Na “Septuagint”​—Yaga ena Gauna e Liu, Edaidai Tale Ga

E GOLE tiko ina nona vanua e dua na turaga rogo ni Iciopea ena nona ilakolako lesu mai Jerusalemi. A vodo qiqi tiko ena dua na sala e lomanivanua, qai wilika tiko vakadomoilevu e dua na ivolavivigi vakalotu. Ni vakamacalataki vua na ibalebale ni ka e wilika, e sega wale ga ni tarai koya ia e veisautaka vakadua na nona bula me tekivu mai na siga oya. (Cakacaka 8:​26-​38) A wilika tiko na turaga oya na Aisea 53:​7, 8, mai na imatai ni ivakadewa ni iVolatabu​—na iVolatabu Vakirisi, na Septuagint. E dua na itavi levu e cakava na ivakavakadewa oqo ena kena vakatetei na vosa ni iVolatabu ena loma ni vica vata na senitiuri, e mani vakatokai tu kina me ivakadewa e veisautaki vuravura.

A vakarautaki ni naica, kei na ituvaki cava a vakavuna na kena vakarautaki na Septuagint? Na cava a vinakati kina me dua na ivakadewa vaka oya? E yaga vakacava ena loma ni veisenitiuri? Ke tiko na ka e rawa ni vakavulica vei keda nikua na Septuagint, na cava beka oya?

Vakarautaki me Baleti Ira na Jiu Era Vosa Vakirisi

Ena 332 B.S.K., a cibitaki me dauniveisereki o Alekisada na Ka Levu ni curumi Ijipita, ni oti na nona vakavua na koro vakafinisia o Taia. Mani tauyavutaka e kea na korolevu o Alexandria, na koro a dauisakisaki ni vuku kei na vuli ena gauna makawa. Ni loma i Alekisada me vakatetea na ivakarau ni bula vakirisi ena veivanua kece sa vakavua, a lewa me sa tekivu vakayagataki na nodra vosa vakirisi na tauvanua (na Koine) me vosa ni nona vanua qali kece.

Rauta na ikatolu ni senitiuri B.S.K., sa ra lai vakaitikotiko i Alexandria e dua na iwase levu ni Jiu. Nira sereki na Jiu ena nodra a vesu tu mai Papiloni, e levu era a sosokumuni tu ga ena taudaku kei Palesitaina, o ira gona oqo era a qai gole mera lai vakaitikotiko i Alexandria. Ia, era se kila vinaka tu beka na vosa vakaiperiu? E kaya na ivolavosa na Cyclopedia i McClintock kei Strong: “Nira sereki na Jiu mai na tu vakavesu mai Papiloni, e kilai levu nira sa kila ga vakacaca na vosa vakaiperiu dina. Oya na vuna, ni dau qai wiliki na ivola i Mosese ena veivalenilotu mai Palesitaina, sa dau vakamacalataki vei ira ena vosa vakaaramea . . . E rairai ni a lailai sara na vosa vakaiperiu era kila na Jiu mai Alexandria; nira sa kila vinaka ga na vosa vakirisi ni koro oya.” E kena irairai gona, ni sa kena gauna vinaka oya e Alexandria me vakadewataki kina na iVolatabu Vakaiperiu ina vosa vakirisi.

O Aristobulus, e dua na turaga Jiu a bula ena ikarua ni senitiuri B.S.K., a vola na kena sa vakadewataki e dua na iwase ni lawa vakaiperiu ina vosa vakirisi, a vakacavari na kena cakacaka ena gauna ni veiliutaki i Ptolemy Philadelphus (285-​246 B.S.K.). Ia, e duidui na vakasama ena ibalebale ni “lawa” a cavuta o Aristobulus. E so era nanuma ni a vakaibalebaletaka tiko na Penitatuki, e so tale era nanuma de rairai na iVolatabu Vakaiperiu taucoko.

Se mani cava na kena dina, e kainaki nira a lewe 72 na Jiu vuku era a veitauriligataka na kena biu vakaivola na imatai ni ivakadewa ni iVolatabu, mai na vosa vakaiperiu ina vosa vakirisi. E muri, a qai tikici laivi na caca ni matanifika oya me sa dau tukuni ga nira lewe 70. Mani vakatokai kina na ivakadewa me Septuagint, e kena ibalebale na “70,” qai kilai ena matanivola na LXX, na ivolavolai ni 70 ena matanivola vakaroma. O koya gona, ni qai cava na ikarua ni senitiuri B.S.K., sa rawa ni wiliki ena vosa vakirisi na ivola kece ni iVolatabu Vakaiperiu. Sa mani vakatokai me Septuagint na iVolatabu Vakaiperiu taucoko sa vakadewataki ina vosa vakirisi.

Yaga ena iMatai ni Senitiuri

Era a vakayagataka vakalevu sara na Jiu era vosa vakirisi na Septuagint ni bera, vaka kina, ni donuya na gauna i Jisu Karisito kei iratou na nona yapositolo. Vei ira na Jiu, kei ira na tavuki ina lotu Vakajiu era a soqoni i Jerusalemi ena siga ni Penitiko 33 S.K., e levu era a cavutu mai ena yasayasa vakaesia, Ijipita, Lipea, Roma, kei Kiriti​—na veivanua era vosa vakirisi. E sega gona ni vakatitiqataki nira a dau wilika wasoma na Septuagint. (Cakacaka 2:​9-​11) Sa macala ni a veivuke vakalevu na ivakadewa oqo ena kena vakatetei na itukutuku vinaka ena imatai ni senitiuri.

E dua na kena ivakaraitaki, na nona a vunau na tisaipeli o Sitiveni vei ira na kai Kirini, Alekisadria, Silisia kei Esia, a kaya kina: “Sa qai talaki ko Josefa, me lakovi ko Jekope na tamana, kei ira kece talega na nona mataqali [mai Kenani], era sa lewe vitusagavulu ka lima.” (Cakacaka 6:​8-​10; 7:​12-​14) Ena iVolatabu Vakaiperiu, e kaya na Vakatekivu wase 46 nira a lewe vitusagavulu na iwiliwili ni matavuvale i Josefa. Ia e duidui e ke na Septuagint, e kaya nira a lewe vitusagavulukalima. E rairai gona ni a wiliwili tiko o Sitiveni mai na Septuagint.​—Vakatekivu 46:​20, 26, 27.

Ena ikarua kei na ikatolu ni ilakolako vakaulotu i Paula na yapositolo, a curu i Esia Lailai taucoko kei Kirisi, mani lai vunau kina vei ira e levu na kai Matanitu Tani era rerevaka na Kalou kei ira na “kai Kirisi era a lotu vaka-Jiu.” (Cakacaka 13:​16, 26; 17:4) A vakaitavi vakalevu sara na Septuagint ena nodra bau mai kila na Kalou o ira oqo, mera rerevaka, ra qai qaravi koya. Nira vosa vakirisi, a dau tautauri vakalevu mai kina o Paula, ena nona cavuqaqataka e so na tikina mai na ivakadewa oya ni vunau vei ira.​—Vakatekivu 22:18; Kalatia 3:8.

E rauta ni 320 na tikina ena iVolatabu Vakirisi Vakarisito e lavetaki vakadodonu mai na iVolatabu Vakaiperiu, ia ni wili vata kei na vanua kece e tokaruataki vakacaca kina na ivakamacala ena iVolatabu Vakaiperiu, e rairai rauta tiko ni 890. E yavutaki vakalevu oqo mai na Septuagint. E levu gona na ka e lavetaki mai na ivakadewa oya, sega ni iVolatabu Vakaiperiu, e mai tiki ni iVolatabu Vakirisi Vakarisito ceguvi vakalou. E vakavure vakasama oqo! Ni a tukuna tu mai vakailiu o Jisu na kena kacivaki na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou e vuravura raraba. (Maciu 24:14) Me rawa ni vakayacori oqo, sa macala ni na vakatara o Jiova na Vosa a uqeta na kena volai me vakadewataki ina vosa tale e so mera wilika rawa kina na veimatatamata e vuravura.

E Yaga Tale ga Edaidai

E se yaga tiko ga vakalevu edaidai na Septuagint, e dau vakayagataki me vakavotui kina na cala era vakacuruma vakasakasaka na daunilavelave ina iVolatabu Vakaiperiu era qai lavetaki ena veigauna e muri. Me kena ivakaraitaki, na itukutuku ena Vakatekivu 4:​8, e kaya: “A sa kaya vei Epeli na tacina ko Keni, Daru lako ki na were; ia ni rau a tiko e na were, sa qai tu cake ko Keni vei Epeli na tacina, ka vakamatei koya.”

Na iyatuvosa, “Daru lako ki na were” e sega ni kune ena iVolatabu Vakaiperiu ni ikatini ni senitiuri S.K. Ia e kune ena Septuagint makawa kei na so na ilavelave ni iVolatabu era se volai e liu. Ena iVolatabu Vakaiperiu, e tekivu toka na tikinivolatabu oqo ena vosa vakaiperiu e dusia na nona vakarau vosa e dua, ia e yala ga e kea, e sega ni lavetaka na ka a kaya o Keni. Na cava beka e lutu kina? Ena Vakatekivu 4:​8, erau koto veitaravi toka kina e rua na iyatuvosa e tini ruarua ena matavosa “na were.” E vakatututaka gona na Cyclopedia i McClintock kei Strong: “De rairai a veiseseyaki na mata i koya na daunilavelave vakaiperiu ni via [tauvata] toka ga na matavosa oqo . . . qai vakabibi ni rau itini ni rua na iyatuvosa e veitaravi.” E rawa gona ni a raica cala o daunilavelave, mani vakalutuka kina na imatai ni kena cavuti ena iyatuvosa, “na were.” Matata e ke, ni yaga vakalevu na Septuagint kei na ilavelave makawa ni iVolatabu era se tu, ena kena vakavotui na cala ena iVolatabu Vakaiperiu era qai mai lavetaki e muri.

Ena yasana kadua, e so tale ga na ilavelave ni Septuagint e kune kina na cala, ia e dau qai vakayagataki na iVolatabu Vakaiperiu me vakadodonutaka na cala. Ni veidutaitaki gona na iVolatabu Vakaiperiu, Vakirisi kei na ivakavakadewa tale e so, e votu kina na cala ni vakadewa kei na lavelave, me vakadeitaka ni na lavetaki vakadodonu tiko ga na Vosa ni Kalou.

E se maucokona vinaka tu ga nikua na ilavelave ni Septuagint mai na ikava sara ni senitiuri S.K. Ia, e sega ni kune ena ilavelave oqo kei na so na kena ilavelave a qai caka e muri na yaca ni Kalou o Jiova, e dusia na matuavosa vakaiperiu na Tetragrammaton (YHWH). Na ilavelave ni Septuagint oqo e vakaisosomitaka na vosa vakirisi ni “Kalou” kei na “Turaga” ena vanua kece e kune kina na matuavosa ni Tetragrammaton ena iVolatabu Vakaiperiu. Ia, e veivuke e ke na ka a kunei mai Palesitaina ena rauta na 50 na yabaki sa oti. E dua na ilawalawa era vakadidike tiko ena so na qaravatu e volekata na ra ni baravi ni Waitui Mate, ra qai kunea e so na tikitiki ni ivolavivigi kulinimanumanu ni nodratou ivola na 12 na parofita (mai vei Osea ina Malakai), era volai tu ena vosa vakirisi. E vakadeitaki ni a volai rauta na 50 B.S.K. ina 50 S.K. E laurai ena tikitiki ni ivolavivigi makawa oqo, ni sega ni vakaisosomitaki na matuavosa ni Tetragrammaton ena vosa vakirisi ni “Kalou” kei na “Turaga.” E macala gona ni a vakayagataki na yaca ni Kalou ena ilavelave taumada ni iVolatabu Vakirisi, na Septuagint.

Ena 1971, a vakadonui me tabaki na tikitiki ni dua na ivolavivigi kuta makawa (Fouad 266 papyri). E tiki ni Septuagint, a volai ena ikarua se imatai ni senitiuri B.S.K., ia na cava e laurai kina? E volai vakamatata tu kina na yaca ni Kalou. Na tikitiki ni Septuagint makawa vaka oqo, e ivakadinadina levu ni o Jisu kei ira na nona tisaipeli ena imatai ni senitiuri era a vakayagataka na yaca ni Kalou.

Edaidai, na ivola e vakadewataki vakalevu duadua na iVolatabu. Rauta ni sivia e 90 na pasede ni lewe i vuravura e rawa nira wilika vakatikina na iVolatabu ena nodra vosa. Eda vakavinavinaka ni sa tiko na New World Translation of the Holy Scriptures, e dua na ivakadewa dodonu qai vakayagataka na vosa ni gauna oqo, e sa tabaki taucoko se vakatikina ena sivia e 40 na vosa. E dua tale, oya na New World Translation of the Holy Scriptures​—With References, e vica vata na drau na kena ivakamacala e ra, e tautauri mai na Septuagint kei na so tale na iVolatabu makawa. Io, e sega ni oti rawa na kena taleitaki kei na kena yaga na iVolatabu Vakirisi, na Septuagint vei ira na gonevuli ni iVolatabu ena noda gauna.

[iYaloyalo ena tabana e 26]

A tasereka na tisaipeli o Filipi na ibalebale ni dua na tikina a wiliki mai na “Septuagint”

[iYaloyalo ena tabana e 29]

E dau cavuqaqa vakalevu na yapositolo o Paula mai na “Septuagint”