Yavusa na Scythia​—Ra Kilai ena Dua na Gauna

SA YACO mai na nodra mataivalu na yavusa dau veitokiyaki, era muria mai na vanua kuvukuvu qai sinai vutuvutu na nodra taga ena itoki ni valu. Era lewa na vanua dravuisiga kece kei Eurasia rauta na 700 ina 300 B.S.K. Oti ga ra mai kawaboko yani​—ia era sa mai vakairogorogo tu ena ivolatukutuku ni kawatamata. E cavuti ira sara mada ga na iVolatabu. Era vakatokai mera kai Scythia (kai lekutu).

Ena vica vata na senitiuri, era dau yavokita na ilala dau veitokiyaki oqo kei na qele ni ose kila na vanua veico mai na veiulunivanua e Carpathia ena tokalau kei Urope me yacova na vanua e vakatokai nikua me tokalau ceva kei Rusia. Ena ikawalu ni senitiuri B.S.K., e a ravuravu na Empara kei Jaina o Hsüan, vakavuna kina mera toki ina yasayasa vakara. Nodra toki na kai Scythia, era ravuta qai cemuri ira na kai Cimmeria, era a lewai ira tu na Caucasus kei na yasana vaka ina vualiku ena Wasawasa Loaloa.

Era yanaraki Ninive, na koroturaga kei Asiria, o ira na kai Scythia ena nodra vaqara iyau. E muri, ra qai veitokoni tale kei Asiria mera ravuti Mitia, Papiloni, kei na so tani tale na veimatanitu. Na nodra ravuravu e yacova sara mada ga na vualiku kei Ijipita. A vakatokai na koroturaga kei Pecisani ena tokalau vualiku kei Isireli me o Scythopolis e rairai dusia na nodra a taukena tu na vanua oya o ira na kai Scythia.​—1 Samuela 31:11, 12.

Yaco na gauna, mera tawana na kai Scythia na veivanua dravuisiga e kilai tu nikua me o Romania, Moldova, Ukraine, kei na ceva kei Rusia. Era vutuniyau nira dauvolivolitaki ena kedra maliwa na kai Kirisi kei ira na dau tei sila ena vanua e kilai tu nikua me o Ukraine kei na ceva kei Rusia. Era dau volitaka na kai Scythia na sila, oni, kulinimanumanu, kei na bulumakau mera volia kina na waini mai Kirisi, isulu, iyaragi, kei na cakacakaniliga. Era kumuna rawa kina na iyau vakaiyanaqa.

Dauvodoose Vakadomobula

Era dau vakayagataka na ose na tamata ivalu ni vanua dravuisiga oqo, me vaka ga na nodra dau vakayagataka na kameli o ira na tamata era bula ena vanua dravuisiga. O ira na kai Scythia era dauvodoose ra qai vakayagataka duadua e liu na kena idabedabe kei na kena ibutubutu. Era kania na leweniose qai gunuva tale ga na kena sucu. Nira vakacaboisoro era vakayagataka tale ga na ose. Ni mate e dua na tamata ivalu ni kai Scythia, ena vakamatei tale ga na nona ose qai bulu ena ivalavala veidokai​—bulu vata kei na nona idrekedreke kece.

Me vaka ga e vakaraitaka na daunitukutuku makawa o Herodotus, era vakaitovotaki ira ena ivalavala vakadomobula, wili kina nodra vakayagataka na qavokavoka ni tamata era vakamatea me bilo ni gunu. Nira curubotea na nodra meca, era samuti ira ena iseleiwau kaukamea, na matau ni ivalu, na moto, kei na gasau ni dakaititi cogacoga me sea na kuliniyago.

Conaki Vinaka na iBulubulu me Tawamudu

O ira na kai Scythia era dau vakacuru, cakaisausau me veivakabulai, sokaloutaka na bukawaqa kei na dua na kalou yalewa. (Vakarua 18:10-12) Era raica na ibulubulu me nodra itikotiko na mate. Me yaga vua na kena itaukei sa mate, ena vakamatei tale ga na nona bobula kei na nona manumanu. E kena irairai ni gauna e mate kina e dua na turaga ena bulu vata na nona iyau kei ira na nona bobula mera na lai tomana nodra qaravi koya ena vanua e sa lako kina. Ena dua na ibulubulu ni turaga, e kunei ni lima na bobula eratou davo vakanayava tu vua na nodratou turaga, eratou tu vakarau me ratou veiqaravi.

E dau saulevu na veika e cabori ena soqo ni veibulu vei ira na iliuliu, na gauna era dau vakaloloku kina na kai Scythia, era na vakadrodroya na nodra dra qai kotiva na drauniuludra. A vola o Herodotus: “Era na cebeta vakalailai na daligadra, tasia na drauniuludra, tava wavoki na gauniligadra, vakamavoataka na yadredra kei na ucudra, ra qai cula na ligadra i mawi ena gasau ni dakaititi.” Kena veibasai, ena itabagauna vata oya a vakarota na Lawa ni Kalou vei ira na Isireli: “Mo dou kakua ni tavalaka na yagomudou e na vuku ni mate.”​—Vunau ni Soro 19:28.

Era biuta tu mai na kai Scythia e vica vata na udolu na suvasuva. E vuqa na iyaya e kune ena suvasuva e vakamacalataka na nodra bula e veisiga na kai Scythia. Ena 1715, sa tekivu kumuna kina na czar ni Rusia o Peter the Great (Pita na Kalevu) na veiyaya vaka oya, e kunei na veiyaya cacalivaliva oqori ena valenimaroroi iyaya makawa mai Rusia kei Ukraine. Na “manumanu ceuti” oqo e wili kina na ose, ikeli, manulevu, pusi, panther, elk, dia, bird-griffin, kei na lion-griffin (na manumanu vakaivakatakarakara e ceuti na uludra kei na yagodra ena duidui manumanu).

Na iVolatabu kei Ira na Kai Scythia

Na iVolatabu e cavuti ira ga vakadua na kai Scythia. Eda wilika ena Kolosa 3:11: “Sa sega kina ni nanumi se kai Jutia se kai tani, se cili se sega ni cili, na tawa vuku, na kai lekutu [se, “Scythian,” NW], na bobula, nai taukei: ia sa uasivi sara e na ka kecega na Karisito.” Na gauna e vola kina na yapositolo lotu Vakarisito o Paula na veivosa oya, na vosa vakirisi e vu mai kina na “Scythian” e sega ni vakaibalebaletaka e dua na matanitu, ia e baleta e dua na ilawalawa tamata e torosobu nodra itovo. A vakabibitaka tiko o Paula ni veivakauqeti ni yalo tabu i Jiova, se igu kaukaua, ena rawati ira sara mada ga na tamata vaka oqo mera sulumaka na ivalavala vakalou.​—Kolosa 3:9, 10.

E so na dauvakekeli era vakabauta na yaca Asikenasi e kune ena Jeremaia 51:27 e vakatautauvata kei Ashguzai mai Asiria, na yaca e dau vakaibalebaletaki ira na kai Scythia. E volai ena ivola qele na nodra veitokoni na ilawalawa tamata oqo kei ira mai Mannai ena nodra ravuti Asiria ena ikavitu ni senitiuri B.S.K. Ni bera nona parofisai o Jeremaia, dina ga nira a lako sivita na vanua o Juta na kai Scythia me ra lako yani ra qai lesu tale mai i Ijipita ia era a sega ni veivakatotogani. Oya na vuna era lomatarotarotaka kina e vuqa na dodonu ni nona parofisai nira a rogoca na nona parofisaitaka ni na vakacacani o Juta mai na tokalau.​—Jeremaia 1:13-15.

Era nanuma e so na vuku de rairai vakaibalebaletaki ira tiko na kai Scythia na ka e kaya na Jeremaia 50:42: “A nodrai yaragi na dakai kei na moto; era sa yalokaukauwa, a ra na sega ni yalololoma: a domodra, ena vadugu me vaka na wasawasa; era na vodo ose, ka lautuva vakaivalu, me ia nai valu vei iko, na goneyalewa ni Papiloni.” Ia na tikinivolatabu oqo, e vakaibalebaletaki ira ga na kai Mitia kei Perisia, ena nodrau kabai Papiloni ena 539 B.S.K.

A vakaturi tale ga ni “vanua nei Mekoki” e cavuti ena Isikeli wase e 38 kei na 39 me vakaibalebaletaki ira na yavusa na Scythian. Ia, e vakaivakatakarakara na “vanua nei Mekoki.” E vakaibalebaletaka sara ga na vuravura, na vanua a biu kina o Setani kei ira na nona agilosi ni oti na ivalu mai lomalagi.​—Vakatakila 12:7-17.

Era a vakaitavi na kai Scythia ena kena vakayacori na parofisai i Neumi me baleta na vuaviritaki i Ninive. (Neumi 1:1, 14) Era a yanaraki Ninive o ira na kai Kalatia, kai Scythia, kei ira na kai Mitia ena 632 B.S.K., vakavuna kina na nona rusa na matanitu o Asiria.

Kawaboko Vakasauri

Era sa kawaboko na kai Scythia, na cava na vuna? “Na kena dina, keimami sega ni kila na cava a yaco,” e tukuna na iliuliu ni dauvakekeli ni Ukraine. Era vakabauta e so na vuku, ni gauna e malumu sobu kina na nodra vakaqara iyau, era vakamalumalumutaki kina ena imatai kei na ikarua ni senitiuri B.S.K. vei ira e dua tale na ilawalawa vou dau veitokiyaki mai Esia​—o ira na kai Sarmatia.

So tale era nanuma na nodra kawaboko e vu ga mai na nodra veiqedravu vakayavusa. Era kaya tale e so nira na rawa ni kune na ivovo ni kai Scythia ena kedra maliwa na kai Ossetia mai Caucasus. Se donu oya se sega, era sa mai kilai ga na yavusa vakairogorogo oqo ena volaitukutuku ni kawatamata​—ni dau cavuti na kai Scythia e dau basika kina na vakasama ni dauveivakatotogani.

[Mape ena tabana e 24]

(Raica tale na ivola)

◻ Korolevu ena Gauna e Liu

• Korolevu ena Gauna Oqo

Danube

SCYTHIA ← SALA NI VEITOSOYAKI

• Kiev

Dnieper

Dniester

Wasawasa Loaloa

OSSETIA

Ulunivanua o Caucasus

Caspian Sea

ASIRIA ← SALA NI RAVURAVU

◻ Ninive

Taikirisi

MITIA ← SALA NI RAVURAVU

MESOPOTEMIA

BABYLONIA ← SALA NI RAVURAVU

◻ Papiloni

Uferetisi

MATANITU O PERISIA

◻ Susa

Persian Gulf

PALESITAINA

• Beth-shan (Scythopolis)

IJIPITA ← SALA NI RAVURAVU

Naile

Wasawasa Levu na Mediterranean

KIRISI

[iYaloyalo ena tabana e 25]

Era dau vala na kai Scythia

[Credit Line]

The State Hermitage Museum, St. Petersburg

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Era vutuniyau na kai Scythia nira volitaka nodra ivoli mera volia kina nodra cakacakaniliga na kai Kirisi

[Credit Line]

Courtesy of the Ukraine Historic Treasures Museum, Kiev