dua na ka noqu marau ni caka sara ga ena lomadonu i Três Rios na soqo ni tabacakacaka, ena 1959. Na turaga ni ovisa mada ga a vuli iVolatabu tiko ena gauna oya, a bau tuvanaka me bau lili e loma ni tauni na tikinisulu e volai kina na porokaramu. Ni oti e tolu na yabaki ni cakacaka e Três Rios, au sureti ina ilesilesi vou e Itu, e toka rauta ni 110 na kilomita ena ra ni korolevu o São Paulo.

iVola Damudamu, Karakarawa, Dromodromo

Dua toka na vaqaqara vinaka keirau cakava, keirau kunea sara kei na kequ isa painia na itikotiko e lomadonu ni tauni keitou na tiko vata kina kei Maria, na yada dau loloma. E raici keirau o Maria me vaka na luvena dina. Oti ga vakalailai oya, e sikovi koya yani na bisovi ni lotu Katolika, qai kaya vua me talai keirau tani, ia e dei toka ga, ni kaya: “Gauna a mate kina o watiqu, ni sega ni bau cakava e dua na ka mo ni vakacegui au kina. Era vukei au o ira na iVakadinadina i Jiova oqo, dina ga niu sega ni lotu vata kei ira.”

Ena gauna vata oya, e kaya sara vei keimami e dua na marama ni tukuna e dua na bete ni lotu Katolika vei ira na lewenilotu mera kua ni ciqoma na ilavelave ni “ivola damudamu ni Tevoro.” Era kaya tiko na “Let God Be True,” na ivola vakaivolatabu keimami veisoliyaka tiko ena loma ni macawa. Nira sa “vakatabuya” na ivola damudamu na bete, keimami vakarautaka sara na iucu ni vunau me soli kina na ivola karakarawa (“New Heavens and a New Earth”). E muri, nira sa rogoca na bete na veisau, keimami lade sara ena ivola dromodromo (What Has Religion Done for Mankind?), kei na so tale. Kalougata ni levu na neimami ivola era duidui roka!

Ni oti e rauta ni dua na yabaki mai Itu, au taura na itukutuku au sureti kina meu lai cakacaka vakawawa e Peceli, na valenivolavola ni tabana ni iVakadinadina i Jiova mai Rio de Janeiro, ena vakavakarau ina soqo ni tikina. Au ciqoma ena marau.

So Tale na iTavi kei na Ka ni Bolebole

E sega ni oti rawa na cakacaka e Peceli, au marau niu vakaitavi ena sala cava ga e rawa. E veivakabulabulataki na dikevi ni tikinivolatabu ena veimataka kei na vulici vakavuvale ni Vale ni Vakatawa ena yakavi ni Moniti! E tarai au dina nodra masu mai vu ni lomadra o Otto Estelmann kei na so tale na lewenivuvale matua e Peceli.

Ni cava na soqo ni tikina, au sa vakarau sara meu lesu i Itu, ia au kurabui ni solia vei au o Grant Miller, na ivakatawa ni valenitabana na ivola meu sa lewe tudei ni vuvale e Peceli. Keirau rumu vata kei Sister Hosa Yazedjian, se veiqaravi tiko ga ena Peceli mai Brazil. Se lailai na lewe i Peceli ena gauna oya​—keimami le 28 ga​—qai keimami veivolekati.

Ena 1964, e mai vuli e Peceli o João Zanardi, na cauravou e cakacaka vakaitalatala vakatabakidua. E mani lesi voleka ga me ivakatawa ni tabacakacaka se ivakatawa dauveilakoyaki. So na gauna keirau dau sota ni mai biuta e Peceli nona ripote. E vakatara na ivakatawa ni valenitabana me mai vuli kei na vuvale e Peceli ena yakavi ni Moniti, e levu kina neirau gauna ni veivosaki. Keirau vakamau ena Okosita 1965. Au ciqoma ena marau na veisureti meu tomani watiqu ena cakacaka ni veisiko.

Ena veigauna oya na cakacaka ni ivakatawa dauveilakoyaki ena loma i Brazil e dau ka toka ni sasaga. Au na sega ni guilecava neirau sikova e dua na ilawalawa dautukutuku mai Aranha, ena yasana o Minas Gerais. Me keirau vodo sitimanivanua qai taubaletaki na vo ni gaunisala vata kei na neirau kato ni isulu, taipa, misini ni iyaloyalo veicavuyaki, kato ni ivola, kei na ivola. Keirau dau marau ni raici Lourival Chantal, na tacida sa kena turaga ni dau wawa tu ena siteseni me vukei keirau.

E dau caka na soqoni mai Aranha ena vale e saumi. Keirau dau moce ena rumu e muri. Ena dua na yasana e tu kina na buka ni vakasaqa, e dau vakatakatai tale ga kina na wai era tawana mai ena vokete na mataveitacini. Ena lomadonu ni veibitubitu e toka voleka, e keli tu kina e dua na qara me valelailai. E dau waqa tu ga na cina benisini ena bogi me cemuri ira na barber beetle​—na manumanu era vakadewa na mate na Chagas. Ena matakalailai sa dau loaloa tu ga na ucui keirau ena kubou. Levu na ka vovou keirau sotava!

Ni keirau veiqaravi tiko ena dua na tabacakacaka ena yasana o Paraná, keirau baci taura tale e dua na waqanivola levu, e masikuvui, mai na valenivolavola ni tabana. E dua tale na veisureti mai na isoqosoqo i Jiova​—me keirau lai veiqaravi e Potukali! E vakauqeti keirau na ivola me keirau vakasamataka na ivakavuvuli ena Luke 14:⁠28 kei na veika ena sotavi ni bera ni keirau vakadonuya na ilesilesi oqo, ni vakatabui tu kina na cakacaka vakarisito lako vata kei na nodra sa vesu e levu na mataveitacini tagane.

Keirau na lako beka ena vanua keirau na vakacacani kina? E kaya o João: “Kevaka era bula ra qai qaravi Jiova rawa ena yalodina na mataveitacini mai Potukali, na cava e dredre kina vei kedaru?” Au duavata kei koya niu vakasamataka na vosa ni veivakayaloqaqataki nei Tata: “Kevaka sa sureti kedaru o Jiova, e dodonu me daru ciqoma qai vakabauti koya.” Sega ni bera, keirau sa tu e Peceli mai São Paulo, me keirau waraka e so tale na ivakasala, kei na vakarautaki ni ka vakaivola ni neirau ilakolako.

João Maria kei Maria João

Ena 6 Sepiteba, 1969, e seredali mai na ikelekele ni waqa mai Santos ena yasana o São Paulo na neirau waqa na Eugênio C. Keirau yaco i Potukali ni oti e ciwa na siga. Taumada, e vica vata na vula neirau cakacaka kei ira na mataveitacini matua ena salatu qiqo e Alfama kei Mouraria, na tikina makawa e Lisbon. Era vakavulici keirau ena qaqarauni me keirau kua ni tobo totolo kina vei ira na ovisa.

E dau caka na soqoni vakaivavakoso e nodra vale na iVakadinadina. Nira via siqema na tiko tikivi keimami, e tokitaki sara na vanua ni soqoni me kua kina ni yanaraki na vale se ra vesu na mataveitacini. Na soqo ni tikina e dau vakatokai me vakatakakana, e dau caka ena Monsanto Park ena taudaku kei Lisbon, vaka kina e Costa da Caparica, ena veikau e baravi. Keimami vakaisulu ga vakaitaukei, ra qai yadra toka ena so na vanua o ira na dauveivuke. Ni basika e dua e via rivarivabitaki, ena tekivutaki sara e dua na qito, vakatakakana, se lagasere ni cumu.

Me vakadredretaka nodra kilai keimami na ovisa, keimami sega ni dau vakayagataka na yaca i keimami dina. Era kilai keirau na mataveitacini me o João Maria kei Maria João. E sega ni vakayagataki na yaca i keirau ena veivolavolai se ena dua na ivolatukutuku. E soli ga neimami naba yadua. Au saga sara meu kua ni nanuma na itikotiko ni dua na mataveitacini. Niu cakava oya, au na sega ni tukuna rawa nodra itikotiko kevaka au vesu.

E vakatabui na cakacaka, ia keirau yalodei kei João me keirau vakayagataka na galala cava ga me keirau vunau kina, ni keirau kila ni rawa ni keirau vesu ena dua ga na gauna. Keirau vulica me keirau vakararavi vua na Tama i keirau vakalomalagi, o Jiova. Ni neirau Dauveitaqomaki, e vakayagataka nona agilosi ena sala keirau vakila kina ni keirau “raici koya sara tiko [ga] na Kalou sa tabogo.”​—Iperiu 11:27, VV.

Dua na gauna ni caka tiko na vunau e veivalevale mai Porto, keirau sotava sara e dua na turaga e sureti keirau i loma ni nona vale. E vakadonuya sara na taciqu yalewa keirau cakacaka vata. Au sa mani muri koya yani. Au kidacala niu raica na itaba ni dua e vakaisulu tu ni mataivalu ena pasese. Na cava meu cakava? E kerei keirau na itaukeinivale me keirau dabe qai tarogi au: “O na vakadonuya me curu na luvemu tagane ena mataivalu kevaka e kacivi?” E bau wadrega toka na ituvaki oqo. Ni oti noqu masu lo, au sa qai sauma vakamalua: “Au sega ni vakaluveni, ia au vakabauta ni kevaka au tarogi kemuni ena taro vata oqo, ena tautauvata nodaru isaunitaro.” E galu sara. Au mani tomana: “Ia kevaka oni tarogi au se vakacava noqu rai ke yali o ganequ se o tamaqu, au rawa ni sauma baleta ni rau sa takali ruarua.” E tonawanawa na mataqu niu vosa tiko. Au raici koya ni sa vovoleka tale ga ni tagi. E kaya ni se qai mate ga o watina. E vakarorogo matua sara niu vakamacalataka vua na inuinui ni veivakaturi. Keirau tatau vinaka vua ni keirau biubiu, qai keirau laiva na vo ni ka ena liga i Jiova.

E vakatabui tu na cakacaka, ia era vukei ga na tamata lomadina mera kila na ka dina. Mai Porto, erau vuli kina o watiqu kei Horácio, e daunibisinisi, e laurai vua na toso. E muri, e mai vakabauti Jiova tale ga, qai papitaiso sara o Emílio na luvena tagane, e dua na vuniwai vinaka. E dina sara ni sega ni dua na ka e rawa ni tarova na yalo tabu i Jiova.

“Oni Sega ni Kila na Ka ena Vakatara o Jiova”

Ena 1973, keirau sureti kei João me keirau tiko ena soqo ni veimatanitu na “Divine Victory” e Brussels, mai Belgium. Vica vata na udolu na mataveitacini mai Sipeni kei Belgium era tiko, vaka kina o ira mai Mozambique, Angola, Cape Verde, Madeira, kei na Yatu Azores. Ena nona itinitini ni vosa, e qai vakabibitaka o Brother Knorr, mai na itikotiko liu mai Niu Yoka: “Ni qaravi Jiova tiko ga ena yalodina. Oni sega ni kila na ka ena vakatara o Jiova. De na caka na soqo ni veimatanitu e tarava e Potukali!”

E qai vakadonui vakamatanitu na cakacaka vakavunau e Potukali ena yabaki ga e tarava. E dina na ka e kaya o Brother Knorr, ni qai caka na imatai ni soqo ni veimatanitu e Lisbon ena 1978. Dua dina na itavi dokai me keimami yabe yani ena salatu e Lisbon, ni keimami vunau ni vakayagataki na placard, ivoladraudrau, kei na veisureti ina vunau soqovi levu! E yaco dina na ka keimami tatadrataka.

Keirau volekati ira sara na mataveitacini e Potukali, levu era bala e valeniveivesu ra qai mokulaki nira yalodina tiko ga. Keirau via veiqaravi tiko ga mai Potukali. Ia, a sega ni rawa. Ena 1982, e tauvi João na mateniuto, mani kaya mai na valenivolavola ni tabana me keirau lesu tale i Brazil.

Gauna Dredre

Dua na ka nodra veitokoni na mataveitacini ena valenivolavola ni tabana e Brazil ra qai lesi keirau me keirau veiqaravi ena ivavakoso o Quiririm, ena korolevu o Taubaté, ena yasana o São Paulo. E veisau sara vakalevu na bula nei João, mani yaco na gauna me sa tu ga e vale. Era dau mai vuli iVolatabu na tataleitaki e vale, caka kina na sota ni cakacaka vakavunau, vaka kina na vuli ivola ni ivavakoso. Na veika oqo e vukea me keirau kaukaua tiko ga vakayalo.

E cakava tiko o João na ka e rawata ena cakacaka i Jiova me yacova nona mate ena 1 Okotova, 1985. Dua na ka noqu rarawa, au via yalobibi sara, ia au yalodei meu tomana tiko ga noqu ilesilesi. Dua tale na ka ca e yaco ena Epereli 1986, ni voleka ni butakoci kece noqu iyaya ni vale. Au sa qai vakila vakadua ena noqu bula na galili kei na rere. Au vakavinavinaka ni rau sureti au e dua na veiwatini me keitou tiko vata vakalailai.

Na mate nei João kei na butako e tara sara ga noqu cakacaka vei Jiova. Au sa sega tale ni qai doudou ena cakacaka vakaitalatala. Ni oti noqu vola ina valenivolavola ni tabana na ka dredre au sotava, au taura sara na veisureti meu lai tiko vakalailai e Peceli me rawa niu tauri au vinaka tale. A dua dina na gauna marautaki!

Niu bulabula vinaka tale, au ciqoma sara na ilesilesi meu veiqaravi e Ipuã, na tauni ena yasana o São Paulo. Au ogaoga tu ga ena cakacaka vakavunau, ia e tiko na gauna au dau yalolailai kina. Ena gauna vaka oya, au dau qiri sara vei ira na mataveitacini ena ivavakoso e Quiririm, qai dau mai sikovi au e dua na vuvale me vica na siga. E dau veivakayaloqaqataki na veisiko vaka oya! Ena noqu imatai ni yabaki e Ipuã, e 38 na mataveitacini era lako sara mai vakayawa mera mai raici au.

Ena 1992, ni oti e ono na yabaki nona mate o João, au taura e dua tale na veisureti mai na isoqosoqo i Jiova, au sureti kina meu toki ina korolevu o Franca, ena yasana o São Paulo, na vanua au se cakacaka vakaitalatala vakatabakidua tiko ga kina. E vuavuaivinaka sara na cakacaka e ke. Ena 1994, au vuli iVolatabu kei na turaganikoro. Ena gauna oya, e valataka tiko kina e dua na idabedabe ena bose lawa e Brazil. Dina ni dau osooso, ia keirau vuli ga ena veiyakavi ni Moniti. Me kua ni dua e vakasosa, e dau bokoca laivi na nona talevoni. Au marau ni sa biuta na veika vakapolitiki, vaka kina ena veivuke ni ka dina, sa vinaka nona bula vakawati! E papitaiso kei watina ena 1998.

Niu raica lesu, au rawa ni kaya ni noqu bula ni cakacaka vakaitalatala vakatabakidua e yaga vakalevu qai dua na itavi dokai meu qaravi Jiova. Na ciqomi ni veisureti i Jiova mai na nona isoqosoqo sa vakalougatataki au dina. Ke na mani dua tale na veisureti ena gauna mai muri, au na tu vakarau meu ciqoma.

[iYaloyalo ena tabana e 25]

Ena 1957 niu tekivu cakacaka vakaitalatala vakatabakidua, o au nikua

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Noqu tiko ena vuvale e Peceli e Brazil ena 1963

[iYaloyalo ena tabana e 27]

Neirau vakamau ena Okosita 1965

[iYaloyalo ena tabana e 27]

Soqo ni tikina e Potukali ni se vakatabui tu na cakacaka

[iYaloyalo ena tabana e 28]

Vunau ena salatu e Lisbon, donuya na soqo ni veimatanitu na “Victorious Faith” ena 1978