Ka ni Vuli Mai na iTukutuku Makawa kei Roma

“KEVAKA, sa vakatamata ga na noqu veivala kei na manumanu daukata mai Efeso.” So era nanuma ni vosa oqo ena 1 Korinica 15:​32, e kena ibalebale ni totogitaki na yapositolo o Paula me vala ena buturara ni vakatasuasua mai Roma. Se a vakaitavi kina se sega, a takalevu ena gauna oya na vala me yacova na mate ena buturara ni vakatasuasua. Cava e kaya vei keda na itukutuku makawa me baleta na buturara kei na qito e vakayacori kina?

Nida lotu Vakarisito, eda via moica noda lewaeloma me salavata kei na rai i Jiova, me vukei keda meda vakatulewataka na veika e vauca na veivakamarautaki nikua. Kena ivakaraitaki, dikeva mada na rai ni Kalou me baleta na itovo kaukaua, e laurai ena vosa: “Kakua ni vuvutaka na tamatai valavala vakasaurara ka mo kakua talega ni digitaka e dua na nona sala.” (Vosa Vakaibalebale 3:​31) Na ivakasala oqo a dusimaki ira tiko na lotu Vakarisito taumada ni levu era tiko veitikivi sa ra lai galeleta na qito vakadomobula e Roma. Nida dikeva na veika e caka ena qito vaka oqo, meda raica mada se cava eda na vulica kina na lotu Vakarisito nikua.

Erau veiwadravi tu ena lomanirara mai Roma e rua na dauvala vakaiyaragi. Ni tamela na iseleiwau ena isasabai ni rau sa vala, era dui kailavaka na sarasara na nodra qaqa. E dredre na vala oqo. Lakolako, sa kolotaka nona iyaragi qai tekiduru e dua vei rau ni sa mavoa, sa sega tale ga ni vala rawa, sa kila tu ni sa druka qai vakamamasu me lomani. Sa qai sivia ga na kaikaila. E so na sarasara era kailavaka me lomani, so tale me vakamatei. E coba kece na matadra vua na empara. E kila vinaka tu o koya na ka era vinakata e levu, e tu vua na kaukaua me vakabula na dauvala sa druka se ena dua ga na sikinala me vakamatei kina.

Era dau mateca na kai Roma na sara veivala. O na kurabui mo kila ni vala vaka oqo e dau caka ena nodra veibulu na tamata rogo. E vakabauti ni veisisivi oqo e tekivu mai na nodra dau vakacabori na tamata mei soro ena kedra maliwa na tamata era vakatokai mera Oscan se Samnite, sa ra tiko o ira oqo ena loma i Itali nikua. Na isoro e vakacegui kina na yalodra na mate. Na vala vaka oqo e dau vakatokai na munus, se “iloloma” (ke levu, munera). Na imatai ni qito e volaitukutukutaki e Roma a caka ena 264 B.S.K. eratou vala kina e tolu na isa dauvala ena makete ni bulumakau. A 22 na mataqali vala vaka oqo ena veibulu nei Marcus Aemilius Lepidus. Ena veibulu nei Publius Liciniu, e 60 na veisa era vala kina. Ena 65 B.S.K., e vakatalai ira e 320 na veisa o Julius Caesar ina rara ni veivala.

E kaya na dautukutuku makawa o Keith Hopkins: “Nodra veibulu na tamata rogo e dau toroicake kina na sasaga vakapolitiki, kei na qito e dau vakayacori ena gauna ni veibulu e bale tiko ina vakasama vakapolitiki . . . baleta ni kilai levu na mataqali qito oqo vei ira na dau veidigitaki. Io, na tete ni kena kilai na soqo ni veivala e vakavuna vakalevu nodra veisisivi vakapolitiki na liuliu kocokoco.” Ena veiliutaki i Augustus (27 B.S.K. ina 14 S.K.), sa yaco na munera me iloloma saulevu, mera vakalasai kina e le levu, era vakarautaka na iliuliu vutuniyau me toso kina nodra sasaga vakapolitiki.

Ira na Vakaitavi kei na Veivakavulici

O na rairai taroga, ‘O cei o ira na dauvala?’ Era a rairai bobula tu, kaivesu era totogi mate, vesu mai na ivalu, se tamata galala e dreti ira mai na talei ni qito, nodra via rogo se vutuniyau. Era vakavulici kece ena koronivuli e vaka tu na valeniveivesu. Na ivola Giochi e spettacoli (Qito kei na Sarasara) e kaya ni gauna era tereni tiko kina na dauvala e “yadravi ira sara tu ga na ivakatawa qai dau kaukaua nodra veivakadodonutaki, e raravisa na lawa e tau vei ira, qai vakauasivi na itotogi mosimosi . . . Na ka oqo e vakavuna nodra vakamatei ira ga, veivorati, se vakaduiduile.” Na koronivuli levu duadua ni dauvala mai Roma e tiko kina na bure e rawa nira tawana e rauta ni duanaudolu. E duidui na ka era kilai tani kina. So era vala nira vakayagataka na isulu ni vala, isasabai, kei na iseleiwau, so tale na lawa kei na moto mataitolu. So tani tale era terenitaki mera sota kei na manumanu kila ena dua tale na mataqali vala e vakatokai na vakasasa. A vakaibalebaletaka tiko beka o Paula na qito vaka oqo?

O ira na cicivaka na soqo e rawa nira kerea nodra veivuke na isoqosoqo e kumuni qai vakavulici ira na yabaki 17- se 18- mera dauvala. A bisinisi levu sara tu ga na veivoli tamata. Dua na soqo kilai a vakarautaka o Trajan me nanumi kina nona qaqa vakaivalu era vakaitavi kina e 10,000 na dauvala qai 11,000 na manumanu.

Dua na Siga ena Rara ni Vala

Na veimataka e dau soli vakatabakidua vei ira na dauvakasasa. Era na rairai tuiraki yani ina rara na veimataqali manumanu kila. Era taleitaka vakalevu na sarasara nodrau veisa na bulumakau kei na bea. Erau vesu vata me rau vala me yacova ni mate e dua, sa qai nona itavi na dauvakasasa me vakamatei koya e bula. E dau taleitaki tale ga nodrau sota na laione kei na taika, se elefaniti kei na bea. Era dau vakaraitaki ira na dauvakasasa nira vakamatea na manumanu kilai tani e kau mai na so tale na vanua e qali ina matanitu, veitalia na levu ni kedra isau​​—na lepate, rhino, hippopotamus, giraffe, hyena, kameli, wolifa, vuaka tagane, kei na antelope.

E guiguilecavi dredre na vakasasa ena totoka ni kena vakarautaki na rara. Na vatu lelevu, tobu, kei na vunikau e dau vakayagataki me vaka na irairai ni veikauloa. Ena so na rara, era rairai basika mai vakacalaka na manumanu kila, oqo nira laveti mai ena misini e ruku ni qele se ra curu mai ena yasa ni rara. Na nodra ivukivuki tale ga na manumanu e dau taleitaki, ia na veivakalolomataki e dau kilai tani kina na vakasasa.

Tarava oya na veivakamatematei. E dau sagai me caka dina sara ga. Na itukuni makawa e dau dramataki, era mate dina kina na vakaitavi.

Ena yakavi, era vala kina na dauvala e duidui, nodra iyaragi kei na iwalewale se ivakarau ni nodra vakavulici. Era dau vakaisulu me vakataki ira na kalou ni vuravura ni yalo e so vei ira na dau yarataki ira na mate.

Ira na Sarasara

E kaukaua dina nodra mateca na sarasara na veivala, era togoraki kina ena ikuita kei na kaukamea katakata na dauvala era malumalumu. Era na kailavaka na sarasara: “Cava e taqaya kina ni torova na iseleiwau? Cava sa rui ta kina vakamalua? Cava e sega ni mate ga kina? Kuitataki koya me vala tale! Mera vakasota vinaka mada, me lau e seredra na iseleiwau!” E vola o Seneca na daunipolitiki mai Roma ni dau kacivaki ena gauna ni vakacagicagi: “Ena so mada na vakamate tamata, me tomani tiko ga kina na veivakamarautaki!”

Sega kina ni kurabuitaki ni kaya o Seneca ni dau “raravisa vakalevu qai ca nona itovo” ni sa lesu ina nona itikotiko. Bibi meda vakasamataka na veika e kaya na dau sarasara oya. Era na vakatale beka ga oqo e so era dau sarasara ena so na qito nikua, mera “raravisa vakalevu qai ca nodra itovo”?

So era a rairai nanuma nira kalougata nira lesu rawa ina nodra itikotiko. Ni veiwalitaki empara Domitian e dua vei ira na sarasara, e tini yarataki kina mai na nona idabedabe qai kolotaki vei ira na koli. Ni lailai na tamata ca mera vakamatei, a lewa kina o Caligula mera vesu ra qai kolotaki vei ira na manumanu kila e dua na iwase ni sarasara. Ni sega ni cici vinaka na misini me vaka e namaka, a vakarota o Claudius mera vala ena rara ni veivala na mekeniki.

Nodra lomakatakata na sarasara e tini tale ga ena leqa kei na veibuturaki. E kasura na valenisarasara e toka ena vualiku kei Roma, ra qai mate kina e vica vata na udolu. E katuvu na veibuturaki ena gauna ni sarasara mai Pompeii ena 59 S.K. E kaya o Tacitus ni tekivu ga mai na veisa vosa nodrau katuvu na sarasara ena tauni oya kei ira mai na dua tale na tauni voleka, lai tini kina na veiviri ena vatu, qai vakacavari ena veita. Le levu era tatalaki se mavoa, levu tale ga era mate.

Ka ni Vuli

Ena soqo se qai oti ga oqo (Sangue e arena, “Dra kei na Nuku”) ena valenisarasara mai Rome e nanumi kina e dua na ka e rawa ni vulici mai na munera. E vakaraitaki kina na vidio ni vala kei na bulumakau, na veivacu, na vakarisekete ni nodra coqa na motoka kei na veitau motopai, nodra vala vakaveitalia na dauqito, kei na nodra veibuturaki na sarasara. E tini na soqo ni vakaraitaki na itaba mai macawa ni valenisarasara. Cava beka o nanuma era na kaya na vulagi? Le vica era vulica kina e dua na ka?

So na vanua nikua era takalevu kina na vakavala koli, toa, vala kei na bulumakau, kei na qito e vakayacori kina na itovo kaukaua. E vakaleqai na bula mera vakamarautaki kina na ilala vakaitamera ena veitau motoka kei na motopai. Qai vakasamataka na porokaramu ena retioyaloyalo e veisiga. Na vakatataro ena dua na vanua vutuniyau e laurai kina ni gone e dau sara retioyaloyalo e sa na rairai sarava e 10,000 na laba qai 100,000 na itovo kauakaua ni sa na yabaki tini.

Na marautaki ni sarasara e “sega ni salavata kei na lotu dina kei na vakarorogo vua na Kalou dina,” e kaya o Tertullian na dauvolaivola ena ikatolu ni senitiuri. E kaya nira tautauvata vinaka o ira na sarasara kei ira na laba. Vakacava nikua? Ena rairai taroga e dua, ‘Au marau niu raica na dra, mate, se itovo kaukaua ena retioyaloyalo se ena Internet?’ E bibi meda nanuma na ka e kaya na Same 11:5: “Sa vakatovolea na tamata yalododonu ko Jiova: ia na tamata lomaca kei koya sa vinakata nai valavala kaukauwa, sa cati koya na yalona.”

[Kato ena tabana e 28]

Vala me “Vakacegui Kina na Mate”

E kaya o Tertullian na dauvolaivola ni ikatolu ni senitiuri me baleta na vanua e vu mai kina na veivala vakadomobula: “Era nanuma na tamata ena gauna e liu ni mataqali qito vaka oqo e qaravi kina na mate, ni oti nodra vakamalumutaka ena itovo e sega soti ni ca. Ena gauna makawa, ena vakabauta ni vakacegui na yalodra na mate ena dra ni tamata, era cabori kina ena veibulu o ira era vesu mai se bobula era sega sara ni vinaka. E muri e vaka me vinaka ni tabonaki nodra veibeci nira cakava me ka ni lasa. Ni oti gona nodra rawata mera vakayagataka na iyaragi e tu ena gauna oya ra qai vakayagataka vinaka, era na vakavulici tale ga mera kila nira na vakamatei!​​—era na qai vakamatei ena siga ni veibulu lavotaki ena ibulubulu. Era vakila kina na tamata ena gauna makawa na vakacegu ni mate ni dua e labati. Oqo e itekitekivu ni munus. Lakolako sa lai tautauvata na ivakatagedegede ni nodra veivakalolomataki na sarasara kei na qito e vakaraitaki tiko; ni na sega ni marautaki na soqo, vakavo sara ke basuraki vakalalai na yago ni tamata vei ira na manumanu kila. Na veika e dulaki mera vakacegui kina na mate e dau okati me ivalavala ni veibulu.”

[iYaloyalo ena tabana e 27]

iSala kei na itataqomaki ni saulaca ni dauvala makawa

[iYaloyalo ena tabana e 29]

E sega ni donu vei ira na lotu Vakarisito taumada na soqo ni marau e vakaraitaki kina na itovo kaukaua. Vakacava o iko?

[Credit Line]

Boxing: Dave Kingdon/Index Stock Photography; car crash: AP Photo/Martin Seppala

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 26]

Phoenix Art Museum, Arizona/Bridgeman Art Library