Setani​—Vatavatairalago se Dua Dina na Kabula Torosobu?

ERA dau kauaitaka na vuku mai na gauna makawa sara se tekivu vakacava na veika ca. E kaya na Dictionary of the Bible, a tabaka o James Hastings: “Ni se qai tekivu ga na bula ni tamata, sa vakila ni tiko na kaukaua tani e sega ni lewa rawa, ra qai rawa ni vakacaca sara vakalevu.” E kaya tale na ivola oya: “O ira na bula ena ivakatekivu ni noda gauna era via kila se vu vakacava na kaukaua tani, ra tini vakabauta kina ni oya e dua dina ga na kabula.”

Era kaya e so na daunitukutuku makawa, ni vakabauti ni kalou timoni kei na yalo velavela e vu mai na vanua makawa o Mesopotemia. Era vakabauta na kai Papiloni makawa ni vuravura ni yalo se “vanua eda na sega ni lesu bula mai kina,” e liutaka o Nakali, na kalou ni ivakarau kaukaua e dau kilai tu me “o koya e dau veivakamai.” Era dau rerevaki ira tale ga na timoni na kai Papiloni makawa, ra qai vakalomavinakataki ira ena nodra daucakaisausau. Ena itukuni makawa kei Ijipita, o Set e kalou ni veika ca, “e vakatayaloyalotaka na manumanu buli vakatani e lila qai veve na ucuna, daliga raraba qai vakaicoga na mua ni buina.”​—Larousse Encyclopedia of Mythology.

E so na nodra kalou na kai Kirisi kei ira na kai Roma era kalou vinaka, e so tale era kalou ca, ia e sega ga ni dua nodra Kalou e dau ca tu ga. Era vakavuvulitaka na nodra tamata vuku ni yavutaki na ka kece ena rua na vakasama erau veibasai. O Empedocles, e vakavuvulitaka na Veilomani kei na Veisei. O Plato, e vakavuvulitaka ni rua na “Yalo” ni vuravura, e dua e vinaka e dua tale e ca. Me vaka e tukuna o Georges Minois ena nona ivola na Le Diable (Na Tevoro), “era sega ni vakabauta na lotu butobuto vakirisi, vaka kina vakaroma ni dua dina na kabula na Tevoro.”

E Irani, e vakatavuvulitaka na lotu Vakaperisia ni kalou levu duadua o Ahura Mazda, se o Ormazd, a buli Angra Mainyu, se o Ahriman, a qai yaco me Dauvakacaca, se Dauveivakarusai ni a digia me caka ca.

Ena lotu Vakajiu, e matata na ka e kaya na iVolatabu Vakaiperiu, ni o Setani e meca ni Kalou, a vakavuna na ivalavala ca. Ni oti e vica vata na senitiuri, a mai tavuki na ivakavuvuli oqo ina ivakavuvuli ni lotu butobuto. E kaya na Encyclopaedia Judaica: “A yaco e dua na veisau levu . . . ena icavacava ni veisenitiuri ni bera ni sucu na Karisito. Donuya na gauna oya sa lai vakabauta kina na lotu [Vakajiu] . . . ni rau veicoqacoqa tiko e rua na mataqali yalo. Na yalo ca e dauveivakaisini e coqa tiko na Kalou vaka kina na yalo e vinaka ka dina, mai lomalagi kei vuravura. E rairai vakavuna na veisau oqo na lotu mai Perisia.” E kaya na Concise Jewish Encyclopedia: “Na nodra muria na ivunau kei na daramaki ni qato mana era na taqomaki kina mai vei ira na ti[moni].”

iVakavuvuli ni Lotu Vakarisito Vukitani

Me vaka ga na nodra sa ciqoma na lotu Vakajiu na ivakavuvuli e sega ni vakaivolatabu me baleti Setani kei na timoni, ra sa bucina tale ga na ivakavuvuli tawavakaivolatabu o ira na lotu Vakarisito vukitani. E kaya na Anchor Bible Dictionary: “E dua vei ira na ivakavuvuli makawa e kaya ni Kalou e vakabulai ira nona tamata ni saumi Setani me sereki ira.” E vakavurea mai na vakasama oqo o Irenaeus (ena ikarua ni senitiuri S.K.). A qai mai bukana sara o Origen (ena ikatolu ni senitiuri S.K.), ena nona tukuna ni “sa tiko vua na tevoro na dodonu vakalawa me lewai ira na tamata” qai kuria ni “nona mate na Karisito . . . e ivoli me saumi kina na tevoro.”​—History of Dogma, vola o Adolf Harnack.

Me vaka e kaya na Catholic Encyclopedia, “rauta ni duanaudolu na yabaki na kena sa kilai levu tu me dua na iwase ni ivakavuvuli vakalotu [na vakasama ni a saumi na tevoro ena ivoli],” qai dua na gauna balavu a tiki tu mai kina ni vakabauta vakalotu. E so tale na Qasenilotu, wili kina o Augustine (ena ikava ina ikalima ni senitiuri S.K.) era ciqoma na vakasama oqo ni a saumi o Setani ena ivoli. Ia, ena ika12 ni senitiuri S.K. erau sa qai mai vakadinata kina e rua na daunicioloji ni lotu Katolika o Anslem kei Abelard ni sega ni cabori na isoro i Karisito vei Setani, vua ga na Kalou.

Vakabauta Butobuto ni Gauna Makawa

Vuqa vei ira na lewe ni matabose ni lotu Katolika era qamugusu ena ulutaga me baleti Setani, ia ena 1215 S.K., a qai vakatura na matabose na Fourth Lateran Council na ka e kaya na New Catholic Encyclopedia me veika e “vakadinata na lotu.” E kaya na imatai ni ivakaro: “Taumada, a bulia na tevoro kei ira na timoni na Kalou mera vinaka, ia ena vuku ga ni nodra vakatulewa cala era ca kina.” E kuria nira oga vakalevu ena nodra temaki na kawatamata. Na ka oqo era vakabauta e levu ena veiyabaki ni 500-1500 S.K. Ni yaco ga e dua na leqa me vaka na tauvimate, ni dua e mate vakasauri se vuavuaica na nona itei, ena beitaki o Setani. Ena 1233 S.K. a tauca vakavica na nona lewa o tui tabu Gregory IX vei ira na vukitani, vei ira tale ga na imuri i Lusefa e tukuni nira dau qaravi Tevoro.

E vakavurere ina dua na iwase ni tamata levu na vakabauta ni rawa ni curumi tevoro se timoni e dua​—vu e kea na nodra rerevaki na dau vakacuru kei ira na dau vakatevoro. Mai na ika13 ina ika17 ni senitiuri, e roboti Urope raraba na nodra rerevaki na yalewa era dau vakatevoro, me yacovi Mereke sara nira lai vakatakava kina na biuvanua mai Urope. O irau mada ga na iliuliu ni lotu Vukitani o Martin Luther kei John Calvin erau tokona na nodra vakasasataki na yalewa tevoro. Mai Urope, e vakatau nodra lewai na yalewa tevoro ena itukutuku vuka se nodra vosataki vakaca, e vakaitavi ruarua kina o lotu kei na matanitu. Era dau vakararawataki vakalevu me rawa nira tusanaka kina nodra “cala.”

E rawa nira totogi mate o ira na kune nira cala, era na vakamai, se era na kuna me vaka e dau caka mai Igiladi kei Sikoteladi. Ena levu ni mate, e kaya kina na World Book Encyclopedia: “Era kaya e so na daunitukutuku makawa, mai na yabaki 1484 ina 1782, na lotu Vakarisito e vakamatea e rauta ni 300,000 na yalewa e nanumi nira vakatevoro.” Ke a vakavuna o Setani na veivakamatei vakadomobula vaka oya, e vakayagataki cei tiko​—o ira na vakamatei se o ira na veibeitaki a tutaka na lotu?

Vakabauti kei na Kena Sega ni Vakabauti Nikua

A vakadinadinataki ena ika18 ni senitiuri na tete ni vakasama e dau kilai tu me iTabagauna ni Veivakararamataki. E kaya na Encyclopædia Britannica: “Na ivakavuvuli se na cioloji ni iTabagauna ni Veivakararamataki e saga ena nona igu me muduka tani na nodra vakabauta na tevoro na lotu Vakarisito, ni oya e itukuni ga ni veiyabaki ni 500-1500 S.K.” E cata na lotu Katolika Vakaroma na ivakavuvuli oya a qai vakadeitaka tale ena bose ni First Vatican Council (1869-​70), ni bula dina tiko na Tevoro o Setani, ia sa sega ni kaukaua sara na kena tokaruataki ena bose ni Second Vatican Council (1962-​65).

E vakadinata na New Catholic Encyclopedia, “e yalodina o Lotu ena vakabauti ni agilosi kei na timoni.” Ia e kaya na Théo, na ivolavosa vakavaranise ni lotu Katolika, ni “levu na lotu Vakarisito nikua era cata ni beitaki na tevoro ni vu ni ca e vuravura.” Ena veiyabaki gona oqo era qarauna matua sara na iliuliu ni lotu Katolika na ka era kaya me baleta na ulutaga oqo, na ivakavuvuli vakatolika kei na nodra vakabauta vou e levu. E kaya kina na Encyclopædia Britannica: “Na rai vou ni lotu Vakarisito, e vaka me vakavuvulitaka ni ka e kaya na iVolatabu ni o Setani e ‘ivakatayaloyalo ga’ ni ca, e sega ni kalou dina, ia e italanoa ga me vakaraitaka na levu ni ca e kune ena lomalagi kei vuravura.” E vakamacalataka na ivola vata ga oya me baleti ira na lotu Vukitani: “O ira na lotu Vukitani nikua era vakalecalecava ni bula dina tiko na tevoro.” Mera raica beka na lotu Vakarisito ni “ivakatayaloyalo ga” na ka e kaya na iVolatabu me baleti Setani?

Vakavuvuli ni iVolatabu

E sega ni vakamatatataka na vuku kei na cioloji vakatamata na itekitekivu ni ca me vaka e vakamacalataki ena iVolatabu. Na veika e tukuni ena iVolatabu me baleti Setani e yavu sara ga ni kena kilai na itekitekivu ni ca kei na rarawa eda sotava tu, vaka tale ga kina na vu ni kena sa qai torosobu tiko ga ena veiyabaki na itovo voravora.

Era na taroga e so: ‘Kevaka e Kalou vinaka qai dau loloma na Dauveibuli, na cava ga e bulia kina e dua na kabula ca me vakataki Setani?’ E vakamatatataki tu ena ivakavuvuli ni iVolatabu ni vinaka vakaoti na cakacaka kece ni Kalou o Jiova, qai solia vei ira na nona ibulibuli vuku na galala ni vakatulewa. (Vakarua 30:19; 32:4; Josua 24:15; 1 Tui 18:21) O koya gona, a buli me dua na kabula vakayalo uasivi o Setani, na nona vakatulewa ga vakataki koya a qai goletani kina mai na sala ni dina.​—Joni 8:​44; Jemesa 1:​14, 15.

Na nona talaidredre o Setani e via tautauvata ena vuqa na sala kei koya na “tui Taia,” a vakamacalataki vakaserekali ni “sa lagilagi duaduaga” qai ‘dodonu na nona ivalavala mai na siga a buli kina ni bera ni kune vua na ca.’ (Isikeli 28:​11-​19) E sega ni bolea o Setani na nona cecere o Jiova se na nona Dauniveibuli. E rawa vakacava ni bolea oya ni a buli koya na Kalou? Ia, a bolea ga na dodonu ni veiliutaki i Jiova. A tukuna vaqaseqase o Setani ena were o Iteni ni a vunitaka na Kalou mai vei rau na imatai ni veiwatini na veika e dodonu me rau kila ni na vakatau sara tiko ga kina na nodrau bula. (Vakatekivu 3:​1-5) A mani rawai rau [o Atama kei Ivi] o Setani me rau talaidredre ina veiliutaki i Jiova, yacovi rau kina kei ira tale ga na nodrau kawa na ivalavala ca kei na mate. (Vakatekivu 3:​6-​19; Roma 5:​12) Oya na vuna e vakaraitaka kina na iVolatabu ni vu ni leqa ni kawatamata o Setani.

Ni bera na Waluvu era tomani Setani ena nodra talaidredre e so tale na agilosi. Era vukici ira mera tamata me rawa nira veiyacovi kina kei ira na goneyalewa e vuravura. (Vakatekivu 6:​1-4) Ena gauna ni Waluvu, era lesu tale ena bula vakayalo o ira na agilosi talaidredre oya, ia era “sa sega ni tu dei ena nodrai tutu vakaturaga” kei na Kalou mai lomalagi. (Juta 6) Era vakalolovirataki nira biu ena dua na vanua ni butobuto vakayalo. (1 Pita 3:​19, 20; 2 Pita 2:4) Nira sa timoni, era sa sega kina ni qaravi Jiova ena ruku ni nona veiliutaki, ia ena ruku ga ni veiliutaki i Setani. Dina ga ni sa sega ni rawa mera vukici ira tale mera tamata, ia e se rawa tiko ga vei ira na timoni mera vakayagataka na nodra kaukaua mera vakamua cala na vakasama kei na bula ni tamata, e sega kina ni vakabekataki nira vakavuna sara tiko ga e vuqa na itovo kaukaua eda vakadinadinataka tu nikua.​—Maciu 12:​43-​45; Luke 8:​27-​33.

Voleka ni Cava na Veiliutaki i Setani

E matata vakasigalevu ni veivakamuai tiko ena gauna oqo na kaukaua tani. A vola na yapositolo o Joni: “Eda sa kila ni da sa luve ni Kalou, a sa koto ga vua na vu-ni-ca ko ira kecega na kai vuravura.”​—1 Joni 5:​19.

E vakaraitaka na parofisai ena iVolatabu ni na vakalevutaka na Tevoro na nona veivakamuai cala ni kila ni sa “sega ni dede na nona gauna” ni vakacaca ni bera ni vesu. (Vakatakila 12:​7-​12; 20:​1-3) Ni sa cava na veiliutaki i Setani ena salamuria mai na vuravura vou ni yalododonu, “ena sega tale” kina na tagi, mate kei na rarawa. Sa na qai caka na loma ni Kalou “e vuravura me vaka sa caka mai lomalagi.”​—Vakatakila 21:​1-4; Maciu 6:​10.

[iYaloyalo ena tabana e 4]

Era vakabauti Nakali na kai Papiloni (e sau ena imawi), ni kalou ni ivakarau kaukaua; e vakabauta o Plato (imawi) ni rau veibasai tiko e rua na “Yalo”

[Credit Line]

Cylinder: Musée du Louvre, Paris; Plato: National Archaeological Museum, Athens, Greece

[iYaloyalo ena tabana e 5]

Eratou vakatavulica o Irenaeus, Origen, kei Augustine ni saumi vua na Tevoro na ivoli

[iYaloyalo ena tabana e 5]

Origen: Culver Pictures; Augustine: From the book Great Men and Famous Women

[iYaloyalo ena tabana e 6]

Na nodra rerevaki na yalewa tevoro era vakamatei kina e vica vata na drau na udolu na yalewa

[Credit Line]

From the book Bildersaal deutscher Geschichte